Býr Guð í gagnaverinu? Þórlindur Kjartansson skrifar 5. apríl 2019 07:00 Í gamla daga, löngu áður en nokkur lesandi Fréttablaðsins fæddist, var fólk byrjað að hafa áhyggjur af því að ofgnótt upplýsinga gæti leitt til þess að fólk missti smám saman vitið. Hvínandi hamagangur á síðum dagblaðanna, þar sem öllu ægði saman, gat ekki annað en grafið undan hugarró og sálarfriði. Auglýsingar um alls konar óþurftardrasl gátu komið róti á hugann, vakið upp fjarstæðukenndar langanir og óuppfylltar þrár sem leitt gætu til ásælni, öfundar og depurðar. Fréttir af atburðum sem koma manns eigin lífi ekkert við voru birtar í blöðum til að halda fólki límdu við blaðsíðurnar. Þetta gat fyllt fólk kvíða og þunglyndi yfir örlögum allsendis óskylds fólks. Í staðinn fyrir að hugsa um sína eigin vinnu og skyldur gat fólk tapað sér af áhyggjum yfir atburðum víðsfjarri heimahögunum. Mannskepnan er auðvitað ekki hönnuð til þess að verða fyrir öllu því áreiti sem að nútímamanninum beinist. Þótt það hafi nú þegar alist upp nokkrar kynslóðir manna sem haft hafa aðgang að einhvers konar fjölmiðlum þá hefur langstærstur hluti þróunarsögu mannsins miðast við að meðhöndla lítið magn mikilvægra upplýsinga frekar en óþrjótandi magn af þvælu, gagnslausum staðreyndum, kaldhæðnum tístum og fjarstæðukenndum fréttum. Dagblaðalestur þykir í dag frekar vera til marks um yfirvegaðan og afslappaðan lífsstíl. Frá því fólk hafði áhyggjur af dagblöðum hefur það orðið sannfært um að hljóðvarp gengi af siðmenningunni dauðri, þvínæst sjónvarp og svo netið. Fólk hefur einhvern veginn náð að höndla þessa þróun hingað til og ýmsar grunnstoðir í samfélagi mannanna hafa haldið gildi sínu. Og kannski mun það sama eiga við um samfélagsmiðlana, sem svo margir hafa áhyggjur af. Mun það þykja til marks um zeníska yfirvegun eftir þrjátíu ár að hanga í rólegheitum á Facebook í símanum, á meðan stærsti hluti mannkyns gengur um með útþanin sjáöldur af spennu yfir beinstreymi upplýsinga í gegnum 100 exabæta gagnatengingu inn í miðtaugakerfið sjálft án viðkomu í heilanum? Hver veit? Það er hins vegar óhætt að slá því föstu að hin ofsafengna breyting á neyslu fólks á upplýsingum mun fyrr eða síðar gjörbreyta grunnstoðum í samfélaginu, ef hún er ekki farin að gera það nú þegar. Ýmis grundvallaratriði í menningu samfélaga, þar á meðal trúarlíf og helgisiðir, hafa það markmið að binda saman fólk á góðum stundum, í hversdagslífinu og þegar mikið bjátar á. En þessar grundvallarstoðir hafa verið hannaðar út frá hversdagsleika mjög ólíkum þeim sem við búum við í dag. Á fyrri öldum gat það verið guðsþjónustan á sunnudegi sem var hápunktur skemmtanalífsins; litbrigðamesta veisluborð skilningarvitanna. Nú fær fólk gríðarlegt magn sérsniðinna upplýsinga beint að sér í gegnum samfélagsmiðla; einkum Facebook. Sá miðill hefur því í raun tekið við mörgum hlutverkum í lífi fólks. Það er símstöð, pósthús, fréttaveita, sálgæsla, áfallahjálp, skemmtistaður, pólitískur fundarstaður—þar er dagbókin þín og samskiptasagan við alls konar fólk. Og sú saga geymist jafnvel eftir að fólk fer yfir móðuna miklu. Gögnin sitja eftir í risastórum skemmum í Ameríku og á Írlandi; suðandi viftur halda hörðum diskum gagnaveranna köldum svo stafrænu minnisvarðarnir um ástvini okkar bráðni ekki niður og glatist að eilífu. Þegar Facebook kom til sögunnar fór samfélagsmiðillinn smám saman að taka við ýmsum hlutverkum trúarbragðanna. Á Facebook var greint frá trúlofunum, steggjaveislum, brúðkaupum þungunum, fæðingum, skírnum, barnaafmælum, og útskriftum. Þannig voru helstu vörðurnar á æviskeiðinu reistar á Facebook. Í marga mannsaldra hafa börn verið borin til skírnar í kirkju þannig að söfnuðurinn frétti af nýju lífi—og þannig hafa foreldrar fundið til stuðnings og aðrir safnaðarmeðlimir upplifað að þetta nýja líf feli í sér merkingu, ábyrgð og gleði fyrir alla kirkjugesti. Núna er tilkynningin á Facebook að sumu leyti stærri viðburður. Þar eru mörg hundruð vottar gerðir að inngöngu nýs einstaklings, nafn hans skráð í gagnaver Marks Zuckerberg og hann beðinn að láta það aldrei villast frá sér. Nýfætt barn má kallast slakt ef það fær ekki nokkur hundruð „like“ í vöggugjöf. Gleði og gaman. Trúarbrögðin hafa auðvitað ekki bara verið vettvangur gleði, heldur hafa innan þeirra þróast ýmsar leiðir til þess að hjálpa okkur til þess að mæta áföllum og þeim óumflýjanlega raunveruleika sem er dauðinn. Allir menn deyja og flestir eru syrgðir sárt af örfáum, minnst með söknuði af allnokkrum en líf flestra heldur áfram. Fólk sýnir virðingu og þakklæti með því að fylgja hinum látnu til grafar; síðasta spölinn, og þannig fá hinir sártsyrgjandi nánustu aðstandendur að finna hlýjan stuðning allra þeirra sem fannst það þó þess virði að taka hálfan dag í lífi sínu frá til þess að taka þátt í kveðjuathöfn, hlusta á minningarorðin og horfa í kringum sig á öll andlit þeirra sem hin látni hafði snert nægilega til þess að þeir ákvæðu að koma frekar til þess að kveðja hinn látna heldur en að vera í vinnunni, fara á skíði eða gera bara eitthvað annað. Þessi alvarlega stund er hápunktur á sorgarferli, þar sem margir fella tár—ekki bara þeir nánustu, heldur líka þeir sem þekktu lítið til hins látna; en það huggar allt saman og hefur sefandi áhrif. Við grátum yfir því að dauði annarra minnir okkur á að við sjálf munum deyja; og við grátum kannski ennþá frekar yfir því að við munum þurfa að horfa upp á enn fleiri deyja—fylgja fleirum síðasta spölinn en halda áfram einum manni færri. Þessu er mjög erfitt að líkja eftir á Facebook þar sem næst við hlið sorglegrar andlátsfréttar kunna að vera furðufréttir um frægðarfólk, hatrömm rifrildi um verðtrygginguna og auglýsingar um amerískan skófatnað. Kisturnar eru bornar út úr kirkjum, en brosandi myndir af látnum ástvinum eru enn á netinu, það er meira að segja hægt að senda þeim skilaboð—látið fólk fær vinabeiðnir löngu eftir að Facebook-síðunni hefur verið breytt í minningarskrín, menn kváðu jafnvel deyja frá hálfkveðnum status-uppfærslum. Þetta er meiriháttar breyting á grundvallarþætti í samfélaginu og hún boðar líklega sitthvað fleira sem öllu erfiðara er að átta sig á. Hvernig mun það fara með fólk þegar flestar Facebook-fréttirnar eru ekki lengur um gleðilega viðburði í lífi fólks heldur fyllist fréttaveitan af tilkynningum um veikindi og andlát, minningarorðum um foreldra, vini, maka og einstaka sinnum börn og barnabörn? Hvernig líður fólki sem opnar tölvuna sína eða símann að morgni og sér slíkar fréttir hrannast inn og les athugasemdirnar og fylgist með hjartamerkingunum staflast upp á sorgarfréttirnar? Duga þá þúsund „like“ eins vel og örfá þétt faðmlög og vinalegar raddir til þess að finna til stuðnings á erfiðum stundum lífsins? Í fámennu samfélagi eins og því íslenska er kannski auðveldara að standa vörð um mennskuna heldur en víða annars staðar. Það er líka harðvírað í menningarvitund okkar allra að „maður er manns gaman“—og það á við bæði í sorg og gleði. Þróunin togar í hina áttina og það er fyrirhöfn að toga á móti. Líklegast er hún þess þó margfaldlega virði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þórlindur Kjartansson Mest lesið Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson Skoðun Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 2/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun Skólarnir lokaðir - myglan vinnur Guðmundur Þórir Sigurðsson Skoðun Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Leiðsögundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar Skoðun Skólarnir lokaðir - myglan vinnur Guðmundur Þórir Sigurðsson skrifar Skoðun Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 2/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar Skoðun Saga Israa á Gaza og hvernig hægt er að verða að liði Katrín Harðardóttir,Israa Saed skrifar Skoðun Fordómar frá sálfélagslegu sjónarhorni Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar Skoðun Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar Skoðun Frans páfi kvaddur eða meðtekinn? Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Að hata einhvern sem þú þarft á að halda? Katrín Pétursdóttir skrifar Skoðun Íslenskar pyndingar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun SFS, Exit og norska leiðin þeirra Jón Kaldal skrifar Skoðun Friður - í framsöguhætti eða viðtengingarhætti? Bryndís Schram skrifar Skoðun Næringarfræði er lykillinn að betri heilsu, viltu vera með? Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Löngu þarft samtal um hóp sem gleymist! Katarzyna Kubiś skrifar Skoðun Menntun fyrir öll – nema okkur Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson skrifar Sjá meira
Í gamla daga, löngu áður en nokkur lesandi Fréttablaðsins fæddist, var fólk byrjað að hafa áhyggjur af því að ofgnótt upplýsinga gæti leitt til þess að fólk missti smám saman vitið. Hvínandi hamagangur á síðum dagblaðanna, þar sem öllu ægði saman, gat ekki annað en grafið undan hugarró og sálarfriði. Auglýsingar um alls konar óþurftardrasl gátu komið róti á hugann, vakið upp fjarstæðukenndar langanir og óuppfylltar þrár sem leitt gætu til ásælni, öfundar og depurðar. Fréttir af atburðum sem koma manns eigin lífi ekkert við voru birtar í blöðum til að halda fólki límdu við blaðsíðurnar. Þetta gat fyllt fólk kvíða og þunglyndi yfir örlögum allsendis óskylds fólks. Í staðinn fyrir að hugsa um sína eigin vinnu og skyldur gat fólk tapað sér af áhyggjum yfir atburðum víðsfjarri heimahögunum. Mannskepnan er auðvitað ekki hönnuð til þess að verða fyrir öllu því áreiti sem að nútímamanninum beinist. Þótt það hafi nú þegar alist upp nokkrar kynslóðir manna sem haft hafa aðgang að einhvers konar fjölmiðlum þá hefur langstærstur hluti þróunarsögu mannsins miðast við að meðhöndla lítið magn mikilvægra upplýsinga frekar en óþrjótandi magn af þvælu, gagnslausum staðreyndum, kaldhæðnum tístum og fjarstæðukenndum fréttum. Dagblaðalestur þykir í dag frekar vera til marks um yfirvegaðan og afslappaðan lífsstíl. Frá því fólk hafði áhyggjur af dagblöðum hefur það orðið sannfært um að hljóðvarp gengi af siðmenningunni dauðri, þvínæst sjónvarp og svo netið. Fólk hefur einhvern veginn náð að höndla þessa þróun hingað til og ýmsar grunnstoðir í samfélagi mannanna hafa haldið gildi sínu. Og kannski mun það sama eiga við um samfélagsmiðlana, sem svo margir hafa áhyggjur af. Mun það þykja til marks um zeníska yfirvegun eftir þrjátíu ár að hanga í rólegheitum á Facebook í símanum, á meðan stærsti hluti mannkyns gengur um með útþanin sjáöldur af spennu yfir beinstreymi upplýsinga í gegnum 100 exabæta gagnatengingu inn í miðtaugakerfið sjálft án viðkomu í heilanum? Hver veit? Það er hins vegar óhætt að slá því föstu að hin ofsafengna breyting á neyslu fólks á upplýsingum mun fyrr eða síðar gjörbreyta grunnstoðum í samfélaginu, ef hún er ekki farin að gera það nú þegar. Ýmis grundvallaratriði í menningu samfélaga, þar á meðal trúarlíf og helgisiðir, hafa það markmið að binda saman fólk á góðum stundum, í hversdagslífinu og þegar mikið bjátar á. En þessar grundvallarstoðir hafa verið hannaðar út frá hversdagsleika mjög ólíkum þeim sem við búum við í dag. Á fyrri öldum gat það verið guðsþjónustan á sunnudegi sem var hápunktur skemmtanalífsins; litbrigðamesta veisluborð skilningarvitanna. Nú fær fólk gríðarlegt magn sérsniðinna upplýsinga beint að sér í gegnum samfélagsmiðla; einkum Facebook. Sá miðill hefur því í raun tekið við mörgum hlutverkum í lífi fólks. Það er símstöð, pósthús, fréttaveita, sálgæsla, áfallahjálp, skemmtistaður, pólitískur fundarstaður—þar er dagbókin þín og samskiptasagan við alls konar fólk. Og sú saga geymist jafnvel eftir að fólk fer yfir móðuna miklu. Gögnin sitja eftir í risastórum skemmum í Ameríku og á Írlandi; suðandi viftur halda hörðum diskum gagnaveranna köldum svo stafrænu minnisvarðarnir um ástvini okkar bráðni ekki niður og glatist að eilífu. Þegar Facebook kom til sögunnar fór samfélagsmiðillinn smám saman að taka við ýmsum hlutverkum trúarbragðanna. Á Facebook var greint frá trúlofunum, steggjaveislum, brúðkaupum þungunum, fæðingum, skírnum, barnaafmælum, og útskriftum. Þannig voru helstu vörðurnar á æviskeiðinu reistar á Facebook. Í marga mannsaldra hafa börn verið borin til skírnar í kirkju þannig að söfnuðurinn frétti af nýju lífi—og þannig hafa foreldrar fundið til stuðnings og aðrir safnaðarmeðlimir upplifað að þetta nýja líf feli í sér merkingu, ábyrgð og gleði fyrir alla kirkjugesti. Núna er tilkynningin á Facebook að sumu leyti stærri viðburður. Þar eru mörg hundruð vottar gerðir að inngöngu nýs einstaklings, nafn hans skráð í gagnaver Marks Zuckerberg og hann beðinn að láta það aldrei villast frá sér. Nýfætt barn má kallast slakt ef það fær ekki nokkur hundruð „like“ í vöggugjöf. Gleði og gaman. Trúarbrögðin hafa auðvitað ekki bara verið vettvangur gleði, heldur hafa innan þeirra þróast ýmsar leiðir til þess að hjálpa okkur til þess að mæta áföllum og þeim óumflýjanlega raunveruleika sem er dauðinn. Allir menn deyja og flestir eru syrgðir sárt af örfáum, minnst með söknuði af allnokkrum en líf flestra heldur áfram. Fólk sýnir virðingu og þakklæti með því að fylgja hinum látnu til grafar; síðasta spölinn, og þannig fá hinir sártsyrgjandi nánustu aðstandendur að finna hlýjan stuðning allra þeirra sem fannst það þó þess virði að taka hálfan dag í lífi sínu frá til þess að taka þátt í kveðjuathöfn, hlusta á minningarorðin og horfa í kringum sig á öll andlit þeirra sem hin látni hafði snert nægilega til þess að þeir ákvæðu að koma frekar til þess að kveðja hinn látna heldur en að vera í vinnunni, fara á skíði eða gera bara eitthvað annað. Þessi alvarlega stund er hápunktur á sorgarferli, þar sem margir fella tár—ekki bara þeir nánustu, heldur líka þeir sem þekktu lítið til hins látna; en það huggar allt saman og hefur sefandi áhrif. Við grátum yfir því að dauði annarra minnir okkur á að við sjálf munum deyja; og við grátum kannski ennþá frekar yfir því að við munum þurfa að horfa upp á enn fleiri deyja—fylgja fleirum síðasta spölinn en halda áfram einum manni færri. Þessu er mjög erfitt að líkja eftir á Facebook þar sem næst við hlið sorglegrar andlátsfréttar kunna að vera furðufréttir um frægðarfólk, hatrömm rifrildi um verðtrygginguna og auglýsingar um amerískan skófatnað. Kisturnar eru bornar út úr kirkjum, en brosandi myndir af látnum ástvinum eru enn á netinu, það er meira að segja hægt að senda þeim skilaboð—látið fólk fær vinabeiðnir löngu eftir að Facebook-síðunni hefur verið breytt í minningarskrín, menn kváðu jafnvel deyja frá hálfkveðnum status-uppfærslum. Þetta er meiriháttar breyting á grundvallarþætti í samfélaginu og hún boðar líklega sitthvað fleira sem öllu erfiðara er að átta sig á. Hvernig mun það fara með fólk þegar flestar Facebook-fréttirnar eru ekki lengur um gleðilega viðburði í lífi fólks heldur fyllist fréttaveitan af tilkynningum um veikindi og andlát, minningarorðum um foreldra, vini, maka og einstaka sinnum börn og barnabörn? Hvernig líður fólki sem opnar tölvuna sína eða símann að morgni og sér slíkar fréttir hrannast inn og les athugasemdirnar og fylgist með hjartamerkingunum staflast upp á sorgarfréttirnar? Duga þá þúsund „like“ eins vel og örfá þétt faðmlög og vinalegar raddir til þess að finna til stuðnings á erfiðum stundum lífsins? Í fámennu samfélagi eins og því íslenska er kannski auðveldara að standa vörð um mennskuna heldur en víða annars staðar. Það er líka harðvírað í menningarvitund okkar allra að „maður er manns gaman“—og það á við bæði í sorg og gleði. Þróunin togar í hina áttina og það er fyrirhöfn að toga á móti. Líklegast er hún þess þó margfaldlega virði.
30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun
Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar
Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar
30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun