Má Seðlabankinn semja sínar reglur? Guðbjörn Jónsson skrifar 8. desember 2023 11:00 Ég skrifaði fyrir nokkru grein þar sem bent var á að stýrivextir seðlabanka ættu ekki að hafa áhrif á útlánavexti lánastofnana. Til að leggja áherslu á slíkt, hefur alltaf verið grein í lögum um Seðlabanka, þar sem Seðlabanka var veitt heimild til að ákveða sjálfur þá vexti sem settir voru á þau afmörkuðu lán sem honum væri heimilt að veita lánastofnunum. Í næstu mgr. sömu lagagreinar komu svo útlistun á sérstakri heimild Seðlabanka til að aðstoða lánastofnun í lausafjárvanda, með því að kaupa af þeim verðbréf á sérstökum vaxtakjörum, sem nú virðast ganga undir nafninu stýrivextir. Á þeim tíma sem ég var í banka gengu þessi lán Seðlabanka undir nafninu „Neyðarlán“ og vextir af slíkum lánum voru þá nefndir „refsi-vextir“. Voru þeir lagðir á þau neyðarlán sem Seðlabankinn lánaði banka til að leiðrétta lausafjárstöðu sína um hver mánaðarmót. T. d. ef afborganir mánaðarins af útlánum bankans fóru í vanskil og greiddust ekki inn í mánuði gjalddagans. Þegar fólk fór að benda mér á að Seðlabankinn væri með aðra skýringu en ég hefi sett fram, fór ég að leita að hugsanlegri breytingu á þessum reglum. Í þeirri leit las ég einnig yfir lögin um Fjármálafyrirtæki. Þar fannst mér ýmislegt þarfnast nánari skoðunar, til skýringar á því hvort þar væri að finna ástæður þess hve hægt gengi að stýra inn á fjármálastöðugleika hér á landi. Stór liður í þeim vanda gæti t. d. verið sá að í jafn skuldsettu eignaumhverfi og hér er rekið, skuli vera leyft að skrá viðskiptabanka og fjárfestingarbanka á sama bankanúmeri, án þess að vera að fullu aðskildir. Kem ef til vill að því síðar. Ég fann hvergi í lögum neina skýringu á þeim hækkunum stýrivaxta sem Seðlabankinn setti af stað. Á samfélagsmiðlum mátti lesa um að lánveitingar Seðlabanka til bankanna væru nú með minna móti Skýringar hlutu því að vera á einhvern annan máta viðskiptalegs eðlis. Ég fór því inn á heimasíðu Seðlabankans, og fann þar í efniskynningu, efnisliðinn „Lauflétta spurningar og svör.“Ég valdi flokkinn: Hvað eru stýrivextir?. Því svarar seðlabankinn svona á heimasíðu sinni: „Stýrivextir eru þeir vextir seðlabanka kallaðir sem hafa áhrif á aðra vexti í hagkerfinu, t.d. á bílalánum eða húsnæðislánum eða vexti á sparnaðarreikningum. Þar með hafa stýrivextir og breyting á þeim áhrif á eftirspurn og framboð af peningum og þannig á það magn peninga í umferð sem hægt er að nota til að kaupa og fjárfesta fyrir – eða spara.“ Þarna eru settar fram afar undarlegar kenningar um stýrivexti sem eru þær víðs fjarri þeim heimildum sem er að finna í lögum um Seðlabanka. Lánveitingar sem Seðlabanka er heimilt að veita lánstofnunum eru almennt skammtímalán í eingreiðsluformi verðbréfs sem Seðlabanki kaupir af einstakri lánastofnun. Seðlabankinn hefur einn heimild til að reikna sérkjarasvið af lánum sem hann lánar sjálfur til lánastofnana. Hækkanir annarra lánastofnana, sem byggðar hafa verið á hækkun stýrivaxta Seðlabankans, virðast því skorta lögmætisreglu. Vegna þess sem hér að framan kemur fram af heimasíðu Seðlabankans, virðist mér hin rétta notkun stýrivaxta eitthvað farin af sporinu. Hækkun stýrivaxta á t. d. engin áhrif að hafa á vexti af þegar veittum lánum. Stýrivextir eru ekki vextir sem leggjist á allar lánastofnanir og alla lánaflokka, heldur einungis hvert bankanúmer sem í starfsemi sinni fer út fyrir heimildareglur starfsleyfis. Stýrivextir leggjast t. d. ekki á langtíma fjárfestingalán eins og húsnæðislán. Stýrivextir reiknast ekki heldur af sparnaðarreikningum, því sparnaður er ekki lánveiting í neinum þeim lánaformum sem taka við stýrivöxtum. Sparnaður er innlánsform. Byrjum á því að líta á það sem í lögunum stendur. Stýrivextir Seðlabankans Í lögum um Seðlabanka Íslands nr. 92/2019, fjallar 19. gr. um lánveitingar. Þar segir, að Seðlabankanum sé heimilt: „Til að framfylgja aðgerðum Seðlabanka Íslands í peningamálum og til að efla og varðveita fjármálastöðugleika getur bankinn veitt viðskiptabönkum, sparisjóðum og öðrum sem hafa heimild til að taka við innlánum frá almenningi samkvæmt lögum um fjármálafyrirtæki lánmeðkaupum á verðbréfum eða á annan hátt gegn tryggingum sem Seðlabankinn metur hæfar.“ Þá er einnig þarna í lögunum ákvæðið sem áður var sérmerkt sem stýrivextir. Þó nafnið sé farið, er textinn enn líkur sjálfum sér. Þar segir. „Þegar sérstaklega stendur á og Seðlabankinn telur þess þörf til að varðveita stöðugleika fjármálakerfis landsins getur hann veitt lánastofnunum í lausafjárvanda ábyrgðir eða önnur lán en um ræðir í 1. mgr. á sérstökum kjörum og gegn öðrum tryggingum en um getur í sömu málsgrein eða með öðrum skilyrðum sem bankinn setur. Heimild þessi nær ekki til fyrirgreiðslu til lánastofnunar til þess að gera henni kleift að uppfylla skilyrði laga um lágmarks eigið fé.“ Hér hefur verið rakið hvernig lánsheimildir Seðlabanka eru yfirleitt tengdar skammtíma aðstoð í bráðum vanda. Rétt er einnig að vekja hér athygli á að í lögum um neytendalánnr. 33/2013, er í 5. gr. þeirra laga fjallað um merkingu hugtaka í þeim lögum og reglugerðum settum á grundvelli þeirra. En í umræddri 5. gr. Q segir að: „q. 1) Stýrivextir:Vextir af lánum sem Seðlabanki Íslands veitir, sbr. [ákvæði laga]4)um Seðlabanka Íslands.“ Nýleg lög um Seðlabanka Íslands nr. 92/2019. Í nýjum lögum um Seðlabanka Íslands, virðast dálítið óskýrt hver staða hans er í ramma stjórnarráðsins, því í 1. mgr. 1 gr. laganna segir að: „Seðlabanki Íslands er sjálfstæð stofnun í eigu ríkisins sem heyrir undir ráðherra.“ Í 2.mgr. 1. gr. segir síðan að: „Ríkissjóður ber ábyrgð á öllum skuldbindingum Seðlabankans.“ Þarna eru þættir sem ekki virðast ganga upp. Ef um Sjálfstæða stofnun væri að ræða, væri eðlilegt að slík stofnun hefði starfsreglur og kosna stjórn. Og sú stjórn beri alla ábyrgð á rekstri ogöllum skuldbindingum stofnunarinnar. En þessi nýju lög Seðlabankans virðist nú hafa ýmsa ófrágengna enda, þegar litið er til þeirra þriggja nefnda sem kynntar eru í lögum Seðlabankans.. Í fyrsta lagi má nefna að samkvæmt lögum nr. 161/2002, virðist Fjármálaeftirlitið vera stjórnvaldsstofnun sem fari með umfangsmikið ábyrgðarsvið innan laga nr. 161/2002. Og þaðábyrgðarsvið sé enn í fullu gildi þó Fjármáleftirlitið hafi í nýjum lögum Seðlabankans verið sett sem undirstofnun seðlabanka. Ég velti fyrir mér hvernig starfsleyfi muni virka sem Fjármálaeftirlitið veitir, en Seðlabankinn hafnar. Þau Fjármálafyrirtæki, sem enn virðast vera bæði í tengingu við lög 161/2002, eða eins og segir í 1. gr. laga nr. 92/2019 um Seðlabanka Íslands, gætu setið uppi með tvíræða og ósamrýmanlega merkingu ákvörðunar að ræða. Ef Ríkissjóður ber t. d. ábyrgð á öllum skuldbindingum Seðlabankans, er þar varla um sjálfstæða stofnun að ræða. Í 2. gr. Seðlabankalaga, um Markmið og verkefni. segir svo í 1. mgr.: „Seðlabanki Íslandsskal stuðla að stöðugu verðlagi, fjármálastöðugleika og traustri og öruggri fjármálastarfsemi. Þá skal bankinn sinnaviðfangsefnum sem samrýmast hlutverki hans sem Seðlabanka, svo sem að varðveita gjaldeyrisforða og stuðla að virku og öruggu fjármálakerfi, þ.m.t. greiðslumiðlun í landinu og við útlönd.“ 2. mgr.„Seðlabankanum er heimilt með samþykki ráðherra að lýsa yfir tölulegu markmiði um verðbólgu.“ Markmiðin eru bæði mikilvæg og stór, flókin og víðtæk. En skýringar litlar á því hvaða verkfæri Seðlabankinn hafi til að ná þeim markmiðum sem löggjafinn krefst. Þau verkfæri er ekki að finna í þessum nýjum lögum um Seðlabanka. Eru þá haldbærar forsendur að baki ákvarðanatöku um hækkun stýrivaxta. Og hvaða haldbæru rök hafa svo stjórnendur annarra lánastofnana fyrir hækkunum sínum, því ekki mega þeir hækka með stýrivöxtum. Höfundur er núverandi eldri borgari og fyrrverandi fulltrúi í hagdeild banka og ráðgjafi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Seðlabankinn Mest lesið Hvað er kona? - Þörf kynjakerfisins til að skilgreina og stjórna konum Arna Magnea Danks Skoðun Nei, við skulum ekki kaupa handa þeim fleiri vopn Haraldur Ólafsson Skoðun Heilinn okkar og klukka lífsins Birna V. Baldursdóttir ,Heiðdís B. Valdimarsdóttir Skoðun Silja Bára skilur stjórnsýslu HÍ! Elva Ellertsdóttir,Kolbrún Eggertsdóttir Skoðun Nýjar ráðleggingar um mataræði María Heimisdóttir Skoðun Ég styð Ingibjörgu Gunnarsdóttur í stöðu rektors við Háskóla Íslands Herdís Sveinsdóttir Skoðun Hafðu áhrif til hádegis Bjarni Þór Sigurðsson Skoðun Í heimi sem samþykkir þjóðarmorð er ekkert jafnrétti Najlaa Attaallah Skoðun Hvalveiðar eru slæmar fyrir ímynd Íslands Clive Stacey Skoðun Stöndum vörð um hlutverk háskóla – Kjósum Kolbrúnu Ástríður Stefánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Lífið gefur engan afslátt Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kolbrún Pálsdóttir sem næsti rektor HÍ Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Vitskert veröld Einar Helgason skrifar Skoðun Draumurinn um hið fullkomna öryggisnet Signý Jóhannesdóttir skrifar Skoðun Sönnunarbyrði og hagsmunaárekstur Arnar Sigurðsson skrifar Skoðun Sem doktorsnemi styð ég Silju Báru til Rektors Háskóla Íslands Eva Jörgensen skrifar Skoðun Sterk og breið samtök – tími til að styrkja rödd minni fyrirtækja Friðrik Árnason skrifar Skoðun Nýjar ráðleggingar um mataræði María Heimisdóttir skrifar Skoðun Börn með fjölþættan vanda Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru slæmar fyrir ímynd Íslands Clive Stacey skrifar Skoðun Netöryggi á krossgötum: Hvernig tryggjum við íslenska innviði? Heimir Fannar Gunnlaugsson skrifar Skoðun Í heimi sem samþykkir þjóðarmorð er ekkert jafnrétti Najlaa Attaallah skrifar Skoðun Heilinn okkar og klukka lífsins Birna V. Baldursdóttir ,Heiðdís B. Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er kona? - Þörf kynjakerfisins til að skilgreina og stjórna konum Arna Magnea Danks skrifar Skoðun Ég styð Ingibjörgu Gunnarsdóttur í stöðu rektors við Háskóla Íslands Herdís Sveinsdóttir skrifar Skoðun Silja Bára skilur stjórnsýslu HÍ! Elva Ellertsdóttir,Kolbrún Eggertsdóttir skrifar Skoðun Hafðu áhrif til hádegis Bjarni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um hlutverk háskóla – Kjósum Kolbrúnu Ástríður Stefánsdóttir skrifar Skoðun Nei, við skulum ekki kaupa handa þeim fleiri vopn Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Tímaskekkjan skólaíþróttir Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Þegar fíllinn byltir sér.... Gunnar Pálsson skrifar Skoðun Leyfi til að syrgja Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Kominn tími til að þingmenn axli ábyrgð Björn Ólafsson skrifar Skoðun VR-members, exercise your right to vote! Christopher Eva skrifar Skoðun Stöðvum það sem gott er Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Kjósum Kolbrúnu – Styrk stjórnun á tímum breytinga Margrét Sigrún Sigurðardóttir skrifar Skoðun Vanfjármögnun Háskóla Íslands verður að breyta Magnús Karl Magnússon skrifar Skoðun Er þetta satt eða heyrði ég þetta bara nógu oft? Gunnhildur Birna Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Stöndum með börnum Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun „Án orku verður ekki hagvöxtur“ Jón Skafti Gestsson skrifar Sjá meira
Ég skrifaði fyrir nokkru grein þar sem bent var á að stýrivextir seðlabanka ættu ekki að hafa áhrif á útlánavexti lánastofnana. Til að leggja áherslu á slíkt, hefur alltaf verið grein í lögum um Seðlabanka, þar sem Seðlabanka var veitt heimild til að ákveða sjálfur þá vexti sem settir voru á þau afmörkuðu lán sem honum væri heimilt að veita lánastofnunum. Í næstu mgr. sömu lagagreinar komu svo útlistun á sérstakri heimild Seðlabanka til að aðstoða lánastofnun í lausafjárvanda, með því að kaupa af þeim verðbréf á sérstökum vaxtakjörum, sem nú virðast ganga undir nafninu stýrivextir. Á þeim tíma sem ég var í banka gengu þessi lán Seðlabanka undir nafninu „Neyðarlán“ og vextir af slíkum lánum voru þá nefndir „refsi-vextir“. Voru þeir lagðir á þau neyðarlán sem Seðlabankinn lánaði banka til að leiðrétta lausafjárstöðu sína um hver mánaðarmót. T. d. ef afborganir mánaðarins af útlánum bankans fóru í vanskil og greiddust ekki inn í mánuði gjalddagans. Þegar fólk fór að benda mér á að Seðlabankinn væri með aðra skýringu en ég hefi sett fram, fór ég að leita að hugsanlegri breytingu á þessum reglum. Í þeirri leit las ég einnig yfir lögin um Fjármálafyrirtæki. Þar fannst mér ýmislegt þarfnast nánari skoðunar, til skýringar á því hvort þar væri að finna ástæður þess hve hægt gengi að stýra inn á fjármálastöðugleika hér á landi. Stór liður í þeim vanda gæti t. d. verið sá að í jafn skuldsettu eignaumhverfi og hér er rekið, skuli vera leyft að skrá viðskiptabanka og fjárfestingarbanka á sama bankanúmeri, án þess að vera að fullu aðskildir. Kem ef til vill að því síðar. Ég fann hvergi í lögum neina skýringu á þeim hækkunum stýrivaxta sem Seðlabankinn setti af stað. Á samfélagsmiðlum mátti lesa um að lánveitingar Seðlabanka til bankanna væru nú með minna móti Skýringar hlutu því að vera á einhvern annan máta viðskiptalegs eðlis. Ég fór því inn á heimasíðu Seðlabankans, og fann þar í efniskynningu, efnisliðinn „Lauflétta spurningar og svör.“Ég valdi flokkinn: Hvað eru stýrivextir?. Því svarar seðlabankinn svona á heimasíðu sinni: „Stýrivextir eru þeir vextir seðlabanka kallaðir sem hafa áhrif á aðra vexti í hagkerfinu, t.d. á bílalánum eða húsnæðislánum eða vexti á sparnaðarreikningum. Þar með hafa stýrivextir og breyting á þeim áhrif á eftirspurn og framboð af peningum og þannig á það magn peninga í umferð sem hægt er að nota til að kaupa og fjárfesta fyrir – eða spara.“ Þarna eru settar fram afar undarlegar kenningar um stýrivexti sem eru þær víðs fjarri þeim heimildum sem er að finna í lögum um Seðlabanka. Lánveitingar sem Seðlabanka er heimilt að veita lánstofnunum eru almennt skammtímalán í eingreiðsluformi verðbréfs sem Seðlabanki kaupir af einstakri lánastofnun. Seðlabankinn hefur einn heimild til að reikna sérkjarasvið af lánum sem hann lánar sjálfur til lánastofnana. Hækkanir annarra lánastofnana, sem byggðar hafa verið á hækkun stýrivaxta Seðlabankans, virðast því skorta lögmætisreglu. Vegna þess sem hér að framan kemur fram af heimasíðu Seðlabankans, virðist mér hin rétta notkun stýrivaxta eitthvað farin af sporinu. Hækkun stýrivaxta á t. d. engin áhrif að hafa á vexti af þegar veittum lánum. Stýrivextir eru ekki vextir sem leggjist á allar lánastofnanir og alla lánaflokka, heldur einungis hvert bankanúmer sem í starfsemi sinni fer út fyrir heimildareglur starfsleyfis. Stýrivextir leggjast t. d. ekki á langtíma fjárfestingalán eins og húsnæðislán. Stýrivextir reiknast ekki heldur af sparnaðarreikningum, því sparnaður er ekki lánveiting í neinum þeim lánaformum sem taka við stýrivöxtum. Sparnaður er innlánsform. Byrjum á því að líta á það sem í lögunum stendur. Stýrivextir Seðlabankans Í lögum um Seðlabanka Íslands nr. 92/2019, fjallar 19. gr. um lánveitingar. Þar segir, að Seðlabankanum sé heimilt: „Til að framfylgja aðgerðum Seðlabanka Íslands í peningamálum og til að efla og varðveita fjármálastöðugleika getur bankinn veitt viðskiptabönkum, sparisjóðum og öðrum sem hafa heimild til að taka við innlánum frá almenningi samkvæmt lögum um fjármálafyrirtæki lánmeðkaupum á verðbréfum eða á annan hátt gegn tryggingum sem Seðlabankinn metur hæfar.“ Þá er einnig þarna í lögunum ákvæðið sem áður var sérmerkt sem stýrivextir. Þó nafnið sé farið, er textinn enn líkur sjálfum sér. Þar segir. „Þegar sérstaklega stendur á og Seðlabankinn telur þess þörf til að varðveita stöðugleika fjármálakerfis landsins getur hann veitt lánastofnunum í lausafjárvanda ábyrgðir eða önnur lán en um ræðir í 1. mgr. á sérstökum kjörum og gegn öðrum tryggingum en um getur í sömu málsgrein eða með öðrum skilyrðum sem bankinn setur. Heimild þessi nær ekki til fyrirgreiðslu til lánastofnunar til þess að gera henni kleift að uppfylla skilyrði laga um lágmarks eigið fé.“ Hér hefur verið rakið hvernig lánsheimildir Seðlabanka eru yfirleitt tengdar skammtíma aðstoð í bráðum vanda. Rétt er einnig að vekja hér athygli á að í lögum um neytendalánnr. 33/2013, er í 5. gr. þeirra laga fjallað um merkingu hugtaka í þeim lögum og reglugerðum settum á grundvelli þeirra. En í umræddri 5. gr. Q segir að: „q. 1) Stýrivextir:Vextir af lánum sem Seðlabanki Íslands veitir, sbr. [ákvæði laga]4)um Seðlabanka Íslands.“ Nýleg lög um Seðlabanka Íslands nr. 92/2019. Í nýjum lögum um Seðlabanka Íslands, virðast dálítið óskýrt hver staða hans er í ramma stjórnarráðsins, því í 1. mgr. 1 gr. laganna segir að: „Seðlabanki Íslands er sjálfstæð stofnun í eigu ríkisins sem heyrir undir ráðherra.“ Í 2.mgr. 1. gr. segir síðan að: „Ríkissjóður ber ábyrgð á öllum skuldbindingum Seðlabankans.“ Þarna eru þættir sem ekki virðast ganga upp. Ef um Sjálfstæða stofnun væri að ræða, væri eðlilegt að slík stofnun hefði starfsreglur og kosna stjórn. Og sú stjórn beri alla ábyrgð á rekstri ogöllum skuldbindingum stofnunarinnar. En þessi nýju lög Seðlabankans virðist nú hafa ýmsa ófrágengna enda, þegar litið er til þeirra þriggja nefnda sem kynntar eru í lögum Seðlabankans.. Í fyrsta lagi má nefna að samkvæmt lögum nr. 161/2002, virðist Fjármálaeftirlitið vera stjórnvaldsstofnun sem fari með umfangsmikið ábyrgðarsvið innan laga nr. 161/2002. Og þaðábyrgðarsvið sé enn í fullu gildi þó Fjármáleftirlitið hafi í nýjum lögum Seðlabankans verið sett sem undirstofnun seðlabanka. Ég velti fyrir mér hvernig starfsleyfi muni virka sem Fjármálaeftirlitið veitir, en Seðlabankinn hafnar. Þau Fjármálafyrirtæki, sem enn virðast vera bæði í tengingu við lög 161/2002, eða eins og segir í 1. gr. laga nr. 92/2019 um Seðlabanka Íslands, gætu setið uppi með tvíræða og ósamrýmanlega merkingu ákvörðunar að ræða. Ef Ríkissjóður ber t. d. ábyrgð á öllum skuldbindingum Seðlabankans, er þar varla um sjálfstæða stofnun að ræða. Í 2. gr. Seðlabankalaga, um Markmið og verkefni. segir svo í 1. mgr.: „Seðlabanki Íslandsskal stuðla að stöðugu verðlagi, fjármálastöðugleika og traustri og öruggri fjármálastarfsemi. Þá skal bankinn sinnaviðfangsefnum sem samrýmast hlutverki hans sem Seðlabanka, svo sem að varðveita gjaldeyrisforða og stuðla að virku og öruggu fjármálakerfi, þ.m.t. greiðslumiðlun í landinu og við útlönd.“ 2. mgr.„Seðlabankanum er heimilt með samþykki ráðherra að lýsa yfir tölulegu markmiði um verðbólgu.“ Markmiðin eru bæði mikilvæg og stór, flókin og víðtæk. En skýringar litlar á því hvaða verkfæri Seðlabankinn hafi til að ná þeim markmiðum sem löggjafinn krefst. Þau verkfæri er ekki að finna í þessum nýjum lögum um Seðlabanka. Eru þá haldbærar forsendur að baki ákvarðanatöku um hækkun stýrivaxta. Og hvaða haldbæru rök hafa svo stjórnendur annarra lánastofnana fyrir hækkunum sínum, því ekki mega þeir hækka með stýrivöxtum. Höfundur er núverandi eldri borgari og fyrrverandi fulltrúi í hagdeild banka og ráðgjafi.
Skoðun Netöryggi á krossgötum: Hvernig tryggjum við íslenska innviði? Heimir Fannar Gunnlaugsson skrifar
Skoðun Hvað er kona? - Þörf kynjakerfisins til að skilgreina og stjórna konum Arna Magnea Danks skrifar
Skoðun Ég styð Ingibjörgu Gunnarsdóttur í stöðu rektors við Háskóla Íslands Herdís Sveinsdóttir skrifar