Hvenær hefur maður samræði við barn? Gísli Rafn Ólafsson skrifar 11. mars 2023 10:30 „Hvenær drepur maður mann og hvenær drepur maður ekki mann?“ spurði Jón Hreggviðsson eftirminnilega í skáldsögunni Íslandsklukkan. Svarið við þessari spurningu má reyndar finna kyrfilega skilgreint í 23. kafla hegningarlaga. Ef Laxness hefði hins vegar fjallað um 22. kafla laganna – sem hann gerir raunar, t.d. í Sjálfstætt fólk – þá myndi spurningin sennilega hljóða svona: „Hvenær hefur maður samræði við barn og hvenær hefur maður ekki samræði við barn?“ Ef þú ert yngri en 18 ára, þá ertu barn! Þetta ætti ekki að vera sérstaklega flókin spurning, enda er skilgreining hugtaksins „barn“ afar skýr í lögunum: ef þú ert yngri en 18 ára ert þú barn í augum laganna. Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna, sem var lögfestur árið 2013, skilgreinir barn sem einstaklinga sem ekki hafa náð 18 ára aldri, og sömu sögu má segja um lögræðislög. Fullyrða má að samfélagið sé á heildina litið sammála um að börnum beri að veita aukna lagalega vernd í ljósi þess hve varnarlaus þau geta verið – í ljósi þess að þau búa ekki yfir eins viðamikilli reynslu og þekkingu og fullorðið fólk. Fimmtán ára á föstu, sextán ára í sambúð… með fimmtugum manni? Þrátt fyrir allt þetta gera lögin okkar eins og þau standa ráð fyrir því að 15 ára börn hafi þroska og vitsmuni til að stunda kynferðismök með fullorðnum – og engin viðmið eru sett um ásættanlegt aldursviðmið upp á við. Löggjafinn leggur því blessun sína yfir það að 15 ára einstaklingur og 59 ára einstaklingur eigi í kynferðislegu sambandi. Á sama tíma eru lögin ekki í stakk búin til þess að takast á við það sem kallað er á ensku grooming – þegar fullorðinn einstaklingur byggir upp trúnaðar- og tilfinningasamband við barn til að auðvelda sér að misnota það kynferðislega. Þetta skýtur óneitanlega skökku við í ljósi þeirrar aukningar sem hefur átt sér stað í gagnrýninni umræðu og meðvitund um kynferðislega tilburði fullorðinna í garð barna – samfélagið hefur í síauknum mæli kallað eftir að lengra sé gengið til að tryggja réttarvernd barna gagnvart kynferðislegri misnotkun af hálfu fullorðinna. Þess vegna lagði ég fram lagafrumvarp um að þessu yrði breytt síðastliðið haust. Í frumvarpinu legg ég til að kynferðislegur lágmarksaldur, sem er skilgreindur í almennum hegningarlögum, verði hækkaður úr 15 árum í 18 ár. Markmiðið er einmitt að efla réttarvernd barna á aldrinum 15–17 ára. Frumvarpið tryggir þó á sama tíma að þótt einstaklingar undir 18 ára aldri eigi í samþykku kynferðissambandi á jafnræðisgrundvelli verði þeir ekki sóttir til saka þegar um svipaðan aldur er að ræða – eins og hið svokallaða „Rómeó og Júlíu-ákvæði“ gerir nú þegar. Hvers vegna eru lögin svona? Árið 2007 voru gerðar breytingar til hins betra frá því sem áður var, en þá var kynferðislegur lögaldur hækkaður úr 14 árum í 15 ár. Síðan þá hafa engar breytingar átt sér stað. Í greinargerð frumvarpsins segir að íslensk börn byrji mörg að stunda kynlíf 15 ára og því sé varhugavert að hækka aldurinn – svo öruggt sé að einstaklingar á svipuðum aldri undir lögaldursmörkum sem eigi í kynferðislegu sambandi sæti ekki refsingum fyrir. Á þeim tíma virðist þó ekki hafa verið tekið tillit til þess að um þetta hafi ákveðinn varnagli þegar verið sleginn með hinu svokallaða ákvæði um Rómeó og Júlíu. Í því felst að samræði milli einstaklinga undir 15 ára aldri sé ekki refsivert þegar aðilar eru á svipuðum aldri. Í ljósi þess að ákvæðið var þegar til staðar þegar lögunum var breytt virðist röksemdafærslan fyrir því að varhugavert sé að hækka lágmarksaldurinn frekar standa á brothættum brauðfótum. Góð umræða gulli betri Nýverið skilaði embætti héraðssaksóknara umsögn um frumvarpið þar sem gerðar eru mikilvægar efnislegar athugasemdir við innihald þess. Meðal annars bendir embættið á notagildi 200. og 201. gr. hegningarlaga, sem gera hvers kyns kynferðislegt samræði við barn eða annan niðja refsivert – hvort sem um er að ræða barn eða fullorðinn einstakling. Þess að auki færir embættið rök fyrir því að gáleysisákvæði 204. gr. hegningarlaga þjóni sem mikilvægur varnagli fyrir ákæruvaldið. Meginreglan er sú að brot gegn hegningarlögum séu einungis refsiverð þegar ásetningur er til staðar – svo gáleysisákvæðið veitir ákæruvaldinu rýmri heimild en ella til þess að vernda börn. Ég fagna auðvitað allri efnislegri umræðu um frumvarpið og vona að meðferð frumvarpsins í allsherjar- og menntamálanefnd taki gott tillit til þessarra þátta umsagnarinnar, og að hún verði þá til þess að umbætur eigi sér stað. Það síðasta sem ég vil gera er að rökstuddar athugasemdir séu virtar að vettugi – en það er því miður ósiður sem stjórnarliðar hafa tileinkað sér og stunda í síauknum mæli, eins og til að mynda í útlendingafrumvarpi Jóns Gunnarssonar. Það er afar mikilvægur hluti af lýðræðislegri valddreifingu að tekið sé mark á umsögnum sérfræðinga í hverjum málaflokki fyrir sig. En hvað er mikilvægustu breytingunni til fyrirstöðu? Það sætir þó furðu að embætti héraðssaksóknara haldi því fram í umsögninni að við hækkunina úr 14 í 15 ára aldur árið 2007 hafi verið „vísað til rannsókna sem lágu fyrir um viðhorf ungmenna sjálfra til þessa efnis,“ – og að á þeim grundvelli meti embættið sem svo að ekki sé ráðlegt að gera „svo stórar breytingar“ á aldursviðmiðinu „án frekari skoðunar.“ Þegar við könnum greinargerð með frumvarpi því sem varð að lögunum sem um ræðir kemur í ljós að staðhæfingin um vísan til rannsókna um viðhorf ungmenna í frumvarpinu 2007 sé nokkuð vafasöm. Í greinargerðinni segir: „Rannsóknir sýna að unglingar á Íslandi byrja snemma að stunda kynlíf, eða rúmlega 15 ára að meðaltali.“ Hér er því ekki um að ræða „viðhorf ungmenna sjálfra“ til hækkunar lágmarksaldurs, heldur töluleg gögn um hvenær íslensk ungmenni byrja að jafnaði að stunda kynlíf. Þótt ekki sé vísað til rannsóknarinnar sem um ræðir í greinargerðinni er líklegt að hér sé um að ræða rannsóknarverkefnið HBSC sem kannaði meðal annars kynhneigð og -hegðun ungmenna og var birt í maí 2006. Þar kemur fram að meðaltalið sé jú 15 ára. Í rannsókninni er þó margt merkilegra og marktækara að finna en bara þá niðurstöðu að íslenskir unglingar byrji að meðaltali að stunda kynlíf við 15 ára aldur. Til að mynda kemst rannsóknin að þeirri niðurstöðu að 15 ára stúlkur séu langtum líklegri til þess að hafa byrjað að stunda kynlíf en 15 ára drengir, sem þýðir að stúlkurnar eru mun líklegri til að byrja að stunda kynlíf með sér eldri aðilum. Þetta er afar fyrirferðarmikil vísbending um að bráðnauðsynlega þurfi að auka réttarvernd barna! Eins og ég segi að ofan er öll efnisleg umræða um þetta málefni mikið fagnaðarefni – en hún verður að byggjast á staðreyndum. Von mín er sú að frumvarpið njóti greinargóðrar og gagnrýnar þinglegrar meðferðar í framhaldinu og verði til þess að samfélagið geti reist enn þéttari skjaldborg utan um framtíð, von og trú þjóðarinnar – börnin okkar. Höfundur er þingmaður Pírata. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Gísli Rafn Ólafsson Píratar Alþingi Börn og uppeldi Kynlíf Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Skoðun Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Sjá meira
„Hvenær drepur maður mann og hvenær drepur maður ekki mann?“ spurði Jón Hreggviðsson eftirminnilega í skáldsögunni Íslandsklukkan. Svarið við þessari spurningu má reyndar finna kyrfilega skilgreint í 23. kafla hegningarlaga. Ef Laxness hefði hins vegar fjallað um 22. kafla laganna – sem hann gerir raunar, t.d. í Sjálfstætt fólk – þá myndi spurningin sennilega hljóða svona: „Hvenær hefur maður samræði við barn og hvenær hefur maður ekki samræði við barn?“ Ef þú ert yngri en 18 ára, þá ertu barn! Þetta ætti ekki að vera sérstaklega flókin spurning, enda er skilgreining hugtaksins „barn“ afar skýr í lögunum: ef þú ert yngri en 18 ára ert þú barn í augum laganna. Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna, sem var lögfestur árið 2013, skilgreinir barn sem einstaklinga sem ekki hafa náð 18 ára aldri, og sömu sögu má segja um lögræðislög. Fullyrða má að samfélagið sé á heildina litið sammála um að börnum beri að veita aukna lagalega vernd í ljósi þess hve varnarlaus þau geta verið – í ljósi þess að þau búa ekki yfir eins viðamikilli reynslu og þekkingu og fullorðið fólk. Fimmtán ára á föstu, sextán ára í sambúð… með fimmtugum manni? Þrátt fyrir allt þetta gera lögin okkar eins og þau standa ráð fyrir því að 15 ára börn hafi þroska og vitsmuni til að stunda kynferðismök með fullorðnum – og engin viðmið eru sett um ásættanlegt aldursviðmið upp á við. Löggjafinn leggur því blessun sína yfir það að 15 ára einstaklingur og 59 ára einstaklingur eigi í kynferðislegu sambandi. Á sama tíma eru lögin ekki í stakk búin til þess að takast á við það sem kallað er á ensku grooming – þegar fullorðinn einstaklingur byggir upp trúnaðar- og tilfinningasamband við barn til að auðvelda sér að misnota það kynferðislega. Þetta skýtur óneitanlega skökku við í ljósi þeirrar aukningar sem hefur átt sér stað í gagnrýninni umræðu og meðvitund um kynferðislega tilburði fullorðinna í garð barna – samfélagið hefur í síauknum mæli kallað eftir að lengra sé gengið til að tryggja réttarvernd barna gagnvart kynferðislegri misnotkun af hálfu fullorðinna. Þess vegna lagði ég fram lagafrumvarp um að þessu yrði breytt síðastliðið haust. Í frumvarpinu legg ég til að kynferðislegur lágmarksaldur, sem er skilgreindur í almennum hegningarlögum, verði hækkaður úr 15 árum í 18 ár. Markmiðið er einmitt að efla réttarvernd barna á aldrinum 15–17 ára. Frumvarpið tryggir þó á sama tíma að þótt einstaklingar undir 18 ára aldri eigi í samþykku kynferðissambandi á jafnræðisgrundvelli verði þeir ekki sóttir til saka þegar um svipaðan aldur er að ræða – eins og hið svokallaða „Rómeó og Júlíu-ákvæði“ gerir nú þegar. Hvers vegna eru lögin svona? Árið 2007 voru gerðar breytingar til hins betra frá því sem áður var, en þá var kynferðislegur lögaldur hækkaður úr 14 árum í 15 ár. Síðan þá hafa engar breytingar átt sér stað. Í greinargerð frumvarpsins segir að íslensk börn byrji mörg að stunda kynlíf 15 ára og því sé varhugavert að hækka aldurinn – svo öruggt sé að einstaklingar á svipuðum aldri undir lögaldursmörkum sem eigi í kynferðislegu sambandi sæti ekki refsingum fyrir. Á þeim tíma virðist þó ekki hafa verið tekið tillit til þess að um þetta hafi ákveðinn varnagli þegar verið sleginn með hinu svokallaða ákvæði um Rómeó og Júlíu. Í því felst að samræði milli einstaklinga undir 15 ára aldri sé ekki refsivert þegar aðilar eru á svipuðum aldri. Í ljósi þess að ákvæðið var þegar til staðar þegar lögunum var breytt virðist röksemdafærslan fyrir því að varhugavert sé að hækka lágmarksaldurinn frekar standa á brothættum brauðfótum. Góð umræða gulli betri Nýverið skilaði embætti héraðssaksóknara umsögn um frumvarpið þar sem gerðar eru mikilvægar efnislegar athugasemdir við innihald þess. Meðal annars bendir embættið á notagildi 200. og 201. gr. hegningarlaga, sem gera hvers kyns kynferðislegt samræði við barn eða annan niðja refsivert – hvort sem um er að ræða barn eða fullorðinn einstakling. Þess að auki færir embættið rök fyrir því að gáleysisákvæði 204. gr. hegningarlaga þjóni sem mikilvægur varnagli fyrir ákæruvaldið. Meginreglan er sú að brot gegn hegningarlögum séu einungis refsiverð þegar ásetningur er til staðar – svo gáleysisákvæðið veitir ákæruvaldinu rýmri heimild en ella til þess að vernda börn. Ég fagna auðvitað allri efnislegri umræðu um frumvarpið og vona að meðferð frumvarpsins í allsherjar- og menntamálanefnd taki gott tillit til þessarra þátta umsagnarinnar, og að hún verði þá til þess að umbætur eigi sér stað. Það síðasta sem ég vil gera er að rökstuddar athugasemdir séu virtar að vettugi – en það er því miður ósiður sem stjórnarliðar hafa tileinkað sér og stunda í síauknum mæli, eins og til að mynda í útlendingafrumvarpi Jóns Gunnarssonar. Það er afar mikilvægur hluti af lýðræðislegri valddreifingu að tekið sé mark á umsögnum sérfræðinga í hverjum málaflokki fyrir sig. En hvað er mikilvægustu breytingunni til fyrirstöðu? Það sætir þó furðu að embætti héraðssaksóknara haldi því fram í umsögninni að við hækkunina úr 14 í 15 ára aldur árið 2007 hafi verið „vísað til rannsókna sem lágu fyrir um viðhorf ungmenna sjálfra til þessa efnis,“ – og að á þeim grundvelli meti embættið sem svo að ekki sé ráðlegt að gera „svo stórar breytingar“ á aldursviðmiðinu „án frekari skoðunar.“ Þegar við könnum greinargerð með frumvarpi því sem varð að lögunum sem um ræðir kemur í ljós að staðhæfingin um vísan til rannsókna um viðhorf ungmenna í frumvarpinu 2007 sé nokkuð vafasöm. Í greinargerðinni segir: „Rannsóknir sýna að unglingar á Íslandi byrja snemma að stunda kynlíf, eða rúmlega 15 ára að meðaltali.“ Hér er því ekki um að ræða „viðhorf ungmenna sjálfra“ til hækkunar lágmarksaldurs, heldur töluleg gögn um hvenær íslensk ungmenni byrja að jafnaði að stunda kynlíf. Þótt ekki sé vísað til rannsóknarinnar sem um ræðir í greinargerðinni er líklegt að hér sé um að ræða rannsóknarverkefnið HBSC sem kannaði meðal annars kynhneigð og -hegðun ungmenna og var birt í maí 2006. Þar kemur fram að meðaltalið sé jú 15 ára. Í rannsókninni er þó margt merkilegra og marktækara að finna en bara þá niðurstöðu að íslenskir unglingar byrji að meðaltali að stunda kynlíf við 15 ára aldur. Til að mynda kemst rannsóknin að þeirri niðurstöðu að 15 ára stúlkur séu langtum líklegri til þess að hafa byrjað að stunda kynlíf en 15 ára drengir, sem þýðir að stúlkurnar eru mun líklegri til að byrja að stunda kynlíf með sér eldri aðilum. Þetta er afar fyrirferðarmikil vísbending um að bráðnauðsynlega þurfi að auka réttarvernd barna! Eins og ég segi að ofan er öll efnisleg umræða um þetta málefni mikið fagnaðarefni – en hún verður að byggjast á staðreyndum. Von mín er sú að frumvarpið njóti greinargóðrar og gagnrýnar þinglegrar meðferðar í framhaldinu og verði til þess að samfélagið geti reist enn þéttari skjaldborg utan um framtíð, von og trú þjóðarinnar – börnin okkar. Höfundur er þingmaður Pírata.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun