Ruglað um verðbólgu og ríkisfjármál Konráð S. Guðjónsson skrifar 23. ágúst 2024 07:02 Þegar viðtekinni visku er ögrað má vænta kröftugra viðbragða. Það virðist hafa gerst annars vegar í grein hér á Vísi og hins vegar á síðum Viðskiptablaðsins í kjölfar greinar minnar um ríkisfjármál og verðbólgu. Í grein minni voru talin upp nokkur atriði sem saman benda á það sem ætti að vera augljóst: Að verðbólga undangenginna ára verði vart að mestu leyti skýrð með athöfnum ríkissjóðs, þó hvergi sé því haldið fram að ríkissjóður eigi engan þátt. Ytri aðstæður hafi sitt að segja, en einnig megi finna vísbendingar um að Seðlabankinn, sem ber lögum samkvæmt ábyrgð á verðstöðugleika af góðri ástæðu, og vinnumarkaðurinn, eigi sinn þátt. Að öðru leyti var ekkert mat lagt á hver þáttur þessara aðila er í verðbólgu síðustu ára. Meginatriðið er að ef sjúkdómsgreining verðbólgunnar er röng þá er lítil von til þess að Ísland nái varanlegum verðstöðugleika með hóflegu vaxtastigi. Eftir sem áður einblína viðbrögðin á einstaka þætti í stað þess að horfa heildstætt á þróun efnahagsmála hér á landi. En baráttan gegn verðbólgu er langhlaup og því tilefni til eftirfarandi athugasemda við sumt af því sem komið hefur fram: Margfalt ofmat á útgjaldavexti ríkissjóðs Undir nafnleynd á síðum Viðskiptablaðsins segir: „Raunhækkun ríkisútgjalda nam því 43,7% frá árinu 2017 til ársins 2023.“ Hér er farið með fleipur. Samkvæmt tölum Hagstofunnar var raunaukning ríkisútgjalda ekki 43,7% heldur 22% - tvöfalt ofmat hjá annars pennafærum Óðni. Þá var í grein minni, feitletrað í millifyrirsögn, fjallað um raunaukningu ríkisútgjalda á mann. Samkvæmt Hagstofunni nemur hún 9% - fjórfalt ofmat Viðskiptablaðsins. Í greininni var talað um 3% vöxt, en munurinn helgast fyrst og fremst af því að miðað er við A1 hluta ríkissjóðs skv. því sem birtist í fjármálaáætlun 2025-29 en ekki hjá Hagstofunni. Þá miðar 3% enn fremur við árið 2024 en ekki 2023, en raunútgjöld á mann lækka í ár skv. fjármálaáætlun. Munurinn á fjármálaáætlun og Hagstofunni er innan við 1% á ári í hagkerfi þar sem verg landsframleiðsla á mann hefur vaxið um tæplega 1% á ári. Það má færa ýmis rök fyrir því að 1% raunvöxtur ríkisútgjalda á mann sé of mikill, en langt er seilst ef það á að skýra margra prósenta verðbólgu um nokkurra ára skeið. Um það hljóta flestir að vera sammála. Hefur hlutdeild ríkissjóðs í efnahagsstarfseminni í raun aukist? Víkur þá sögunni að grein fyrrum hagfræðings í Seðlabankanum, sem Viðskiptablaðið vitnar mikið í: „Stefnan í ríkisfjármálunum hefur áhrif á hlutdeild ríkisins í efnahagsstarfseminni… Þá veldur aukning í starfsemi ríkisins aukinni eftirspurn og framleiðsluspennu sem svo knýr áfram verðbólgu.“ Margt er til í þessu, ríkið getur haft talsverð áhrif á eftirspurn. Skoðum þess vegna hlutdeild ríkisins í efnahagsstarfseminni. Hlutdeild gjalda ríkissjóðs í vergri landsframleiðslu þensluárið 2017 var 31,8% samkvæmt tölum Hagstofunnar. Þensluárið 2023 var talan 32,9% og hefur lækkað í þrjú ár í röð eftir heimsfaraldurinn. Það er ekki trúverðugt að einnar prósentu aukning hækki verðlag um upp undir 10% á ári í nokkur ár. Þar sem hagvöxtur hefur verið vanáætlaður í bráðabirgðatölum og spám undanfarið, og nýjar kortaveltutölur benda til meiri neyslu ferðamanna og heimila, má telja nokkuð líklegt að landsframleiðslutölur fyrir 2023 verði færðar upp á við. Ríkisútgjöld sem hlutfall af landsframleiðslu gætu hæglega hafa aukist minna eða jafnvel ekkert á þessu tímabili, en spyrjum að leikslokum. Óvart færð rök fyrir hinu gagnstæða? „Langtíma jafnvægisraunstýrivextir eiga að sýna hvert raunvaxtastigið eigi að vera þegar líkanið er í jafnvægi, þ.e. allar stærðir í líkaninu eru í jafnvægi. Ef t.d. eftirspurn og framleiðsla minnkar mikið vegna heimsfaraldurs getur æskilegt aðhaldsstig peningastefnunnar verið að nafnstýrivextir séu mjög lágir og raunstýrivextir hugsanlega neikvæðir og langt undir langtíma jafnvægisgildinu.“ Þessi orð eru viðbrögð fyrrverandi hagfræðings hjá Seðlabankanum við þeirri ábendingu að Seðlabankinn hafi ekki náð jafnvægisraunvöxtum (2%) fyrr en fyrir ári síðan og að þeir voru mjög neikvæðir á alla mælikvarða (-6% miðað við liðna verðbólgu) um mitt ár 2022. Athugasemdin er að öllu leyti rétt, en það sem gleymdist kannski var að líta á gögnin. Gögnin segja nefnilega að hagkerfið hafi verið í jafnvægi (hvorki framleiðsluspenna né -slaki) á fyrri helmingi ársins 2022 og að spennan hafi t.d. verið orðin 5% á 3. fjórðungi 2023. Því má álykta af tilvitnuninni að Seðlabankinn hefði átt að hækka vexti miklu, miklu hraðar fyrst hagkerfið var fyrir svo löngu að keyra á fullum afköstum og ríflega það, sérstaklega því verðbólga var á sama tíma alltof mikil. Það var líklega ekki hugmyndin með skrifunum. Strámaður úr peningaseðlum Höfundi er einnig tíðrætt um peningamagnskenninguna og býr til strámann úr ætlaðri ofurtrú minni á hana og getu Seðlabanka til að stjórna peningamagni nákvæmlega. Hann bendir meðal annars á að líkön Seðlabankans innihaldi ekki peningamagn. Miðað við hvernig hefur tekst til að spá fyrir um þróun síðustu ára þarfnast það hugsanlega endurskoðunar. Hlutverk peninga er líka umdeilt og hafa margir, t.d. fyrrum bankastjóri Englandsbanka, gagnrýnt seðlabanka um allan heim fyrir að líta ekki til þeirra. Athugasemdirnar vekja svo enn meiri furðu þegar horft er til þess að „peningamagn og útlán“ er einn af fimm þáttum sem miðla stýrivöxtum áfram að því markmiði að hafa áhrif á verðbólgu. Það stendur á heimasíðu sjálfs Seðlabankans. Enginn hefur sagt að peningamagn stýri alfarið verðbólgu, sjálfur sagði ég málið vissulega vera miklu flóknara. Það þarf hins vegar ekki okkur hagfræðinga til að sjá að ef innlán heimila (sem vega langþyngst í peningamagni) yrðu t.d. tvöfölduð á morgun, þá myndi verðbólga stóraukast. Þar stendur hnífurinn í kúnni. Alvöru greining á þætti vaxta og peningastærða í verðbólgu síðustu ára væri í það minnsta fróðleg, þær stærðir hafa jú vissulega áhrif eins og birtist í því miðlunarferli sem sjálfur Seðlabankinn kynnir. Loks bendir sami höfundur á að stóraukið peningamagn hafi ekki haft áhrif á verðbólgu í Japan. Við skulum leyfa gögnum um vöxt peningamagns hér og í Japan tala sínu máli, í bili að minnsta kosti: Það sem raunverulega skiptir máli Íslenska hagkerfið er hraust, stendur á sífellt fleiri og traustari stoðum, staða ríkissjóðs er sterk og fjárhagsstaða heimila og fyrirtækja er í megindráttum góð. Okkur hefur gengið betur síðustu ár en nokkur þorði að vona og hvað þá spá. En eins og hraust fólk getur veikst geta sterk hagkerfi barist við vandamál eins og of mikla verðbólgu. Það er útilokað að okkur muni takast að vinna bug á henni til lengdar ef sjúkdómsgreiningin er röng. Förum ekki þá leið. Höfundur er efnahagsráðgjafi ríkisstjórnar. P.s. Bent var á að notast var við ranga tölu um vöxt peningamagns (M3) frá febrúar 2020 í fyrri grein minni. Rétta talan er 55% og voru þau mistök leiðrétt um leið og þau uppgötvuðust. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Konráð S. Guðjónsson Ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar Efnahagsmál Íslenska krónan Verðlag Rekstur hins opinbera Mest lesið Nei, við skulum ekki kaupa handa þeim fleiri vopn Haraldur Ólafsson Skoðun Tímaskekkjan skólaíþróttir Davíð Már Sigurðsson Skoðun Sólarhringur til stefnu Flosi Eiríksson Skoðun Ég kýs mælskan og mannlegan leiðtoga sem rektor Engilbert Sigurðsson Skoðun Stöndum vörð um hlutverk háskóla – Kjósum Kolbrúnu Ástríður Stefánsdóttir Skoðun Er þetta satt eða heyrði ég þetta bara nógu oft? Gunnhildur Birna Gunnarsdóttir Skoðun Hafðu áhrif til hádegis Bjarni Þór Sigurðsson Skoðun VR á krossgötum - félagsmenn verða að hafna sundrungu Harpa Sævarsdóttir Skoðun Kominn tími til að þingmenn axli ábyrgð Björn Ólafsson Skoðun Bakpokinn sem þyngist þegar á brattann sækir Gunnar Úlfarsson Skoðun Skoðun Skoðun Silja Bára skilur stjórnsýslu HÍ! Elva Ellertsdóttir,Kolbrún Eggertsdóttir skrifar Skoðun Hafðu áhrif til hádegis Bjarni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um hlutverk háskóla – Kjósum Kolbrúnu Ástríður Stefánsdóttir skrifar Skoðun Nei, við skulum ekki kaupa handa þeim fleiri vopn Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Tímaskekkjan skólaíþróttir Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Þegar fíllinn byltir sér.... Gunnar Pálsson skrifar Skoðun Leyfi til að syrgja Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Kominn tími til að þingmenn axli ábyrgð Björn Ólafsson skrifar Skoðun VR-members, exercise your right to vote! Christopher Eva skrifar Skoðun Stöðvum það sem gott er Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Kjósum Kolbrúnu – Styrk stjórnun á tímum breytinga Margrét Sigrún Sigurðardóttir skrifar Skoðun Vanfjármögnun Háskóla Íslands verður að breyta Magnús Karl Magnússon skrifar Skoðun Er þetta satt eða heyrði ég þetta bara nógu oft? Gunnhildur Birna Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Stöndum með börnum Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun „Án orku verður ekki hagvöxtur“ Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Ég kýs mælskan og mannlegan leiðtoga sem rektor Engilbert Sigurðsson skrifar Skoðun Almannaréttur er sá réttur sem almenningi er áskilinn í lögum til frjálsra afnota af landi og landsgæðum Skírnir Garðarson skrifar Skoðun Flosa í formanninn Jónas Már Torfason skrifar Skoðun VR á krossgötum - félagsmenn verða að hafna sundrungu Harpa Sævarsdóttir skrifar Skoðun Bakpokinn sem þyngist þegar á brattann sækir Gunnar Úlfarsson skrifar Skoðun Sólarhringur til stefnu Flosi Eiríksson skrifar Skoðun Takk fyrir stuðninginn félagsfólk VR Þorsteinn Skúli Sveinsson skrifar Skoðun Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Þórhildur Halldórsdóttir skrifar Skoðun Sjálfbærni og mikilvægi háskóla Silja Bára Ómarsdóttir skrifar Skoðun Að kenna eða ekki kenna Helga Margrét Marzellíusardóttir skrifar Skoðun Þúsund hjúkrunarrými óskast strax í gær Aríel Pétursson skrifar Skoðun Nú ertu á (síðasta) séns! Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til allra félagsmanna VR Bjarni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Líffræðileg fjölbreytni og tækifæri Íslands Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Táknrænar 350 milljónir Sigmar Guðmundsson skrifar Sjá meira
Þegar viðtekinni visku er ögrað má vænta kröftugra viðbragða. Það virðist hafa gerst annars vegar í grein hér á Vísi og hins vegar á síðum Viðskiptablaðsins í kjölfar greinar minnar um ríkisfjármál og verðbólgu. Í grein minni voru talin upp nokkur atriði sem saman benda á það sem ætti að vera augljóst: Að verðbólga undangenginna ára verði vart að mestu leyti skýrð með athöfnum ríkissjóðs, þó hvergi sé því haldið fram að ríkissjóður eigi engan þátt. Ytri aðstæður hafi sitt að segja, en einnig megi finna vísbendingar um að Seðlabankinn, sem ber lögum samkvæmt ábyrgð á verðstöðugleika af góðri ástæðu, og vinnumarkaðurinn, eigi sinn þátt. Að öðru leyti var ekkert mat lagt á hver þáttur þessara aðila er í verðbólgu síðustu ára. Meginatriðið er að ef sjúkdómsgreining verðbólgunnar er röng þá er lítil von til þess að Ísland nái varanlegum verðstöðugleika með hóflegu vaxtastigi. Eftir sem áður einblína viðbrögðin á einstaka þætti í stað þess að horfa heildstætt á þróun efnahagsmála hér á landi. En baráttan gegn verðbólgu er langhlaup og því tilefni til eftirfarandi athugasemda við sumt af því sem komið hefur fram: Margfalt ofmat á útgjaldavexti ríkissjóðs Undir nafnleynd á síðum Viðskiptablaðsins segir: „Raunhækkun ríkisútgjalda nam því 43,7% frá árinu 2017 til ársins 2023.“ Hér er farið með fleipur. Samkvæmt tölum Hagstofunnar var raunaukning ríkisútgjalda ekki 43,7% heldur 22% - tvöfalt ofmat hjá annars pennafærum Óðni. Þá var í grein minni, feitletrað í millifyrirsögn, fjallað um raunaukningu ríkisútgjalda á mann. Samkvæmt Hagstofunni nemur hún 9% - fjórfalt ofmat Viðskiptablaðsins. Í greininni var talað um 3% vöxt, en munurinn helgast fyrst og fremst af því að miðað er við A1 hluta ríkissjóðs skv. því sem birtist í fjármálaáætlun 2025-29 en ekki hjá Hagstofunni. Þá miðar 3% enn fremur við árið 2024 en ekki 2023, en raunútgjöld á mann lækka í ár skv. fjármálaáætlun. Munurinn á fjármálaáætlun og Hagstofunni er innan við 1% á ári í hagkerfi þar sem verg landsframleiðsla á mann hefur vaxið um tæplega 1% á ári. Það má færa ýmis rök fyrir því að 1% raunvöxtur ríkisútgjalda á mann sé of mikill, en langt er seilst ef það á að skýra margra prósenta verðbólgu um nokkurra ára skeið. Um það hljóta flestir að vera sammála. Hefur hlutdeild ríkissjóðs í efnahagsstarfseminni í raun aukist? Víkur þá sögunni að grein fyrrum hagfræðings í Seðlabankanum, sem Viðskiptablaðið vitnar mikið í: „Stefnan í ríkisfjármálunum hefur áhrif á hlutdeild ríkisins í efnahagsstarfseminni… Þá veldur aukning í starfsemi ríkisins aukinni eftirspurn og framleiðsluspennu sem svo knýr áfram verðbólgu.“ Margt er til í þessu, ríkið getur haft talsverð áhrif á eftirspurn. Skoðum þess vegna hlutdeild ríkisins í efnahagsstarfseminni. Hlutdeild gjalda ríkissjóðs í vergri landsframleiðslu þensluárið 2017 var 31,8% samkvæmt tölum Hagstofunnar. Þensluárið 2023 var talan 32,9% og hefur lækkað í þrjú ár í röð eftir heimsfaraldurinn. Það er ekki trúverðugt að einnar prósentu aukning hækki verðlag um upp undir 10% á ári í nokkur ár. Þar sem hagvöxtur hefur verið vanáætlaður í bráðabirgðatölum og spám undanfarið, og nýjar kortaveltutölur benda til meiri neyslu ferðamanna og heimila, má telja nokkuð líklegt að landsframleiðslutölur fyrir 2023 verði færðar upp á við. Ríkisútgjöld sem hlutfall af landsframleiðslu gætu hæglega hafa aukist minna eða jafnvel ekkert á þessu tímabili, en spyrjum að leikslokum. Óvart færð rök fyrir hinu gagnstæða? „Langtíma jafnvægisraunstýrivextir eiga að sýna hvert raunvaxtastigið eigi að vera þegar líkanið er í jafnvægi, þ.e. allar stærðir í líkaninu eru í jafnvægi. Ef t.d. eftirspurn og framleiðsla minnkar mikið vegna heimsfaraldurs getur æskilegt aðhaldsstig peningastefnunnar verið að nafnstýrivextir séu mjög lágir og raunstýrivextir hugsanlega neikvæðir og langt undir langtíma jafnvægisgildinu.“ Þessi orð eru viðbrögð fyrrverandi hagfræðings hjá Seðlabankanum við þeirri ábendingu að Seðlabankinn hafi ekki náð jafnvægisraunvöxtum (2%) fyrr en fyrir ári síðan og að þeir voru mjög neikvæðir á alla mælikvarða (-6% miðað við liðna verðbólgu) um mitt ár 2022. Athugasemdin er að öllu leyti rétt, en það sem gleymdist kannski var að líta á gögnin. Gögnin segja nefnilega að hagkerfið hafi verið í jafnvægi (hvorki framleiðsluspenna né -slaki) á fyrri helmingi ársins 2022 og að spennan hafi t.d. verið orðin 5% á 3. fjórðungi 2023. Því má álykta af tilvitnuninni að Seðlabankinn hefði átt að hækka vexti miklu, miklu hraðar fyrst hagkerfið var fyrir svo löngu að keyra á fullum afköstum og ríflega það, sérstaklega því verðbólga var á sama tíma alltof mikil. Það var líklega ekki hugmyndin með skrifunum. Strámaður úr peningaseðlum Höfundi er einnig tíðrætt um peningamagnskenninguna og býr til strámann úr ætlaðri ofurtrú minni á hana og getu Seðlabanka til að stjórna peningamagni nákvæmlega. Hann bendir meðal annars á að líkön Seðlabankans innihaldi ekki peningamagn. Miðað við hvernig hefur tekst til að spá fyrir um þróun síðustu ára þarfnast það hugsanlega endurskoðunar. Hlutverk peninga er líka umdeilt og hafa margir, t.d. fyrrum bankastjóri Englandsbanka, gagnrýnt seðlabanka um allan heim fyrir að líta ekki til þeirra. Athugasemdirnar vekja svo enn meiri furðu þegar horft er til þess að „peningamagn og útlán“ er einn af fimm þáttum sem miðla stýrivöxtum áfram að því markmiði að hafa áhrif á verðbólgu. Það stendur á heimasíðu sjálfs Seðlabankans. Enginn hefur sagt að peningamagn stýri alfarið verðbólgu, sjálfur sagði ég málið vissulega vera miklu flóknara. Það þarf hins vegar ekki okkur hagfræðinga til að sjá að ef innlán heimila (sem vega langþyngst í peningamagni) yrðu t.d. tvöfölduð á morgun, þá myndi verðbólga stóraukast. Þar stendur hnífurinn í kúnni. Alvöru greining á þætti vaxta og peningastærða í verðbólgu síðustu ára væri í það minnsta fróðleg, þær stærðir hafa jú vissulega áhrif eins og birtist í því miðlunarferli sem sjálfur Seðlabankinn kynnir. Loks bendir sami höfundur á að stóraukið peningamagn hafi ekki haft áhrif á verðbólgu í Japan. Við skulum leyfa gögnum um vöxt peningamagns hér og í Japan tala sínu máli, í bili að minnsta kosti: Það sem raunverulega skiptir máli Íslenska hagkerfið er hraust, stendur á sífellt fleiri og traustari stoðum, staða ríkissjóðs er sterk og fjárhagsstaða heimila og fyrirtækja er í megindráttum góð. Okkur hefur gengið betur síðustu ár en nokkur þorði að vona og hvað þá spá. En eins og hraust fólk getur veikst geta sterk hagkerfi barist við vandamál eins og of mikla verðbólgu. Það er útilokað að okkur muni takast að vinna bug á henni til lengdar ef sjúkdómsgreiningin er röng. Förum ekki þá leið. Höfundur er efnahagsráðgjafi ríkisstjórnar. P.s. Bent var á að notast var við ranga tölu um vöxt peningamagns (M3) frá febrúar 2020 í fyrri grein minni. Rétta talan er 55% og voru þau mistök leiðrétt um leið og þau uppgötvuðust.
Skoðun Almannaréttur er sá réttur sem almenningi er áskilinn í lögum til frjálsra afnota af landi og landsgæðum Skírnir Garðarson skrifar
Skoðun Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Þórhildur Halldórsdóttir skrifar