Mannréttindamiðuð geðheilbrigðisþjónusta Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar 24. október 2023 07:31 Geðhjálp hefur að undanförnu staðið fyrir vitundarátaki um geðheilbrigðismál. Markmiðið er m.a. að skapa vettvang fyrir landsmenn að koma fram skoðun sinni um hvað betur mætti gera í geðheilbrigðisþjónustunni. Sjónarhorn þriggja einstaklinga voru sýnd á samfélagsmiðlum, geðheilbrigði.is og á visir.is. Fyrsta myndbandið var viðtal við starfsmann sem unnið hafði á geðdeild í Danmörku og á Íslandi, annað tengdist reynslu af því að alast upp hjá móður með geðræna erfiðleika og þriðji dró fram áhrif brostinna framtíðardrauma einstaklings með notandareynslu. Almenningur getur einnig sagt sína skoðun með því að svara spurningum um forgangsröðun. Thomas Insell geðlæknir, fyrrum yfirmaður NIMH rannsóknarstofnunar innan geðheilbrigðis í Bandaríkjunum bendir á að þrátt fyrir ótal læknisfræðilegar rannsóknir á síðustu áratugum sem kostað hafa mörg hundruð milljarða hafi þær ekki haft nein áhrif á fjölda sjálfsvíga né innlagnir á sjúkrahúsum. Læknisfræðileg nálgun (biomedical paradigm) geðheilbrigðis er því ekki lausnin sem menn vonuðust eftir. WHO alþjóðlega heilbrigðisstofnunin setur nú mannréttindamiðaða geðheilbrigðisþjónustu á oddinn sem tekur m.a. mið af rannsóknum þar sem raddir þjónustuþega eru hluti af gagnreyndri þjónustu. Hún vinnur út frá valdeflingu, gefur fólki val, er áfallamiðuð og stór hluti starfsfólks eru jafningjar þ.e. fólk með reynslu af að hafa nýtt geðheilbrigðisþjónustuna. Þjónusta sem leitar allra leiða til að koma í veg fyrir þvingun og nauðung. Skjólstæðingar sem hafa orðið fyrir valdbeitingu lýsa oft óafturkræfum afleiðingum s.s. áfallastreitu, lélegri lífsgæðum og tortryggni gagnvart þeim sem eiga að aðstoða þá. Mannréttindamiðuð nálgun krefst samfélagslegra breytinga. Geðsjúkdómar þrífast best í vanrækslu, ofbeldi, skorti á tengslum, mismunun, fátækt, útilokun, félagslegri einangrun, vinnuóöruggi, ójöfnum tækifærum til menntunar, atvinnuleysi, lélegu húsnæði, og lélegu aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Það hefur ekki skort málþingin né frumkvæði stjórnvalda í viðleitni að samþætta þjónustuna, auka eftirfylgd og vinna að mannréttindum en erfiðlega gengur hins vegar að breyta menningu, uppbyggingu þjónustunnar, viðhorfum og valdahlutföllum innan geðheilbrigðiskerfisins. Geðsvið Landspítalans og Geðheilsuteymi heilsugæslunnar hafa tekið skref í átt að mannréttindamiðaðri þjónustu með því að ráða jafningjastarfsmenn. Alþjóðleg samtök á vegum Intentional Peer Support hafa haldið námskeið, handleitt og boðið upp á frekari menntun hér á landi. Traustur kjarni hefur haldið utan um þessi námskeið. Þar fá jafningjastarfsmenn fræðslu um hvað það þýðir að vinna út frá jafningjagrunni og hvað aðgreinir þá frá hefðbundnu starfs- og fagfólki. Geðsvið Landspítalans hóf einnig á þessu ári gæðaúttekt á tveimur geðdeildum. Rannsóknaraðferðin kallast „Notandi spyr notanda“ og er fyrirmyndin fengin frá Noregi. Fólk með reynslu af geðheilbrigðisþjónustu sér um að hanna rannsóknarspurningar, vinna úr þeim og setja á oddinn það sem vel sé gert og hvað megi betur fara að mati þeirra sem þiggja þjónustuna. Rannsóknir á mannréttindamiðari þjónustu draga fram mikilvægi jafningjastuðnings og á hvern hátt sé hægt að uppræta valdbeitingu og þvingun. Þær draga fram mikilvægi jafningja/skjólhúsa (safe houses) opinna samræðna (open dialouge), réttindamála og félagslega stöðu. Þær draga einnig fram mikilvægiþessi að þjónustuþeginn sjálfur stýri ferðinni í krísu- og einstaklingsáætlunum. Fólk með geðrænar áskoranir á erfiðara uppdráttar í samfélaginu bæði hvað varðar menntun og atvinnuþátttöku. Það flosnar upp úr námi, byrjar endurtekið á byrjunarreit og gefst loks upp, ekki bara vegna skipbrots heldur vegna kostnaðar. Það ræður ekki við fullt starf, líðan þeirra er ekki línuleg og fötlun þeirra ekki sýnileg. Það fær því ekki sömu tækifærin og meðaljóninn s.s. aukna ábyrgð, aðgengi að ákveðnum störfum eða stöðuhækkun. Það veit oftar en ekki um mögulegan stuðning sem er í boði af því að það skortir oft sjálft stuðningsnet. Þegar tengslanet virkar skipta aðilar á milli sín verkum og tekur mikilvægar ákvarðanir í sameiningu. Enginn á að vera settur í þá stöðu t.d. eins og geðlæknar standa oft fram fyrir að taka einir ákvarðanir í erfiðum aðstæðum. Til að breyta þessu þurfa menn að sjá gildi breyttra aðferða. Til þess þarf kjark, viðhorfsbreytingu, breyttar forsendur í námi geðheilbrigðisstétta og breytingu á menningu. Heilbrigðisráherra hefur nú stigið framfaraskref með því að skipa í Geðráð þar sem fulltrúar ólíkra hagsmunaaðila mætast, finna saman lausnir og verða ráðgefandi fyrir ráðherra. Það vonandi dregur úr þeim vinnubrögðum sem hingað til hafa viðgengist þegar alls kyns nefndir hafa lokið störfum að þá komi valdhafandi heilbrigðisstéttir og breyti áherslum notenda og þeirra sem vilja breytingar. Kannski væri best að fólk hefði val sem mótvægi við hefðbundnar leiðir og þannig stuðlað að breytingum. Styrktarsjóður geðheilbrigðis var settur á laggirnar af Geðhjálp með slíkan ásetning í huga. Sjóðurinn styrkti nýverið fjöldamörg verkefni þar sem jafningjaráherslur eru t.d. dregnar fram. Einnig voru verkefni styrkt sem eru hvatar til bættrar geðheilsu eins og tónlist, leiklist, ljóðlist og kvikmyndagerð. Ólíkar nálganir þurfa ekki að vinna gegn hverri annarri. Markmið okkar allra er að styrkja fólk í málefnum sem þeim eru mikilvæg í eigin lífi. Batarannsóknir sýna að bati næst án fyrirfram ákveðinna skoðana, forsenda eða sjúkdómsgreininga. Valdhafar eiga með öllum tiltækum ráðum að ýta undir að fólki vinni á jafningjagrunni þvert á stéttir og þjónustu. Hættum að vera hrædd. Tölum saman og hlustum á hvert annað. Þannig náum við fram nauðsynlegum breytingum á geðheilbrigðiskerfinu. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Elín Ebba Ásmundsdóttir Mannréttindi Mest lesið Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson Skoðun Betri stjórnvöld, ekki meiri stjórnvöld Sigríður María Egilsdóttir Skoðun Hin marguntöluðu orkuskipti í bílaflota landsmanna Þorgeir R. Valsson Skoðun Ný Ölfusárbrú – af hverju svona brú? Guðmundur Valur Guðmundsson Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson Skoðun Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun Verstu kennarar í heimi Gígja Bjargardóttir Skoðun Hvenær ætlarðu að flytja heim? Jón Þór Kristjánsson Skoðun Hinir vondu fjármagnseigendur! Guðmundur Ragnarsson Skoðun Skoðun Skoðun Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius skrifar Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Hin marguntöluðu orkuskipti í bílaflota landsmanna Þorgeir R. Valsson skrifar Skoðun Betri stjórnvöld, ekki meiri stjórnvöld Sigríður María Egilsdóttir skrifar Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson skrifar Skoðun Blóðmeramálið til umboðsmanns Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Meira fyrir minna: Bætt nýting opinberra fjármuna Álfrún Tryggvadóttir skrifar Skoðun Ný Ölfusárbrú – af hverju svona brú? Guðmundur Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Friðhelgar fótboltabullur Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Sex af níu flokkum á móti hvalveiðum Valgerður Árnadóttir skrifar Skoðun Allt fyrir listina Brynhildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tryggjum nýliðun bændastéttarinnar Þórdís Bjarnleifsdóttir skrifar Skoðun Óskalisti minn SIgurlín Margrét Sigurðardóttir skrifar Skoðun Aukin stuðningur við ferðasjóð íþróttafélaga dregur úr ójöfnuði Hannes S. Jónsson skrifar Skoðun Það er þetta með traustið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Plan Samfylkingar: Svona náum við niður vöxtunum Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun 6000 íbúðirnar sem vantar - í boði borgarinnar Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Samvinnufélög - sóknarfæri á húsnæðismarkaði? Elín H. Jónsdóttir,Guðrún Johnsen skrifar Skoðun Kæri oddviti Samfylkingarnar í Reykjavíkurkjördæmi suður Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Það er enginn á vakt Áslaug Ýr Hjartardóttir skrifar Skoðun Svalur, Valur og Hvalur Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Opið bréf til samninganefnda KÍ og SÍS Guðrún Eik Skúladóttir skrifar Skoðun Ungt fólk og þörfin fyrir skjótar aðgerðir í menntun Fannar Logi Waldorff Sigurðsson skrifar Skoðun Mikilvægasta launaviðtalið Bessí Þóra Jónsdóttir skrifar Skoðun Leikskólaverkfall - slæmur draumur Jóhanna Dröfn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Burt með baráttusöngva úr virkjunarkafla stóriðjustefnunnar Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Örugg skref Samfylkingar í geðheilbrigðismálum Alma Möller,Elín Anna Baldursdóttir,Sævar Már Gústavsson skrifar Skoðun Meiri árangur…fyrir útvalda Aðalheiður Marta Steindórsdóttir skrifar Skoðun Ertu karlmaður á miðjum aldri á breytingarskeiðinu? Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Hvenær ætlarðu að flytja heim? Jón Þór Kristjánsson skrifar Sjá meira
Geðhjálp hefur að undanförnu staðið fyrir vitundarátaki um geðheilbrigðismál. Markmiðið er m.a. að skapa vettvang fyrir landsmenn að koma fram skoðun sinni um hvað betur mætti gera í geðheilbrigðisþjónustunni. Sjónarhorn þriggja einstaklinga voru sýnd á samfélagsmiðlum, geðheilbrigði.is og á visir.is. Fyrsta myndbandið var viðtal við starfsmann sem unnið hafði á geðdeild í Danmörku og á Íslandi, annað tengdist reynslu af því að alast upp hjá móður með geðræna erfiðleika og þriðji dró fram áhrif brostinna framtíðardrauma einstaklings með notandareynslu. Almenningur getur einnig sagt sína skoðun með því að svara spurningum um forgangsröðun. Thomas Insell geðlæknir, fyrrum yfirmaður NIMH rannsóknarstofnunar innan geðheilbrigðis í Bandaríkjunum bendir á að þrátt fyrir ótal læknisfræðilegar rannsóknir á síðustu áratugum sem kostað hafa mörg hundruð milljarða hafi þær ekki haft nein áhrif á fjölda sjálfsvíga né innlagnir á sjúkrahúsum. Læknisfræðileg nálgun (biomedical paradigm) geðheilbrigðis er því ekki lausnin sem menn vonuðust eftir. WHO alþjóðlega heilbrigðisstofnunin setur nú mannréttindamiðaða geðheilbrigðisþjónustu á oddinn sem tekur m.a. mið af rannsóknum þar sem raddir þjónustuþega eru hluti af gagnreyndri þjónustu. Hún vinnur út frá valdeflingu, gefur fólki val, er áfallamiðuð og stór hluti starfsfólks eru jafningjar þ.e. fólk með reynslu af að hafa nýtt geðheilbrigðisþjónustuna. Þjónusta sem leitar allra leiða til að koma í veg fyrir þvingun og nauðung. Skjólstæðingar sem hafa orðið fyrir valdbeitingu lýsa oft óafturkræfum afleiðingum s.s. áfallastreitu, lélegri lífsgæðum og tortryggni gagnvart þeim sem eiga að aðstoða þá. Mannréttindamiðuð nálgun krefst samfélagslegra breytinga. Geðsjúkdómar þrífast best í vanrækslu, ofbeldi, skorti á tengslum, mismunun, fátækt, útilokun, félagslegri einangrun, vinnuóöruggi, ójöfnum tækifærum til menntunar, atvinnuleysi, lélegu húsnæði, og lélegu aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Það hefur ekki skort málþingin né frumkvæði stjórnvalda í viðleitni að samþætta þjónustuna, auka eftirfylgd og vinna að mannréttindum en erfiðlega gengur hins vegar að breyta menningu, uppbyggingu þjónustunnar, viðhorfum og valdahlutföllum innan geðheilbrigðiskerfisins. Geðsvið Landspítalans og Geðheilsuteymi heilsugæslunnar hafa tekið skref í átt að mannréttindamiðaðri þjónustu með því að ráða jafningjastarfsmenn. Alþjóðleg samtök á vegum Intentional Peer Support hafa haldið námskeið, handleitt og boðið upp á frekari menntun hér á landi. Traustur kjarni hefur haldið utan um þessi námskeið. Þar fá jafningjastarfsmenn fræðslu um hvað það þýðir að vinna út frá jafningjagrunni og hvað aðgreinir þá frá hefðbundnu starfs- og fagfólki. Geðsvið Landspítalans hóf einnig á þessu ári gæðaúttekt á tveimur geðdeildum. Rannsóknaraðferðin kallast „Notandi spyr notanda“ og er fyrirmyndin fengin frá Noregi. Fólk með reynslu af geðheilbrigðisþjónustu sér um að hanna rannsóknarspurningar, vinna úr þeim og setja á oddinn það sem vel sé gert og hvað megi betur fara að mati þeirra sem þiggja þjónustuna. Rannsóknir á mannréttindamiðari þjónustu draga fram mikilvægi jafningjastuðnings og á hvern hátt sé hægt að uppræta valdbeitingu og þvingun. Þær draga fram mikilvægi jafningja/skjólhúsa (safe houses) opinna samræðna (open dialouge), réttindamála og félagslega stöðu. Þær draga einnig fram mikilvægiþessi að þjónustuþeginn sjálfur stýri ferðinni í krísu- og einstaklingsáætlunum. Fólk með geðrænar áskoranir á erfiðara uppdráttar í samfélaginu bæði hvað varðar menntun og atvinnuþátttöku. Það flosnar upp úr námi, byrjar endurtekið á byrjunarreit og gefst loks upp, ekki bara vegna skipbrots heldur vegna kostnaðar. Það ræður ekki við fullt starf, líðan þeirra er ekki línuleg og fötlun þeirra ekki sýnileg. Það fær því ekki sömu tækifærin og meðaljóninn s.s. aukna ábyrgð, aðgengi að ákveðnum störfum eða stöðuhækkun. Það veit oftar en ekki um mögulegan stuðning sem er í boði af því að það skortir oft sjálft stuðningsnet. Þegar tengslanet virkar skipta aðilar á milli sín verkum og tekur mikilvægar ákvarðanir í sameiningu. Enginn á að vera settur í þá stöðu t.d. eins og geðlæknar standa oft fram fyrir að taka einir ákvarðanir í erfiðum aðstæðum. Til að breyta þessu þurfa menn að sjá gildi breyttra aðferða. Til þess þarf kjark, viðhorfsbreytingu, breyttar forsendur í námi geðheilbrigðisstétta og breytingu á menningu. Heilbrigðisráherra hefur nú stigið framfaraskref með því að skipa í Geðráð þar sem fulltrúar ólíkra hagsmunaaðila mætast, finna saman lausnir og verða ráðgefandi fyrir ráðherra. Það vonandi dregur úr þeim vinnubrögðum sem hingað til hafa viðgengist þegar alls kyns nefndir hafa lokið störfum að þá komi valdhafandi heilbrigðisstéttir og breyti áherslum notenda og þeirra sem vilja breytingar. Kannski væri best að fólk hefði val sem mótvægi við hefðbundnar leiðir og þannig stuðlað að breytingum. Styrktarsjóður geðheilbrigðis var settur á laggirnar af Geðhjálp með slíkan ásetning í huga. Sjóðurinn styrkti nýverið fjöldamörg verkefni þar sem jafningjaráherslur eru t.d. dregnar fram. Einnig voru verkefni styrkt sem eru hvatar til bættrar geðheilsu eins og tónlist, leiklist, ljóðlist og kvikmyndagerð. Ólíkar nálganir þurfa ekki að vinna gegn hverri annarri. Markmið okkar allra er að styrkja fólk í málefnum sem þeim eru mikilvæg í eigin lífi. Batarannsóknir sýna að bati næst án fyrirfram ákveðinna skoðana, forsenda eða sjúkdómsgreininga. Valdhafar eiga með öllum tiltækum ráðum að ýta undir að fólki vinni á jafningjagrunni þvert á stéttir og þjónustu. Hættum að vera hrædd. Tölum saman og hlustum á hvert annað. Þannig náum við fram nauðsynlegum breytingum á geðheilbrigðiskerfinu. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar.
Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson Skoðun
Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson skrifar
Skoðun Kæri oddviti Samfylkingarnar í Reykjavíkurkjördæmi suður Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Örugg skref Samfylkingar í geðheilbrigðismálum Alma Möller,Elín Anna Baldursdóttir,Sævar Már Gústavsson skrifar
Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson Skoðun
Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun