Til hvers eru háskólar? Finnur Dellsén skrifar 3. apríl 2023 08:00 Nýlega hafa skapast umræður um stöðu íslenskra háskóla, gildi hugvísinda og áhrif gervigreindar á vísindi og fræði. Af þessu tilefni er við hæfi að velta upp grundvallarspurningu um tilgang háskóla: Til hvers erum við á litla Íslandi að halda úti þessum stofnunum, með ærnum tilkostnaði (þótt hann sé að vísu minni hérlendis en víðast hvar annars staðar)? Spurningin er sérstaklega brýn nú á öld internets og gervigreindar þegar hægt virðist vera að nálgast allar mögulegar upplýsingar á hvaða formi sem er. Í grófum dráttum má segja að til séu tvær andstæðar meginhugmyndir um tilgang háskóla, hérlendis sem annars staðar. Önnur hugmyndin – og sú sem endurspeglast oftast í opinberri umræðu, meðal annars nýlega hjá ráðherra háskólamála – er að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að undirbúa nemendur fyrir hin ýmsu störf sem þeim er ætlað að sinna að háskólanáminu loknu. Samkvæmt þessari hugmynd eru háskólar í eðli sínu ekkert ólíkir fyrri skólastigum og í raun einskonar framhald á framhaldsskólagöngunni. Háskólar væru þá réttnefndir framhalds-framhaldsskólar. Önnur hugmynd um tilgang háskóla – sem mér sýnist hafa horfið úr hugmyndaheimi sumra stjórnmálamanna – er sú að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að skapa þekkingu sem gagnast samfélaginu í víðum skilningi. Samkvæmt þessari hugmynd er nám og kennsla á háskólastigi ekki eintómur undirbúningur fyrir störf að loknu námi heldur mikilvægur hluti af þekkingarsköpuninni sem á sér þar stað. Háskólanemar eru virkir þátttakendur í þessari þekkingarsköpun, meðal annars með því að setja fram nýjar hugmyndir og endurskoða eldri kenningar frá nýjum sjónarhornum. Þessi hugmynd leggur þannig áherslu á að háskólar séu í eðli sínu samfélög fólks – nemenda og kennara, meðal annarra – sem skapa þekkingu í sameiningu, en ekki stofnanir þar sem þekkingunni er miðlað frá einum hópi til annars. Þetta er í grófum dráttum sú hugmynd sem orðið háskóli, í skilningi latneska orðsins universitas, vísaði upprunalega til: Háskólar eru þekkingarsköpunarsamfélög. Ef fyrri hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar – ef háskólar eru ekkert annað en framhalds-framhaldsskólar – þá má færa sannfærandi rök fyrir því að hérlendir háskólar standi illa að vígi og eigi sér tæpast bjarta framtíð. Eins og margoft hefur verið bent á eru fleiri háskólanemar á hvern kennara hér á landi en í samanburðarlöndum og ekkert sem bendir til að það breytist í bráð. Kennsla á örtungumáli eins og íslensku felur auk þess í sér ýmsar áskoranir, svo sem varðandi námsefnisgerð, sem gerir kennsluundirbúning tímafrekari og kostnaðarsamari en ella. Eflaust skapar þetta fyrr eða seinna þrýsting á að láta nemendur frekar taka risanetnámskeið erlendis frá, sem eru bæði ódýrari og yfirleitt á alþjóðamálinu ensku. Reyndar má líka velta því fyrir sér hvort nokkur þörf sé á háskólum yfirleitt samkvæmt þessu viðhorfi. Með tilkomu nýjustu gervigreindarforrita má sjá fyrir sér að hægt sé að láta gervigreindina sjá um flest það sem háskólanemar eiga að hafa lært af kennurum sínum að námi loknu, þar á meðal forritun, textasmíði, útreikninga og fleira. Gervigreindarforritin sem nýlega komu á markað eru snilldarlega hönnuð til að safna saman og samþætta þá þekkingu sem fyrir er í samfélaginu og spýta út úr sér afurðum af því tagi sem við óskum eftir, svo sem ritgerðum, skýrslum og forritunarkóðum. Ef hlutverk nemenda í háskólum er einungis að tileinka sér þekkingu sem aðrir hafa aflað þá eru gervigreindarforritin nú þegar betri en flestir nemendur og því rökrétt næsta skref að leggja hefðbundið háskólanám niður að mestu leyti. En hvað ef seinni hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar? Hvað ef tilgangur háskóla er fyrst og fremst að skapa þekkingu, og hlutverk háskólanema er meðal annars að taka þátt í þeirri þekkingarsköpun? Þá held ég að framtíð íslenskra háskóla sé öllu bjartari. Rannsóknir á Íslandi líða að vísu fyrir vanfjármögnun, og úr því þarf að bæta sem allra fyrst, en rannsakendur við íslenska háskóla eru engu að síður margir hverjir á heimsmælikvarða. Þetta á ekki síst við um hugvísindin hérlendis, sem mörg hver standa mjög sterkt hvað rannsóknir varðar ef marka má alþjóðlega mælikvarða. Þennan árangur má meðal annars þakka áhugasömum og hugmyndaríkum nemendum sem taka virkan þátt í þeirri samræðu sem slíkar rannsóknir byggja gjarnan á. Árangurinn má eflaust líka þakka sérstöðu Íslands að ýmsu leyti, meðal annars okkar litla og sérstaka tungumáli, sem er að mörgu leyti styrkur frekar en veikleiki hvað hugvísindarannsóknir varðar. Eins má leiða líkum að því að aukin notkun gervigreindarforrita og internetsins almennt ógni háskólastarfi síður eða alls ekki ef hugmyndin um háskóla sem þekkingarsköpunarsamfélag er lögð til grundvallar. Fátt bendir til þess að sú tegund gervigreindar sem nú er að ryðja sér til rúms geti komið í staðinn fyrir þá gagnrýnu og skapandi hugsun sem á sér stað innan háskólasamfélaga þegar ný þekking verður til. Þörfin á að skapa nýja þekkingu í gagnrýnu samtali, til dæmis milli nemenda og kennara, verður síst minni með tilkomu þessarar tækni, því einhvers staðar verður sú þekking sem miðlað er áfram með hjálp tækninnar að verða til. Háskólarnir eru sá staður og verða það vonandi áfram – ef við pössum okkur á að smætta þá ekki niður í eintómar undirbúningsstofnanir fyrir atvinnulífið. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Háskólar Skóla - og menntamál Tækni Gervigreind Mest lesið Hver er munurinn á því að neyta fíkniefna í jakkafötum eða í neyðarskýli? Bryndís Rós Morrison,Björk Davíðsdóttir Skoðun Börnin okkar Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir,Valdimar Birgisson Skoðun Stúlkur eiga undir högg að sækja í nauðgunarmálum Jörgen Ingimar Hansson Skoðun Það besta sem þú gerir fyrir loftslagið Halldór Björnsson Skoðun Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt Skoðun Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius Skoðun Ný Ölfusárbrú – af hverju svona brú? Guðmundur Valur Guðmundsson Skoðun Þú mátt vera afi (og ég má vera amma) Heiða Ingimarsdóttir Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson Skoðun Verstu kennarar í heimi Gígja Bjargardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Börnin okkar Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir,Valdimar Birgisson skrifar Skoðun Á að kjósa það sama og síðast? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Setjum söguna í samhengi við nútímann Kristín Vala Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Stúlkur eiga undir högg að sækja í nauðgunarmálum Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Frelsi 2024 Baldur Karl Magnússon skrifar Skoðun Samgöngur eru heilbrigðismál Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Vegferð í þágu barna skilar árangri Ásmundur Einar Daðason skrifar Skoðun Þjóðarátak í sölu á klósettpappír Bjarki Hjörleifsson skrifar Skoðun Skínandi skær í skammdeginu Hrefna Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rasismi Einar Helgason skrifar Skoðun Kæru ungu foreldrar Jóna Þórey Pétursdóttir skrifar Skoðun Það besta sem þú gerir fyrir loftslagið Halldór Björnsson skrifar Skoðun Þú mátt vera afi (og ég má vera amma) Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Orðfimi ungra menningarsinna Klara Nótt Egilson skrifar Skoðun Áhætta með tekjur af skemmtiferðaskipum Lúðvík Geirsson,Gunnar Tryggvason,Pétur Ólafsson skrifar Skoðun Frambjóðendur, gerið betur Steinunn Þórðardóttir skrifar Skoðun Greiðar samgöngur í Norðvesturkjördæmi Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Ný og fersk örmyndskýrsla um hvalveiðar Rán Flygenring skrifar Skoðun Stuldur um hábjartan dag Herdís Dröfn Fjeldsted skrifar Skoðun 7.500 íbúðir á Reykjavíkurflugvelli? Ásdís Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Að kreista mjólkurkúna Björg Ágústsdóttir skrifar Skoðun Efnahagsmál eru loftslagsmál Steinunn Kristín Guðnadóttir skrifar Skoðun Nýtt húsnæðislánakerfi Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Flug til framtíðar Arnheiður Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Viðreisn boðar jafnvægi, forgangsröðun og ábyrgð Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þurfum aftur alvöru náttúruvernd í umhverfisráðuneytið Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius skrifar Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Hin marguntöluðu orkuskipti í bílaflota landsmanna Þorgeir R. Valsson skrifar Sjá meira
Nýlega hafa skapast umræður um stöðu íslenskra háskóla, gildi hugvísinda og áhrif gervigreindar á vísindi og fræði. Af þessu tilefni er við hæfi að velta upp grundvallarspurningu um tilgang háskóla: Til hvers erum við á litla Íslandi að halda úti þessum stofnunum, með ærnum tilkostnaði (þótt hann sé að vísu minni hérlendis en víðast hvar annars staðar)? Spurningin er sérstaklega brýn nú á öld internets og gervigreindar þegar hægt virðist vera að nálgast allar mögulegar upplýsingar á hvaða formi sem er. Í grófum dráttum má segja að til séu tvær andstæðar meginhugmyndir um tilgang háskóla, hérlendis sem annars staðar. Önnur hugmyndin – og sú sem endurspeglast oftast í opinberri umræðu, meðal annars nýlega hjá ráðherra háskólamála – er að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að undirbúa nemendur fyrir hin ýmsu störf sem þeim er ætlað að sinna að háskólanáminu loknu. Samkvæmt þessari hugmynd eru háskólar í eðli sínu ekkert ólíkir fyrri skólastigum og í raun einskonar framhald á framhaldsskólagöngunni. Háskólar væru þá réttnefndir framhalds-framhaldsskólar. Önnur hugmynd um tilgang háskóla – sem mér sýnist hafa horfið úr hugmyndaheimi sumra stjórnmálamanna – er sú að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að skapa þekkingu sem gagnast samfélaginu í víðum skilningi. Samkvæmt þessari hugmynd er nám og kennsla á háskólastigi ekki eintómur undirbúningur fyrir störf að loknu námi heldur mikilvægur hluti af þekkingarsköpuninni sem á sér þar stað. Háskólanemar eru virkir þátttakendur í þessari þekkingarsköpun, meðal annars með því að setja fram nýjar hugmyndir og endurskoða eldri kenningar frá nýjum sjónarhornum. Þessi hugmynd leggur þannig áherslu á að háskólar séu í eðli sínu samfélög fólks – nemenda og kennara, meðal annarra – sem skapa þekkingu í sameiningu, en ekki stofnanir þar sem þekkingunni er miðlað frá einum hópi til annars. Þetta er í grófum dráttum sú hugmynd sem orðið háskóli, í skilningi latneska orðsins universitas, vísaði upprunalega til: Háskólar eru þekkingarsköpunarsamfélög. Ef fyrri hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar – ef háskólar eru ekkert annað en framhalds-framhaldsskólar – þá má færa sannfærandi rök fyrir því að hérlendir háskólar standi illa að vígi og eigi sér tæpast bjarta framtíð. Eins og margoft hefur verið bent á eru fleiri háskólanemar á hvern kennara hér á landi en í samanburðarlöndum og ekkert sem bendir til að það breytist í bráð. Kennsla á örtungumáli eins og íslensku felur auk þess í sér ýmsar áskoranir, svo sem varðandi námsefnisgerð, sem gerir kennsluundirbúning tímafrekari og kostnaðarsamari en ella. Eflaust skapar þetta fyrr eða seinna þrýsting á að láta nemendur frekar taka risanetnámskeið erlendis frá, sem eru bæði ódýrari og yfirleitt á alþjóðamálinu ensku. Reyndar má líka velta því fyrir sér hvort nokkur þörf sé á háskólum yfirleitt samkvæmt þessu viðhorfi. Með tilkomu nýjustu gervigreindarforrita má sjá fyrir sér að hægt sé að láta gervigreindina sjá um flest það sem háskólanemar eiga að hafa lært af kennurum sínum að námi loknu, þar á meðal forritun, textasmíði, útreikninga og fleira. Gervigreindarforritin sem nýlega komu á markað eru snilldarlega hönnuð til að safna saman og samþætta þá þekkingu sem fyrir er í samfélaginu og spýta út úr sér afurðum af því tagi sem við óskum eftir, svo sem ritgerðum, skýrslum og forritunarkóðum. Ef hlutverk nemenda í háskólum er einungis að tileinka sér þekkingu sem aðrir hafa aflað þá eru gervigreindarforritin nú þegar betri en flestir nemendur og því rökrétt næsta skref að leggja hefðbundið háskólanám niður að mestu leyti. En hvað ef seinni hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar? Hvað ef tilgangur háskóla er fyrst og fremst að skapa þekkingu, og hlutverk háskólanema er meðal annars að taka þátt í þeirri þekkingarsköpun? Þá held ég að framtíð íslenskra háskóla sé öllu bjartari. Rannsóknir á Íslandi líða að vísu fyrir vanfjármögnun, og úr því þarf að bæta sem allra fyrst, en rannsakendur við íslenska háskóla eru engu að síður margir hverjir á heimsmælikvarða. Þetta á ekki síst við um hugvísindin hérlendis, sem mörg hver standa mjög sterkt hvað rannsóknir varðar ef marka má alþjóðlega mælikvarða. Þennan árangur má meðal annars þakka áhugasömum og hugmyndaríkum nemendum sem taka virkan þátt í þeirri samræðu sem slíkar rannsóknir byggja gjarnan á. Árangurinn má eflaust líka þakka sérstöðu Íslands að ýmsu leyti, meðal annars okkar litla og sérstaka tungumáli, sem er að mörgu leyti styrkur frekar en veikleiki hvað hugvísindarannsóknir varðar. Eins má leiða líkum að því að aukin notkun gervigreindarforrita og internetsins almennt ógni háskólastarfi síður eða alls ekki ef hugmyndin um háskóla sem þekkingarsköpunarsamfélag er lögð til grundvallar. Fátt bendir til þess að sú tegund gervigreindar sem nú er að ryðja sér til rúms geti komið í staðinn fyrir þá gagnrýnu og skapandi hugsun sem á sér stað innan háskólasamfélaga þegar ný þekking verður til. Þörfin á að skapa nýja þekkingu í gagnrýnu samtali, til dæmis milli nemenda og kennara, verður síst minni með tilkomu þessarar tækni, því einhvers staðar verður sú þekking sem miðlað er áfram með hjálp tækninnar að verða til. Háskólarnir eru sá staður og verða það vonandi áfram – ef við pössum okkur á að smætta þá ekki niður í eintómar undirbúningsstofnanir fyrir atvinnulífið. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands
Hver er munurinn á því að neyta fíkniefna í jakkafötum eða í neyðarskýli? Bryndís Rós Morrison,Björk Davíðsdóttir Skoðun
Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Áhætta með tekjur af skemmtiferðaskipum Lúðvík Geirsson,Gunnar Tryggvason,Pétur Ólafsson skrifar
Skoðun Þurfum aftur alvöru náttúruvernd í umhverfisráðuneytið Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt skrifar
Hver er munurinn á því að neyta fíkniefna í jakkafötum eða í neyðarskýli? Bryndís Rós Morrison,Björk Davíðsdóttir Skoðun
Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt Skoðun