Frá sögulegum minjum til sviðsettrar upplifunar: Um sanngildi og Disneyvæðingu Sólheimasands Guðmundur Björnsson skrifar 27. mars 2025 10:31 Flugvélarflak verður að fyrirbæri Á svörtum söndum Suðurlands liggur óvænt og áhrifamikil táknmynd íslenskrar ferðaþjónustu: hrörlegt flugvélarflak bandaríska hersins af gerðinni Douglas DC-3 sem nauðlenti á Sólheimasandi í nóvember 1973. Í áratugi stóð það nánast ósnert, lítt þekkt og umvafið kyrrð, en með tilkomu samfélagsmiðla og heimsókna „fræga fólksins” varð það einn mest heimsótti og ljósmyndaði ferðamannastaður Suðurlands. Nú hefur verið tilkynnt að landeigendur á Sólheimasandi hafi keypt aðra DC-3 flugvél, TF-ISB Gunnfaxa, með það í huga að setja hana í stað flaksins sem er að tærast upp að sögn eigenda. Þrátt fyrir að Gunnfaxi sé af sömu gerð og upphaflega vélin sem nauðlenti tengist hún ekki þeim atburði á neinn hátt. Þetta vekur spurningar – ekki aðeins um varðveislu sögunnar heldur einnig um eðli sanngildis (e. authenticity) í ferðaþjónustu, áhrif Disneyvæðingar (e. Disneyfication) og siðferðislega ábyrgð í frásögn og túlkun menningarminja. Upprunalega flakið: Hlutlægt sanngildi og söguleg skírskotun Upprunalega flakið er ekki bara sviðsmynd í landslaginu – það er áþreifanlegar minjar um sögulegan atburð. Þegar bandaríska vélin lenti vegna bilunar árið 1973 sluppu allir um borð heilir og höldnu. Allt sem nýtilegt þótti var fjarlægt úr vélinni, sem síðan var skilin eftir á sandinum – þar sem tíminn og náttúran hafa unnið sitt verk. Vélin hefur þannig smám saman tærst og sameinast landslaginu, þar til hún e.t.v. er orðin órjúfanlegur hluti bæði náttúrunnar og minningarinnar. Þessi efnislegi hlutur, á sínum upprunalega stað og í upprunalegu ástandi, er dæmi um það sem fræðimenn kalla hlutlægt sanngildi (e. object authenticity) — hugtak þar sem sannleikur hlutarins er dreginn af uppruna hans, óbreyttu ástandi og rúmsögulegu samhengi. Í áratugi var þessi upprunaleiki hvorki varðveittur né gerður að söluvöru. Flugvélin var bara þarna, hljóðlaust vitni að minniháttar atviki í kalda stríðinu, sem rann saman við íslenskt landslag. Tillagan um að skipta út flakinu: Sama vélategund, önnur merking Gunnfaxi, sem landeigendur hyggjast nú flytja austur, er sannarlega DC-3 vél líkt og sú sem nauðlenti – en hún tengist hvorki flughernum, staðnum né atburðinum sem gerðist 1973. Þótt skrokkurinn sé sambærilegur að lögun, er merkingin önnur. Hér kemur til sögunnar hugtakið skapað sanngildi (e. constructed authenticity): upplifun sem virðist „ekta“ í augum ferðamanna, þó að hún byggist ekki á upprunalegum staðreyndum. Ef Gunnfaxi er settur upp án skýrrar túlkunar er hætta á að staðurinn falli í eins konar óviljandi sviðsettan upprunaleika (e.staged authenticity), þar sem ferðamenn skynja upplifunina sem ekta þrátt fyrir að hún sé tilbúin framsetning. Disneyvæðing: Þegar flókin saga verður einföld sýning Þessi þróun dregur einnig fram spurninguna um Disneyvæðingu. Hugtakið lýsir ferli þar sem raunverulegir staðir eru einfaldaðir, gerðir sjónrænt aðlaðandi og hannaðir til að mæta væntingum neytenda. Þetta felur oft í sér: Að staðir séu þemavæddir og settir fram á sjónrænan hátt. Að menningarsaga sé snurfusuð og gerð aðgengileg í formi skemmtunar. Að staðir verði vörumerki sem seld eru áfram í fjölmiðlum. Að flókin saga verði gerð að einni tilfinningaríkri frásögn. Ef flakinu á Sólheimasandi verður skipt út fyrir annað, jafnvel sambærilegt, en án rótgróinnar merkingar, þá erum við að færa okkur frá sögulegu minnismerki yfir í hannaðan viðkomustað – sviðsetningu fyrir samfélagsmiðla og ljósmyndun, frekar en minningu. Upplifun ferðamanna: Tilvistarlegt sanngildi og persónuleg merking Þó margir ferðamenn viti ekki sögu flaksins, eða að annað flak hafi verið sett í staðinn, getur upplifunin engu að síður verið djúpstæð. Ferðin yfir víðáttumikla auðn, kyrrðina, veðrið og sjónræn áhrif landslagsins bjóða upp á það sem hefur verið kallað tilvistarlegt sanngildi (e. existential authenticity): þ.e. persónulega upplifun sem tengir einstaklinginn við stað, sjálfan sig og stundina – óháð sögulegum staðreyndum. Í þessu ljósi er hugsanlegt að nýtt flak geti, ef rétt er fram sett, veitt svipaða upplifun – en það þarf þá að vera heiðarlegt og upplýst val, ekki blekking eða hula yfir sögunni. Táknmynd eða minnismerki? Flugvélin sem vörumerki í landslagi Flakið á Sólheimasandi er nú orðið ímynd – það birtist í myndböndum, auglýsingum, kvikmyndum og á samfélagsmiðlum. Ferðamenn sækjast eftir staðnum ekki endilega vegna atburðarins 1973 heldur vegna þess sem staðurinn táknar: dularfullt, einstakt og myndrænt umhverfi. Þetta styrkir þá hugmynd að í samtímaferðaþjónustu sé hlutverki staða oft umbreytt: frá sögulegum tilvísunum yfir í markaðsdrifna táknmynd, þar sem sjónræn skírskotun ræður för. Í slíku samhengi getur útskipting flaksins virst rökrétt – en hún hefur dýpri afleiðingar fyrir traust og siðferðilegan grundvöll ferðaupplifunar. Tækifæri til faglegrar túlkunar og fræðslu Þó málið kalli á varfærni og ígrundun, felst í því einnig tækifæri. Ef Gunnfaxi verður settur upp með skýrum upplýsingum, túlkunarskiltum, eða jafnvel raunveruleikaauknum frásögnum (AR), getur hann orðið að minnisvarða fremur en blekkingu. Með því að greina frá bæði nauðlendingunni 1973 og sögu Gunnfaxa væri hægt að skapa fjölþætta, menningarlega fræðandi og sanngilda upplifun. Þá mætti einnig víkka út frásögnina og fjalla um flugsögu á Íslandi, þátt herafla í landinu á tímum kalda stríðsins, og þróun ferðaþjónustu og þjóðarímyndar á tímum samfélagsmiðla. Á mörkum sannleika og sviðsetningar Sólheimasandur er ekki lengur einungis staður – hann er vettvangur fyrir minningar, markaðssetningu og merkingu. Hugmyndin um að skipta út upprunalegu flaki með sambærilegri flugvél með annarri sögu er ekki einfaldlega verkfræðileg eða hagræn – hún snertir gildi okkar um sannleika, minningu og heiðarleika í frásögn. Ef breytingin verður gerð án fræðslu og skýrleika, þá tapar staðurinn hluta af sögulegri reisn sinni. En ef hún verður hluti af gagnsærri og faglegri túlkun, þá getur Gunnfaxi orðið táknrænt framhald – ekki í staðinn fyrir söguna, heldur til að vekja spurningar, fróðleik og dýpri upplifun. Spurningin er ekki aðeins hvað ferðamenn sjá – heldur hverju þeir trúa. Og hver ákveður hvaða útgáfa af sannleikanum lifir af. Höfundur er aðjúkt við Háskóla Ísansd og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms EHÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ferðaþjónusta Mýrdalshreppur Fréttir af flugi Guðmundur Björnsson Mest lesið Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson Skoðun Hvers vegna er ungbarnadauði lægstur á Íslandi? Þórður Þórkelsson Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir Skoðun Af hverju er Framsóknarfólk hamingjusamast? Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skjárinn og börnin Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson Skoðun Hópnauðganir/svartheimar! Davíð Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson skrifar Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks skrifar Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson skrifar Skoðun Skjárinn og börnin Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun „Er stjúpmamma þín vond eins og í Öskubusku?“ Hafdís Bára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Af hverju er Framsóknarfólk hamingjusamast? Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson skrifar Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun Hópnauðganir/svartheimar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Valdið og samvinnuhugsjónin Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun NPA breytti lífinu mínu Sveinbjörn Eggertsson skrifar Skoðun Hefur þú tilkynnt um ofbeldi gegn barni? Alfa Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Gildi kærleika og mannúðar Toshiki Toma skrifar Skoðun Hvernig tryggjum við samkeppnishæfni þjóðar? Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Flottu kjötauglýsingarnar í blöðunum... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Grafarvogsgremjan Þorlákur Axel Jónsson skrifar Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Fjármögnuðu stríðsvél Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugleiðingar á páskum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Gremjan í Grafarvogi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar Skoðun Móttaka skemmtiferðaskipa - hlustað á íbúa Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Námsfærni nemenda í íslenskum skólum: Eigum við að lækka rána? Sigríður Ólafsdóttir skrifar Skoðun Snorri byggir skoðun á skólakerfinu á reynslusögum annarra en Guðrún vitnar í ritrýndar heimildir Davíð Routley skrifar Skoðun Þegar mannshjörtun mætast Jóna Hrönn Bolladóttir,Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Horft til einkunna og annarra þátta við innritun í framhaldsskóla Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Sjá meira
Flugvélarflak verður að fyrirbæri Á svörtum söndum Suðurlands liggur óvænt og áhrifamikil táknmynd íslenskrar ferðaþjónustu: hrörlegt flugvélarflak bandaríska hersins af gerðinni Douglas DC-3 sem nauðlenti á Sólheimasandi í nóvember 1973. Í áratugi stóð það nánast ósnert, lítt þekkt og umvafið kyrrð, en með tilkomu samfélagsmiðla og heimsókna „fræga fólksins” varð það einn mest heimsótti og ljósmyndaði ferðamannastaður Suðurlands. Nú hefur verið tilkynnt að landeigendur á Sólheimasandi hafi keypt aðra DC-3 flugvél, TF-ISB Gunnfaxa, með það í huga að setja hana í stað flaksins sem er að tærast upp að sögn eigenda. Þrátt fyrir að Gunnfaxi sé af sömu gerð og upphaflega vélin sem nauðlenti tengist hún ekki þeim atburði á neinn hátt. Þetta vekur spurningar – ekki aðeins um varðveislu sögunnar heldur einnig um eðli sanngildis (e. authenticity) í ferðaþjónustu, áhrif Disneyvæðingar (e. Disneyfication) og siðferðislega ábyrgð í frásögn og túlkun menningarminja. Upprunalega flakið: Hlutlægt sanngildi og söguleg skírskotun Upprunalega flakið er ekki bara sviðsmynd í landslaginu – það er áþreifanlegar minjar um sögulegan atburð. Þegar bandaríska vélin lenti vegna bilunar árið 1973 sluppu allir um borð heilir og höldnu. Allt sem nýtilegt þótti var fjarlægt úr vélinni, sem síðan var skilin eftir á sandinum – þar sem tíminn og náttúran hafa unnið sitt verk. Vélin hefur þannig smám saman tærst og sameinast landslaginu, þar til hún e.t.v. er orðin órjúfanlegur hluti bæði náttúrunnar og minningarinnar. Þessi efnislegi hlutur, á sínum upprunalega stað og í upprunalegu ástandi, er dæmi um það sem fræðimenn kalla hlutlægt sanngildi (e. object authenticity) — hugtak þar sem sannleikur hlutarins er dreginn af uppruna hans, óbreyttu ástandi og rúmsögulegu samhengi. Í áratugi var þessi upprunaleiki hvorki varðveittur né gerður að söluvöru. Flugvélin var bara þarna, hljóðlaust vitni að minniháttar atviki í kalda stríðinu, sem rann saman við íslenskt landslag. Tillagan um að skipta út flakinu: Sama vélategund, önnur merking Gunnfaxi, sem landeigendur hyggjast nú flytja austur, er sannarlega DC-3 vél líkt og sú sem nauðlenti – en hún tengist hvorki flughernum, staðnum né atburðinum sem gerðist 1973. Þótt skrokkurinn sé sambærilegur að lögun, er merkingin önnur. Hér kemur til sögunnar hugtakið skapað sanngildi (e. constructed authenticity): upplifun sem virðist „ekta“ í augum ferðamanna, þó að hún byggist ekki á upprunalegum staðreyndum. Ef Gunnfaxi er settur upp án skýrrar túlkunar er hætta á að staðurinn falli í eins konar óviljandi sviðsettan upprunaleika (e.staged authenticity), þar sem ferðamenn skynja upplifunina sem ekta þrátt fyrir að hún sé tilbúin framsetning. Disneyvæðing: Þegar flókin saga verður einföld sýning Þessi þróun dregur einnig fram spurninguna um Disneyvæðingu. Hugtakið lýsir ferli þar sem raunverulegir staðir eru einfaldaðir, gerðir sjónrænt aðlaðandi og hannaðir til að mæta væntingum neytenda. Þetta felur oft í sér: Að staðir séu þemavæddir og settir fram á sjónrænan hátt. Að menningarsaga sé snurfusuð og gerð aðgengileg í formi skemmtunar. Að staðir verði vörumerki sem seld eru áfram í fjölmiðlum. Að flókin saga verði gerð að einni tilfinningaríkri frásögn. Ef flakinu á Sólheimasandi verður skipt út fyrir annað, jafnvel sambærilegt, en án rótgróinnar merkingar, þá erum við að færa okkur frá sögulegu minnismerki yfir í hannaðan viðkomustað – sviðsetningu fyrir samfélagsmiðla og ljósmyndun, frekar en minningu. Upplifun ferðamanna: Tilvistarlegt sanngildi og persónuleg merking Þó margir ferðamenn viti ekki sögu flaksins, eða að annað flak hafi verið sett í staðinn, getur upplifunin engu að síður verið djúpstæð. Ferðin yfir víðáttumikla auðn, kyrrðina, veðrið og sjónræn áhrif landslagsins bjóða upp á það sem hefur verið kallað tilvistarlegt sanngildi (e. existential authenticity): þ.e. persónulega upplifun sem tengir einstaklinginn við stað, sjálfan sig og stundina – óháð sögulegum staðreyndum. Í þessu ljósi er hugsanlegt að nýtt flak geti, ef rétt er fram sett, veitt svipaða upplifun – en það þarf þá að vera heiðarlegt og upplýst val, ekki blekking eða hula yfir sögunni. Táknmynd eða minnismerki? Flugvélin sem vörumerki í landslagi Flakið á Sólheimasandi er nú orðið ímynd – það birtist í myndböndum, auglýsingum, kvikmyndum og á samfélagsmiðlum. Ferðamenn sækjast eftir staðnum ekki endilega vegna atburðarins 1973 heldur vegna þess sem staðurinn táknar: dularfullt, einstakt og myndrænt umhverfi. Þetta styrkir þá hugmynd að í samtímaferðaþjónustu sé hlutverki staða oft umbreytt: frá sögulegum tilvísunum yfir í markaðsdrifna táknmynd, þar sem sjónræn skírskotun ræður för. Í slíku samhengi getur útskipting flaksins virst rökrétt – en hún hefur dýpri afleiðingar fyrir traust og siðferðilegan grundvöll ferðaupplifunar. Tækifæri til faglegrar túlkunar og fræðslu Þó málið kalli á varfærni og ígrundun, felst í því einnig tækifæri. Ef Gunnfaxi verður settur upp með skýrum upplýsingum, túlkunarskiltum, eða jafnvel raunveruleikaauknum frásögnum (AR), getur hann orðið að minnisvarða fremur en blekkingu. Með því að greina frá bæði nauðlendingunni 1973 og sögu Gunnfaxa væri hægt að skapa fjölþætta, menningarlega fræðandi og sanngilda upplifun. Þá mætti einnig víkka út frásögnina og fjalla um flugsögu á Íslandi, þátt herafla í landinu á tímum kalda stríðsins, og þróun ferðaþjónustu og þjóðarímyndar á tímum samfélagsmiðla. Á mörkum sannleika og sviðsetningar Sólheimasandur er ekki lengur einungis staður – hann er vettvangur fyrir minningar, markaðssetningu og merkingu. Hugmyndin um að skipta út upprunalegu flaki með sambærilegri flugvél með annarri sögu er ekki einfaldlega verkfræðileg eða hagræn – hún snertir gildi okkar um sannleika, minningu og heiðarleika í frásögn. Ef breytingin verður gerð án fræðslu og skýrleika, þá tapar staðurinn hluta af sögulegri reisn sinni. En ef hún verður hluti af gagnsærri og faglegri túlkun, þá getur Gunnfaxi orðið táknrænt framhald – ekki í staðinn fyrir söguna, heldur til að vekja spurningar, fróðleik og dýpri upplifun. Spurningin er ekki aðeins hvað ferðamenn sjá – heldur hverju þeir trúa. Og hver ákveður hvaða útgáfa af sannleikanum lifir af. Höfundur er aðjúkt við Háskóla Ísansd og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms EHÍ.
Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson Skoðun
Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar
Skoðun Námsfærni nemenda í íslenskum skólum: Eigum við að lækka rána? Sigríður Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Snorri byggir skoðun á skólakerfinu á reynslusögum annarra en Guðrún vitnar í ritrýndar heimildir Davíð Routley skrifar
Skoðun Horft til einkunna og annarra þátta við innritun í framhaldsskóla Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson Skoðun