Hvað getum við lært af Víetnamstríðinu? Einar Magnússon skrifar 3. maí 2025 15:02 Fyrir 50 árum þann 30. apríl 1975 féll Saigon, höfuðborg Suður-Víetnams, í hendur hersveita Norður-Víetnams. Þetta markaði endalok Víetnamstríðsins, sem hafði kostað um þrjár milljónir Víetnama og tæplega 60.000 Bandaríkjamenn lífið. Bandaríkjaher var neyddur til að yfirgefa landið í skyndingu, og myndir af fólki sem var flutt með þyrlum frá þaki bandaríska sendiráðsins urðu tákn um kaotískan enda stríðsins. Rætur stríðsins má rekja til nýlendutímans, þegar Víetnam tilheyrði Indókína undir franskri stjórn. Eftir síðari heimsstyrjöldina hófst barátta fyrir sjálfstæði sem eftir frækinn sigur Víetnama á franska hernum í Dien Bien Phu leiddi til skiptingar landsins í tvo hluta árið 1954: Norður-Víetnam undir stjórn kommúnista og Suður-Víetnam undir stjórn andkommúnista. Bandaríkin hófu sífellt meiri þátttöku í stríðnu sem þeir litu á sem vígvöll kalda stríðsins en varð lítið ágengt þrátt fyrir gríðarlega hernaðaryfirburði. Átökin voru þau blóðugustu sem menn höfðu orðið vitni af í nýtilkomnu sjónvarpi. Bandarískum yfirvöldum reyndist erfitt að útskýra og réttlæta stríðið fyrir almenningi bæði heima fyrir og í öðrum löndum enda einkenndist strísrekstur þeirra af vanþekkingu og virðingarleysi fyrir víetnamskri þjóð og víetnamskri menningu. Mótmæli fóru vaxandi ekki síst með tilkomu 68 kynslóðarinnar. Minnisstæðar eru tvær ræður sem vöktu mikla athygli og höfðu veruleg áhrif á almenningsálitið bæði innan og utan Bandaríkjanna. Aðra flutti John Kerry, fyrrum sjóliði sem hafði þjónað í Víetnam, er hann bar vitni fyrir utanríkismálanefnd bandaríska þingsins í apríl 1971. Þar sagði hann meðal annars: „How do you ask a man to be the last man to die for a mistake?“ Ræða Kerry varð táknræn fyrir unga kynslóð uppgjafahermanna sem höfðu snúið baki við stríðinu. Hina hélt Olof Palme forsætisráðherra Svíþjóðar eftir gríðarlegar loftárásir Bandaríkjamanna á Norður -Víetnam um jólin 1972. Hafði sú ræða mikil áhrif á almenningsálitið í Evrópu en vakti um leið mikla reiði hjá ráðamönnum í Washington. Í jólaávarpi 1972 líkti Palme sprengjuárásum Bandaríkjamanna á Víetnam við grimmdarverk nasista og ýmis grimmdarverk sögunnar. „Man får associationer till Guernica, Oradour, Babi Yar, Katyn, Lidice, Sharpeville, Treblinka.“ Þegar Bandaríkin drógu herlið sitt til baka stuttu síðar og hættu stuðningi við Suður-Víetnam, féll ríkisstjórn þar hratt. Sameining landsins undir stjórn kommúnista í Norður-Víetnam markaði lok stríðsins – en ekki lok sársaukans. Víetnam var í rústum og hefur þurft áratugi til að byggja sig upp. Í dag, 50 árum síðar, eru mörg sár enn opin. Stríðið skilur eftir sig arfleifð mótmæla, siðferðislegrar sjálfsskoðunar og mikilvægra spurninga um réttmæti hernaðaríhlutunar. Ræður Kerry og Palme minna okkur á að andstaða við stríð sprettur ekki aðeins úr pólitískum skoðunum – heldur einnig úr samvisku og mannúð. Víetnamstríðið er meðal lærdómsríkustu styrjalda 20. aldar. Þar sýndu Bandaríkjamenn fram á að hernaðarlegir yfirburðir tryggja ekki endilega sigur. Í dag má greina hliðstæður við átökin á Gasa og í Úkraínu, þar sem harka og valdbeiting hafa ekki skilað tilætluðum árangri. Til að skilja afleiðingar stríðs er nauðsynlegt að tileinka sér þekkingu á sögu, menningu og reynslu viðkomandi þjóða. Með því að skoða lærdóma Víetnamstríðsins má betur skilja flækjustig nútímaátaka og mikilvægi pólitískra lausna. Í Víetnam háðu Bandaríkin stríð gegn kommúnisma með miklum herstyrk, en vissu lítið um þjóðina sjálfa og menningu hennar og tókst ekki að vinna hug og hjörtu íbúa Suður-Víetnam. Andstaða við innrásina jókst bæði meðal almennings í Víetnam og í Bandaríkjunum. Á svipaðan hátt má sjá að Ísrael og Rússland hafa ekki náð pólitískum árangri með hernaðarlegum aðgerðum í Gasa og Úkraínu. Í báðum tilfellum hefur valdbeiting leitt til aukinnar andspyrnu og hörmunga meðal óbreyttra borgara. Alþjóðlegur þrýstingur gegndi stóru hlutverki í þróun Víetnamstríðsins og hið sama á við um Gasa og Úkraínu. Myndir, upptökur og skýrslur um mannréttindabrot hafa áhrif á almenningsálit og stefnu ríkja. Að lokum er ljóst að friður næst ekki með hervaldi heldur með samræðu, málamiðlunum og virðingu fyrir mannréttindum. Það sýndi sig í lok Víetnamstríðsins og á einnig við í núverandi átökum. Víetnam kennir okkur að stríð án skilnings og samráðs endar yfirleitt í ósigri – ekki aðeins fyrir hermenn, heldur fyrir allan almenning deiluaðila. Höfundur er fyrrverandi ráðgjafi við heilbrigðisráðuneytið í Víetnam á vegum sænsku þróunarsamvinnustofnunarinnar (SIDA). Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Víetnam Bandaríkin Mest lesið Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason Skoðun Allt að 29% starfsmannavelta – starfsumhverfi drauma þinna? Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Sjá meira
Fyrir 50 árum þann 30. apríl 1975 féll Saigon, höfuðborg Suður-Víetnams, í hendur hersveita Norður-Víetnams. Þetta markaði endalok Víetnamstríðsins, sem hafði kostað um þrjár milljónir Víetnama og tæplega 60.000 Bandaríkjamenn lífið. Bandaríkjaher var neyddur til að yfirgefa landið í skyndingu, og myndir af fólki sem var flutt með þyrlum frá þaki bandaríska sendiráðsins urðu tákn um kaotískan enda stríðsins. Rætur stríðsins má rekja til nýlendutímans, þegar Víetnam tilheyrði Indókína undir franskri stjórn. Eftir síðari heimsstyrjöldina hófst barátta fyrir sjálfstæði sem eftir frækinn sigur Víetnama á franska hernum í Dien Bien Phu leiddi til skiptingar landsins í tvo hluta árið 1954: Norður-Víetnam undir stjórn kommúnista og Suður-Víetnam undir stjórn andkommúnista. Bandaríkin hófu sífellt meiri þátttöku í stríðnu sem þeir litu á sem vígvöll kalda stríðsins en varð lítið ágengt þrátt fyrir gríðarlega hernaðaryfirburði. Átökin voru þau blóðugustu sem menn höfðu orðið vitni af í nýtilkomnu sjónvarpi. Bandarískum yfirvöldum reyndist erfitt að útskýra og réttlæta stríðið fyrir almenningi bæði heima fyrir og í öðrum löndum enda einkenndist strísrekstur þeirra af vanþekkingu og virðingarleysi fyrir víetnamskri þjóð og víetnamskri menningu. Mótmæli fóru vaxandi ekki síst með tilkomu 68 kynslóðarinnar. Minnisstæðar eru tvær ræður sem vöktu mikla athygli og höfðu veruleg áhrif á almenningsálitið bæði innan og utan Bandaríkjanna. Aðra flutti John Kerry, fyrrum sjóliði sem hafði þjónað í Víetnam, er hann bar vitni fyrir utanríkismálanefnd bandaríska þingsins í apríl 1971. Þar sagði hann meðal annars: „How do you ask a man to be the last man to die for a mistake?“ Ræða Kerry varð táknræn fyrir unga kynslóð uppgjafahermanna sem höfðu snúið baki við stríðinu. Hina hélt Olof Palme forsætisráðherra Svíþjóðar eftir gríðarlegar loftárásir Bandaríkjamanna á Norður -Víetnam um jólin 1972. Hafði sú ræða mikil áhrif á almenningsálitið í Evrópu en vakti um leið mikla reiði hjá ráðamönnum í Washington. Í jólaávarpi 1972 líkti Palme sprengjuárásum Bandaríkjamanna á Víetnam við grimmdarverk nasista og ýmis grimmdarverk sögunnar. „Man får associationer till Guernica, Oradour, Babi Yar, Katyn, Lidice, Sharpeville, Treblinka.“ Þegar Bandaríkin drógu herlið sitt til baka stuttu síðar og hættu stuðningi við Suður-Víetnam, féll ríkisstjórn þar hratt. Sameining landsins undir stjórn kommúnista í Norður-Víetnam markaði lok stríðsins – en ekki lok sársaukans. Víetnam var í rústum og hefur þurft áratugi til að byggja sig upp. Í dag, 50 árum síðar, eru mörg sár enn opin. Stríðið skilur eftir sig arfleifð mótmæla, siðferðislegrar sjálfsskoðunar og mikilvægra spurninga um réttmæti hernaðaríhlutunar. Ræður Kerry og Palme minna okkur á að andstaða við stríð sprettur ekki aðeins úr pólitískum skoðunum – heldur einnig úr samvisku og mannúð. Víetnamstríðið er meðal lærdómsríkustu styrjalda 20. aldar. Þar sýndu Bandaríkjamenn fram á að hernaðarlegir yfirburðir tryggja ekki endilega sigur. Í dag má greina hliðstæður við átökin á Gasa og í Úkraínu, þar sem harka og valdbeiting hafa ekki skilað tilætluðum árangri. Til að skilja afleiðingar stríðs er nauðsynlegt að tileinka sér þekkingu á sögu, menningu og reynslu viðkomandi þjóða. Með því að skoða lærdóma Víetnamstríðsins má betur skilja flækjustig nútímaátaka og mikilvægi pólitískra lausna. Í Víetnam háðu Bandaríkin stríð gegn kommúnisma með miklum herstyrk, en vissu lítið um þjóðina sjálfa og menningu hennar og tókst ekki að vinna hug og hjörtu íbúa Suður-Víetnam. Andstaða við innrásina jókst bæði meðal almennings í Víetnam og í Bandaríkjunum. Á svipaðan hátt má sjá að Ísrael og Rússland hafa ekki náð pólitískum árangri með hernaðarlegum aðgerðum í Gasa og Úkraínu. Í báðum tilfellum hefur valdbeiting leitt til aukinnar andspyrnu og hörmunga meðal óbreyttra borgara. Alþjóðlegur þrýstingur gegndi stóru hlutverki í þróun Víetnamstríðsins og hið sama á við um Gasa og Úkraínu. Myndir, upptökur og skýrslur um mannréttindabrot hafa áhrif á almenningsálit og stefnu ríkja. Að lokum er ljóst að friður næst ekki með hervaldi heldur með samræðu, málamiðlunum og virðingu fyrir mannréttindum. Það sýndi sig í lok Víetnamstríðsins og á einnig við í núverandi átökum. Víetnam kennir okkur að stríð án skilnings og samráðs endar yfirleitt í ósigri – ekki aðeins fyrir hermenn, heldur fyrir allan almenning deiluaðila. Höfundur er fyrrverandi ráðgjafi við heilbrigðisráðuneytið í Víetnam á vegum sænsku þróunarsamvinnustofnunarinnar (SIDA).
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Allt að 29% starfsmannavelta – starfsumhverfi drauma þinna? Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Allt að 29% starfsmannavelta – starfsumhverfi drauma þinna? Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun