Til hvers eru háskólar? Finnur Dellsén skrifar 3. apríl 2023 08:00 Nýlega hafa skapast umræður um stöðu íslenskra háskóla, gildi hugvísinda og áhrif gervigreindar á vísindi og fræði. Af þessu tilefni er við hæfi að velta upp grundvallarspurningu um tilgang háskóla: Til hvers erum við á litla Íslandi að halda úti þessum stofnunum, með ærnum tilkostnaði (þótt hann sé að vísu minni hérlendis en víðast hvar annars staðar)? Spurningin er sérstaklega brýn nú á öld internets og gervigreindar þegar hægt virðist vera að nálgast allar mögulegar upplýsingar á hvaða formi sem er. Í grófum dráttum má segja að til séu tvær andstæðar meginhugmyndir um tilgang háskóla, hérlendis sem annars staðar. Önnur hugmyndin – og sú sem endurspeglast oftast í opinberri umræðu, meðal annars nýlega hjá ráðherra háskólamála – er að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að undirbúa nemendur fyrir hin ýmsu störf sem þeim er ætlað að sinna að háskólanáminu loknu. Samkvæmt þessari hugmynd eru háskólar í eðli sínu ekkert ólíkir fyrri skólastigum og í raun einskonar framhald á framhaldsskólagöngunni. Háskólar væru þá réttnefndir framhalds-framhaldsskólar. Önnur hugmynd um tilgang háskóla – sem mér sýnist hafa horfið úr hugmyndaheimi sumra stjórnmálamanna – er sú að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að skapa þekkingu sem gagnast samfélaginu í víðum skilningi. Samkvæmt þessari hugmynd er nám og kennsla á háskólastigi ekki eintómur undirbúningur fyrir störf að loknu námi heldur mikilvægur hluti af þekkingarsköpuninni sem á sér þar stað. Háskólanemar eru virkir þátttakendur í þessari þekkingarsköpun, meðal annars með því að setja fram nýjar hugmyndir og endurskoða eldri kenningar frá nýjum sjónarhornum. Þessi hugmynd leggur þannig áherslu á að háskólar séu í eðli sínu samfélög fólks – nemenda og kennara, meðal annarra – sem skapa þekkingu í sameiningu, en ekki stofnanir þar sem þekkingunni er miðlað frá einum hópi til annars. Þetta er í grófum dráttum sú hugmynd sem orðið háskóli, í skilningi latneska orðsins universitas, vísaði upprunalega til: Háskólar eru þekkingarsköpunarsamfélög. Ef fyrri hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar – ef háskólar eru ekkert annað en framhalds-framhaldsskólar – þá má færa sannfærandi rök fyrir því að hérlendir háskólar standi illa að vígi og eigi sér tæpast bjarta framtíð. Eins og margoft hefur verið bent á eru fleiri háskólanemar á hvern kennara hér á landi en í samanburðarlöndum og ekkert sem bendir til að það breytist í bráð. Kennsla á örtungumáli eins og íslensku felur auk þess í sér ýmsar áskoranir, svo sem varðandi námsefnisgerð, sem gerir kennsluundirbúning tímafrekari og kostnaðarsamari en ella. Eflaust skapar þetta fyrr eða seinna þrýsting á að láta nemendur frekar taka risanetnámskeið erlendis frá, sem eru bæði ódýrari og yfirleitt á alþjóðamálinu ensku. Reyndar má líka velta því fyrir sér hvort nokkur þörf sé á háskólum yfirleitt samkvæmt þessu viðhorfi. Með tilkomu nýjustu gervigreindarforrita má sjá fyrir sér að hægt sé að láta gervigreindina sjá um flest það sem háskólanemar eiga að hafa lært af kennurum sínum að námi loknu, þar á meðal forritun, textasmíði, útreikninga og fleira. Gervigreindarforritin sem nýlega komu á markað eru snilldarlega hönnuð til að safna saman og samþætta þá þekkingu sem fyrir er í samfélaginu og spýta út úr sér afurðum af því tagi sem við óskum eftir, svo sem ritgerðum, skýrslum og forritunarkóðum. Ef hlutverk nemenda í háskólum er einungis að tileinka sér þekkingu sem aðrir hafa aflað þá eru gervigreindarforritin nú þegar betri en flestir nemendur og því rökrétt næsta skref að leggja hefðbundið háskólanám niður að mestu leyti. En hvað ef seinni hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar? Hvað ef tilgangur háskóla er fyrst og fremst að skapa þekkingu, og hlutverk háskólanema er meðal annars að taka þátt í þeirri þekkingarsköpun? Þá held ég að framtíð íslenskra háskóla sé öllu bjartari. Rannsóknir á Íslandi líða að vísu fyrir vanfjármögnun, og úr því þarf að bæta sem allra fyrst, en rannsakendur við íslenska háskóla eru engu að síður margir hverjir á heimsmælikvarða. Þetta á ekki síst við um hugvísindin hérlendis, sem mörg hver standa mjög sterkt hvað rannsóknir varðar ef marka má alþjóðlega mælikvarða. Þennan árangur má meðal annars þakka áhugasömum og hugmyndaríkum nemendum sem taka virkan þátt í þeirri samræðu sem slíkar rannsóknir byggja gjarnan á. Árangurinn má eflaust líka þakka sérstöðu Íslands að ýmsu leyti, meðal annars okkar litla og sérstaka tungumáli, sem er að mörgu leyti styrkur frekar en veikleiki hvað hugvísindarannsóknir varðar. Eins má leiða líkum að því að aukin notkun gervigreindarforrita og internetsins almennt ógni háskólastarfi síður eða alls ekki ef hugmyndin um háskóla sem þekkingarsköpunarsamfélag er lögð til grundvallar. Fátt bendir til þess að sú tegund gervigreindar sem nú er að ryðja sér til rúms geti komið í staðinn fyrir þá gagnrýnu og skapandi hugsun sem á sér stað innan háskólasamfélaga þegar ný þekking verður til. Þörfin á að skapa nýja þekkingu í gagnrýnu samtali, til dæmis milli nemenda og kennara, verður síst minni með tilkomu þessarar tækni, því einhvers staðar verður sú þekking sem miðlað er áfram með hjálp tækninnar að verða til. Háskólarnir eru sá staður og verða það vonandi áfram – ef við pössum okkur á að smætta þá ekki niður í eintómar undirbúningsstofnanir fyrir atvinnulífið. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Háskólar Skóla - og menntamál Tækni Gervigreind Mest lesið Þarf ég að flytja úr landi? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir Skoðun Borgið lausnargjaldið Ólafur Hauksson Skoðun Hvað viltu að bíði þín heima? Þórdís Dröfn Andrésdóttir Skoðun Íslenski fasteignamarkaðurinn: spilavíti þar sem húsið vinnur alltaf Ingvar Þóroddsson Skoðun Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir Skoðun Jólaheimsóknir á aðventunni Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Jæja, ræðum þá þetta dásamlega Evrópusamband Haraldur Ólafsson Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt Skoðun Misskilin mannúð í hælisleitendamálum Nanna Margrét Gunnlaugsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Jólaheimsóknir á aðventunni Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Íslenski fasteignamarkaðurinn: spilavíti þar sem húsið vinnur alltaf Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Borgið lausnargjaldið Ólafur Hauksson skrifar Skoðun Hvað viltu að bíði þín heima? Þórdís Dröfn Andrésdóttir skrifar Skoðun Þarf ég að flytja úr landi? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir skrifar Skoðun 11 ástæður fyrir því að kjósa Pírata Baldur Karl Magnússon skrifar Skoðun Misskilin mannúð í hælisleitendamálum Nanna Margrét Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann skrifar Skoðun „Útlendingar“ og „þetta fólk“ Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Erum við ekki betri en Talibanar? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson skrifar Skoðun Lyftistöng fyrir samfélagið Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Stöndum með ungu fólki og fjölskyldum Ragna Sigurðardóttir,Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þrælakistur samtímans? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir skrifar Skoðun Hvað kostar vímuefnavandinn? Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Hægri menn vega að heilbrigðiskerfinu Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Jæja, ræðum þá þetta dásamlega Evrópusamband Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Kvikmyndagerð á Íslandi: Næstu skref Lilja Dögg Alfreðsdóttir skrifar Skoðun Sigurður Ingi og óverðtryggingin Hjalti Þórisson skrifar Skoðun Varnarveggur gegn vonbrigðum Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Flokkur fólksins vill efla byggð um land allt! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Gekk ég yfir sjó og land og ríkisstofnanir líka Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar Skoðun Skilum skömminni Elín Birna Olsen skrifar Skoðun Reynir Samband sveitarfélaga að spilla gerð kennarasamninga? Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Hefur sálfræðileg meðferð áhrif á líkamlegt heilbrigði? Rúnar Helgi Andrason skrifar Skoðun Vaxtahækkanir og brotið traust - hver ber ábyrgð? Sandra B. Franks skrifar Skoðun Rödd friðar þarf að hljóma skærar Arnar Þór Jónsson skrifar Sjá meira
Nýlega hafa skapast umræður um stöðu íslenskra háskóla, gildi hugvísinda og áhrif gervigreindar á vísindi og fræði. Af þessu tilefni er við hæfi að velta upp grundvallarspurningu um tilgang háskóla: Til hvers erum við á litla Íslandi að halda úti þessum stofnunum, með ærnum tilkostnaði (þótt hann sé að vísu minni hérlendis en víðast hvar annars staðar)? Spurningin er sérstaklega brýn nú á öld internets og gervigreindar þegar hægt virðist vera að nálgast allar mögulegar upplýsingar á hvaða formi sem er. Í grófum dráttum má segja að til séu tvær andstæðar meginhugmyndir um tilgang háskóla, hérlendis sem annars staðar. Önnur hugmyndin – og sú sem endurspeglast oftast í opinberri umræðu, meðal annars nýlega hjá ráðherra háskólamála – er að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að undirbúa nemendur fyrir hin ýmsu störf sem þeim er ætlað að sinna að háskólanáminu loknu. Samkvæmt þessari hugmynd eru háskólar í eðli sínu ekkert ólíkir fyrri skólastigum og í raun einskonar framhald á framhaldsskólagöngunni. Háskólar væru þá réttnefndir framhalds-framhaldsskólar. Önnur hugmynd um tilgang háskóla – sem mér sýnist hafa horfið úr hugmyndaheimi sumra stjórnmálamanna – er sú að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að skapa þekkingu sem gagnast samfélaginu í víðum skilningi. Samkvæmt þessari hugmynd er nám og kennsla á háskólastigi ekki eintómur undirbúningur fyrir störf að loknu námi heldur mikilvægur hluti af þekkingarsköpuninni sem á sér þar stað. Háskólanemar eru virkir þátttakendur í þessari þekkingarsköpun, meðal annars með því að setja fram nýjar hugmyndir og endurskoða eldri kenningar frá nýjum sjónarhornum. Þessi hugmynd leggur þannig áherslu á að háskólar séu í eðli sínu samfélög fólks – nemenda og kennara, meðal annarra – sem skapa þekkingu í sameiningu, en ekki stofnanir þar sem þekkingunni er miðlað frá einum hópi til annars. Þetta er í grófum dráttum sú hugmynd sem orðið háskóli, í skilningi latneska orðsins universitas, vísaði upprunalega til: Háskólar eru þekkingarsköpunarsamfélög. Ef fyrri hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar – ef háskólar eru ekkert annað en framhalds-framhaldsskólar – þá má færa sannfærandi rök fyrir því að hérlendir háskólar standi illa að vígi og eigi sér tæpast bjarta framtíð. Eins og margoft hefur verið bent á eru fleiri háskólanemar á hvern kennara hér á landi en í samanburðarlöndum og ekkert sem bendir til að það breytist í bráð. Kennsla á örtungumáli eins og íslensku felur auk þess í sér ýmsar áskoranir, svo sem varðandi námsefnisgerð, sem gerir kennsluundirbúning tímafrekari og kostnaðarsamari en ella. Eflaust skapar þetta fyrr eða seinna þrýsting á að láta nemendur frekar taka risanetnámskeið erlendis frá, sem eru bæði ódýrari og yfirleitt á alþjóðamálinu ensku. Reyndar má líka velta því fyrir sér hvort nokkur þörf sé á háskólum yfirleitt samkvæmt þessu viðhorfi. Með tilkomu nýjustu gervigreindarforrita má sjá fyrir sér að hægt sé að láta gervigreindina sjá um flest það sem háskólanemar eiga að hafa lært af kennurum sínum að námi loknu, þar á meðal forritun, textasmíði, útreikninga og fleira. Gervigreindarforritin sem nýlega komu á markað eru snilldarlega hönnuð til að safna saman og samþætta þá þekkingu sem fyrir er í samfélaginu og spýta út úr sér afurðum af því tagi sem við óskum eftir, svo sem ritgerðum, skýrslum og forritunarkóðum. Ef hlutverk nemenda í háskólum er einungis að tileinka sér þekkingu sem aðrir hafa aflað þá eru gervigreindarforritin nú þegar betri en flestir nemendur og því rökrétt næsta skref að leggja hefðbundið háskólanám niður að mestu leyti. En hvað ef seinni hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar? Hvað ef tilgangur háskóla er fyrst og fremst að skapa þekkingu, og hlutverk háskólanema er meðal annars að taka þátt í þeirri þekkingarsköpun? Þá held ég að framtíð íslenskra háskóla sé öllu bjartari. Rannsóknir á Íslandi líða að vísu fyrir vanfjármögnun, og úr því þarf að bæta sem allra fyrst, en rannsakendur við íslenska háskóla eru engu að síður margir hverjir á heimsmælikvarða. Þetta á ekki síst við um hugvísindin hérlendis, sem mörg hver standa mjög sterkt hvað rannsóknir varðar ef marka má alþjóðlega mælikvarða. Þennan árangur má meðal annars þakka áhugasömum og hugmyndaríkum nemendum sem taka virkan þátt í þeirri samræðu sem slíkar rannsóknir byggja gjarnan á. Árangurinn má eflaust líka þakka sérstöðu Íslands að ýmsu leyti, meðal annars okkar litla og sérstaka tungumáli, sem er að mörgu leyti styrkur frekar en veikleiki hvað hugvísindarannsóknir varðar. Eins má leiða líkum að því að aukin notkun gervigreindarforrita og internetsins almennt ógni háskólastarfi síður eða alls ekki ef hugmyndin um háskóla sem þekkingarsköpunarsamfélag er lögð til grundvallar. Fátt bendir til þess að sú tegund gervigreindar sem nú er að ryðja sér til rúms geti komið í staðinn fyrir þá gagnrýnu og skapandi hugsun sem á sér stað innan háskólasamfélaga þegar ný þekking verður til. Þörfin á að skapa nýja þekkingu í gagnrýnu samtali, til dæmis milli nemenda og kennara, verður síst minni með tilkomu þessarar tækni, því einhvers staðar verður sú þekking sem miðlað er áfram með hjálp tækninnar að verða til. Háskólarnir eru sá staður og verða það vonandi áfram – ef við pössum okkur á að smætta þá ekki niður í eintómar undirbúningsstofnanir fyrir atvinnulífið. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands
Skoðun Íslenski fasteignamarkaðurinn: spilavíti þar sem húsið vinnur alltaf Ingvar Þóroddsson skrifar
Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson skrifar
Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar