Svefnfriður á morgnana Þórlindur Kjartansson skrifar 21. júní 2019 07:00 Jafnvel hið dagfarsprúðasta fólk getur umturnast ef það verður fyrir því að friði þeirra er raskað að kvöldlagi þegar svefntími er genginn í garð. Meira að segja hið smávægilegasta þrusk, nánast ómerkjanlegt skrjáf í blaðsíðuflettingum eða lítilsháttar ljóstýra frá veiklulegu lesljósi getur framkallað ofsafengna reiði hjá þeim sem kvöldúlfurinn hefur náð á sitt vald. Sumt fólk—sem jafnvel hefur orð á sér fyrir lipra, fallega og geðþekka framkomu—getur orðið svo afundið, illskeytt, orðljótt og heiftúðugt á kvöldin að ótrúlegt má teljast að það geti þrifist í samfélagi við annað fólk. Sjálfur þekki ég dæmi af svona hamskiptingum, sem enginn myndi trúa að ættu sér þessar hliðar, því eftir nærandi og náðugan nætursvefn þá rís upp að morgni blíðlynd og brosmild manneskja sem er algjörlega óþekkjanleg frá ófrenjunni sem lagðist til svefns kvöldið áður. Allir, sem einhvern tímann hafa verið truflaðir á síðustu andartökunum áður en svefnhöfgin loksins slekkur á meðvitundinni og maður lognast ljúflega út af, skilja reiðina yfir því þegar kvöldkyrrðin er rofin. Það er sannarlega sælustund þegar maður nær að svífa inn í draumalandið. Þess vegna er víðast hvar borin mikil virðing fyrir því að veita fólki svefnfrið á kvöldin og álitið dónaskapur að hringja símum eða dyrabjöllum of seint, vera með háreysti á götum úti eða vinna með háværar vinnuvélar þegar kominn er hefðbundinn háttatími. Þessi tillitssemi við sofandi fólk er réttmæt og verður vonandi sífellt fleirum skiljanleg í ljósi stöðugt skýrari vísindalegra sannana á því hversu mikilvægur góður svefn er fyrir andlega og líkamlega heilsu.Kerti brennd í báða enda Í blaðinu á fimmtudag í síðustu viku fjallaði Teitur Guðmundsson læknir um bjartar nætur. Hann benti á að þrátt fyrir að Íslendingar elski fagrar og bjartar sumarnætur þá sé líklegt að skemmri svefntími á sumrin leiði til þess að margir lendi í svefnskuld sem á endanum valdi okkur vandræðum. Það dugir nefnilega ekki til lengdar að brenna kertin í báða enda, eins og afar og ömmur þessa lands hafa bent á í margar kynslóðir. Og víst er það svo að Íslendingar sofa skemur en íbúar landanna í kringum okkur. Og þá er ef til vill ekki úr vegi að velta fyrir sér, nú þegar sólin er hæst á lofti, málinu sem allir elskuðu að rífast um þegar veturinn var dimmastur; semsé—gæti verið að svefnstaðan væri skárri ef klukkan okkar og samfélagstakturinn væri í meira samræmi við gang sólarinnar? Andstæðingar réttrar klukku sátu af sér umræðuna um lagfæringu tímaskekkjunnar í vetur, líklega í þeirri von að allir myndu gleyma henni þegar sá tími kæmi að nóttin hætti að geta orðið dimm. En nú þegar dagurinn er sem allra lengstur þá erum við minnt á að mannskepnan er víst ekki alveg eins meðfærileg og skakktímasinnar vilja meina. Samkvæmt lækninum góða gerast ýmsir hlutir í líkama okkar, hvort sem okkur líkar betur eða verr og hvort sem við stillum klukkuna eftir sólarganginum eða ekki. Hormónin í líkamanum sem stjórna því hvort við erum vel vakandi eða syfjuð kunna nefnilega ekki mikið á klukku, en þeim mun meira á birtu. Á veturna verðum við fyrst og fermst vör við ranga stillingu klukkunnar vegna þess hversu marga myrka morgna við þurfum að kjlást við (munum að ef klukkan í Reykjavík væri stillt þannig að hádegi væri að jafnaði klukkan tólf en ekki 13.30, þá væru kolniðamyrkur kl. 8 að morgni 57 daga í Reykjavík en ekki 123 daga á ári eins og nú er). En á sumrin stendur glíman við það hversu margar bjartar nætur það eru þar sem líkami okkar setur ekki af stað boðefni syfju og svefnþarfar fyrr en langt er liðið á kvöldið og nóttina. Rökleysurnar um ágæti rangrar klukku Í umræðum um klukkustillinguna kennir gjarnan furðulegra grasa í hinum fátæklega málflutningi þeirra sem ekki þykjast skilja að klukkubrenglunin hefur raunveruleg og neikvæð áhrif á lífsgæði umtalsverðs hluta þjóðarinnar. Sumir leggja mikla áherslu á að mikilvægt sé að fjölga birtustundum eftir hefðbundinn vinnutíma og mætti af því ráða að þeim þætti ekki tiltökumál að stilla klukkuna þannig að hádegið sé jafnvel enn síðar en kl. 13.30—kannski bara að hafa hádegið sem næst kvöldmat, svo allar birtustundir yfir háveturinn séu eftir vinnutíma? Aðrir stuðningsmenn rangrar klukkustillingar segja með mikilli meðaumkun að þeir sem eru þeirrar gerðar að fara seint að sofa geti þá bara gert það, og koma eigi til móts við þá til dæmis með sveigjanlegri vinnutíma. Skynsamt fólk sér auðvitað að rökin um sveigjanleika ýta enn frekar undir málstað þeirra sem vija hafa klukkuna rétta, því þá gætu morgunhanar og útivistarhetjur einfaldlega vaknað fyrr, laumast út úr húsum sínum, mætt sérlega snemma í vinnuna og farið snemma heim til að njóta birtunnar. Samfélagstakturinn Burtséð frá öllum heimsins sveigjanleika og frelsi þá er það óumflýjanlegt í mannlegu samfélagi að stilla taktinn einhvern veginn. Skólar byrja á sama tíma fyrir alla. Sundlaugar opna og loka. Starfsmenn mæta til vinnu. Óskráðar reglur um svefnfrið þurfa að vera sameiginlegar og skiljanlegar öllum. Og þessi samfélagstaktur á Íslandi stillist að sjálfsögðu mikið meira eftir því hvað klukkan er heldur en hver staða sólar er. Og hér kemur einmitt fram eitt af fjölmörgum vandamálum við málflutning þeirra sem vilja myrkur á morgnana. Við, sem stöndum vaktina þegar hinir kvöldsvæfu eru sofandi eða í heljargreipum kvöldúlfsins, þurfum að standa við samfélagssamninginn um kvöldkyrrðina en njótum takmarkaðs skilnings á mikilvægi okkar nætursvefns á morgnana. Það er nefnilega engin virðing borin fyrir því þegar fólk klárar nætursvefninn sinn eftir klukkan hálf-átta á morgnana. Þrátt fyrir að hinir kvöldhressu eigi margir enn töluverða svefnþörf inni þá er það samfélagslega viðurkennd hegðun að hrópa milli herbergja inni á heimilum, skoppa boltum á körfuboltavöllum, brjóta upp malbik með loftpressum, hringja símum og dyrabjöllum og hafa almennt allan þann hávaða sem fylgir björtum degi. Það mun meira að segja vera tíðkað að hefja slátt á fótboltavöllum með stórvirkum vinnuvélum fyrir klukkan sjö að morgni sums staðar í bænum, þannig að óútsofið fólk hrekkur upp með andfælum og fær ekki svefnfrið. Það er alveg sama hvað sagt er. Sú hugmynd að hafa klukkuna ranga eins og nú er verður alltaf óréttlátt gagnvart þeim drjúga hluta landsmanna sem er þeirrar náttúru að vera árvökull að kvöldi en þurfa svefn á morgnana. Of snemma á fætur Það er fullsannað og óumdeilt að það er meðfæddur eðliseiginleiki að vera kvöldsvæfur eða kvöldhress. Maður ræður jafnmiklu um það eins og hvort maður er örvhentur, samkynhneigður, hávaxinn eða lesblindur. Þess vegna má segja að það sé meðvitaður kvikindisskapur að stilla gang samfélagsins þannig að það raski náttúrulegum svefntakti stórs hluta þjóðarinnar. Þeir sem ganga þreyttir um á daginn vegna klukkuskekkjunnar mega nefnilega gjarnan kenna því um að þeir hafi farið of seint að sofa kvöldið áður, en hin raunverulega skýring þykir ekki boðleg í samfélagi dugnaðardýrkunar—að alltof margir fara að sofa á hárréttum tíma en neyðast svo til að fara alltof snemma á fætur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Klukkan á Íslandi Þórlindur Kjartansson Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Eflum geðheilsu alla daga Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Getur fólk með gigt látið drauma sína rætast? Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Jafnvel hið dagfarsprúðasta fólk getur umturnast ef það verður fyrir því að friði þeirra er raskað að kvöldlagi þegar svefntími er genginn í garð. Meira að segja hið smávægilegasta þrusk, nánast ómerkjanlegt skrjáf í blaðsíðuflettingum eða lítilsháttar ljóstýra frá veiklulegu lesljósi getur framkallað ofsafengna reiði hjá þeim sem kvöldúlfurinn hefur náð á sitt vald. Sumt fólk—sem jafnvel hefur orð á sér fyrir lipra, fallega og geðþekka framkomu—getur orðið svo afundið, illskeytt, orðljótt og heiftúðugt á kvöldin að ótrúlegt má teljast að það geti þrifist í samfélagi við annað fólk. Sjálfur þekki ég dæmi af svona hamskiptingum, sem enginn myndi trúa að ættu sér þessar hliðar, því eftir nærandi og náðugan nætursvefn þá rís upp að morgni blíðlynd og brosmild manneskja sem er algjörlega óþekkjanleg frá ófrenjunni sem lagðist til svefns kvöldið áður. Allir, sem einhvern tímann hafa verið truflaðir á síðustu andartökunum áður en svefnhöfgin loksins slekkur á meðvitundinni og maður lognast ljúflega út af, skilja reiðina yfir því þegar kvöldkyrrðin er rofin. Það er sannarlega sælustund þegar maður nær að svífa inn í draumalandið. Þess vegna er víðast hvar borin mikil virðing fyrir því að veita fólki svefnfrið á kvöldin og álitið dónaskapur að hringja símum eða dyrabjöllum of seint, vera með háreysti á götum úti eða vinna með háværar vinnuvélar þegar kominn er hefðbundinn háttatími. Þessi tillitssemi við sofandi fólk er réttmæt og verður vonandi sífellt fleirum skiljanleg í ljósi stöðugt skýrari vísindalegra sannana á því hversu mikilvægur góður svefn er fyrir andlega og líkamlega heilsu.Kerti brennd í báða enda Í blaðinu á fimmtudag í síðustu viku fjallaði Teitur Guðmundsson læknir um bjartar nætur. Hann benti á að þrátt fyrir að Íslendingar elski fagrar og bjartar sumarnætur þá sé líklegt að skemmri svefntími á sumrin leiði til þess að margir lendi í svefnskuld sem á endanum valdi okkur vandræðum. Það dugir nefnilega ekki til lengdar að brenna kertin í báða enda, eins og afar og ömmur þessa lands hafa bent á í margar kynslóðir. Og víst er það svo að Íslendingar sofa skemur en íbúar landanna í kringum okkur. Og þá er ef til vill ekki úr vegi að velta fyrir sér, nú þegar sólin er hæst á lofti, málinu sem allir elskuðu að rífast um þegar veturinn var dimmastur; semsé—gæti verið að svefnstaðan væri skárri ef klukkan okkar og samfélagstakturinn væri í meira samræmi við gang sólarinnar? Andstæðingar réttrar klukku sátu af sér umræðuna um lagfæringu tímaskekkjunnar í vetur, líklega í þeirri von að allir myndu gleyma henni þegar sá tími kæmi að nóttin hætti að geta orðið dimm. En nú þegar dagurinn er sem allra lengstur þá erum við minnt á að mannskepnan er víst ekki alveg eins meðfærileg og skakktímasinnar vilja meina. Samkvæmt lækninum góða gerast ýmsir hlutir í líkama okkar, hvort sem okkur líkar betur eða verr og hvort sem við stillum klukkuna eftir sólarganginum eða ekki. Hormónin í líkamanum sem stjórna því hvort við erum vel vakandi eða syfjuð kunna nefnilega ekki mikið á klukku, en þeim mun meira á birtu. Á veturna verðum við fyrst og fermst vör við ranga stillingu klukkunnar vegna þess hversu marga myrka morgna við þurfum að kjlást við (munum að ef klukkan í Reykjavík væri stillt þannig að hádegi væri að jafnaði klukkan tólf en ekki 13.30, þá væru kolniðamyrkur kl. 8 að morgni 57 daga í Reykjavík en ekki 123 daga á ári eins og nú er). En á sumrin stendur glíman við það hversu margar bjartar nætur það eru þar sem líkami okkar setur ekki af stað boðefni syfju og svefnþarfar fyrr en langt er liðið á kvöldið og nóttina. Rökleysurnar um ágæti rangrar klukku Í umræðum um klukkustillinguna kennir gjarnan furðulegra grasa í hinum fátæklega málflutningi þeirra sem ekki þykjast skilja að klukkubrenglunin hefur raunveruleg og neikvæð áhrif á lífsgæði umtalsverðs hluta þjóðarinnar. Sumir leggja mikla áherslu á að mikilvægt sé að fjölga birtustundum eftir hefðbundinn vinnutíma og mætti af því ráða að þeim þætti ekki tiltökumál að stilla klukkuna þannig að hádegið sé jafnvel enn síðar en kl. 13.30—kannski bara að hafa hádegið sem næst kvöldmat, svo allar birtustundir yfir háveturinn séu eftir vinnutíma? Aðrir stuðningsmenn rangrar klukkustillingar segja með mikilli meðaumkun að þeir sem eru þeirrar gerðar að fara seint að sofa geti þá bara gert það, og koma eigi til móts við þá til dæmis með sveigjanlegri vinnutíma. Skynsamt fólk sér auðvitað að rökin um sveigjanleika ýta enn frekar undir málstað þeirra sem vija hafa klukkuna rétta, því þá gætu morgunhanar og útivistarhetjur einfaldlega vaknað fyrr, laumast út úr húsum sínum, mætt sérlega snemma í vinnuna og farið snemma heim til að njóta birtunnar. Samfélagstakturinn Burtséð frá öllum heimsins sveigjanleika og frelsi þá er það óumflýjanlegt í mannlegu samfélagi að stilla taktinn einhvern veginn. Skólar byrja á sama tíma fyrir alla. Sundlaugar opna og loka. Starfsmenn mæta til vinnu. Óskráðar reglur um svefnfrið þurfa að vera sameiginlegar og skiljanlegar öllum. Og þessi samfélagstaktur á Íslandi stillist að sjálfsögðu mikið meira eftir því hvað klukkan er heldur en hver staða sólar er. Og hér kemur einmitt fram eitt af fjölmörgum vandamálum við málflutning þeirra sem vilja myrkur á morgnana. Við, sem stöndum vaktina þegar hinir kvöldsvæfu eru sofandi eða í heljargreipum kvöldúlfsins, þurfum að standa við samfélagssamninginn um kvöldkyrrðina en njótum takmarkaðs skilnings á mikilvægi okkar nætursvefns á morgnana. Það er nefnilega engin virðing borin fyrir því þegar fólk klárar nætursvefninn sinn eftir klukkan hálf-átta á morgnana. Þrátt fyrir að hinir kvöldhressu eigi margir enn töluverða svefnþörf inni þá er það samfélagslega viðurkennd hegðun að hrópa milli herbergja inni á heimilum, skoppa boltum á körfuboltavöllum, brjóta upp malbik með loftpressum, hringja símum og dyrabjöllum og hafa almennt allan þann hávaða sem fylgir björtum degi. Það mun meira að segja vera tíðkað að hefja slátt á fótboltavöllum með stórvirkum vinnuvélum fyrir klukkan sjö að morgni sums staðar í bænum, þannig að óútsofið fólk hrekkur upp með andfælum og fær ekki svefnfrið. Það er alveg sama hvað sagt er. Sú hugmynd að hafa klukkuna ranga eins og nú er verður alltaf óréttlátt gagnvart þeim drjúga hluta landsmanna sem er þeirrar náttúru að vera árvökull að kvöldi en þurfa svefn á morgnana. Of snemma á fætur Það er fullsannað og óumdeilt að það er meðfæddur eðliseiginleiki að vera kvöldsvæfur eða kvöldhress. Maður ræður jafnmiklu um það eins og hvort maður er örvhentur, samkynhneigður, hávaxinn eða lesblindur. Þess vegna má segja að það sé meðvitaður kvikindisskapur að stilla gang samfélagsins þannig að það raski náttúrulegum svefntakti stórs hluta þjóðarinnar. Þeir sem ganga þreyttir um á daginn vegna klukkuskekkjunnar mega nefnilega gjarnan kenna því um að þeir hafi farið of seint að sofa kvöldið áður, en hin raunverulega skýring þykir ekki boðleg í samfélagi dugnaðardýrkunar—að alltof margir fara að sofa á hárréttum tíma en neyðast svo til að fara alltof snemma á fætur.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun