Rétta ríkisfjármálastefnan Ólafur Margeirsson skrifar 17. janúar 2022 07:31 Nú þegar hert hefur verið á ráðstöfunum sem er ætlað að draga úr útbreiðslu COVID-19 hefur ríkisstjórnin bætt í efnahagsstuðninginn. Það má gera ráð fyrir að umræðan um ríkisfjármál aukist aftur í kjölfarið og raunar hefur BSRB þegar sett niður sína rauðu línu. Því er rétt að minnast þess hver markmið ríkisfjármála eiga að vera. Rétta ríkisfjármálastefnan, í tilfelli ríkissjóðs sem gefur út eigin gjaldmiðil, líkt og í tilviki Íslands, ýtir undir framleiðni hagkerfisins, minnkar skuldir ríkissjóðs í erlendri mynt, tryggir sjálfbærni náttúruauðlinda, stuðlar að háu atvinnustigi og, síðast en ekki síst, hegðar ríkisfjármálum á þann veg að þau hækki ekki verðlag. Ranga ríkisfjármálastefnan er að hafa áhyggjur af skuldum ríkissjóðs í myntinni sem hann gefur út. Raunveruleiki framkvæmdar ríkisfjármála Munum eftirfarandi: þegar ríkissjóður innir af hendi greiðslu til einstaklings eða fyrirtækis eykst peningamagn í umferð þegar einstaklingur eða fyrirtæki greiðir skatta til ríkissjóðs minnkar peningamagn í umferð allir peningar sem notaðir eru til að greiða skatta til ríkissjóðs eða kaupa nýútgefin ríkisskuldabréf koma upprunalega frá Seðlabanka Íslands. Það er rangt að skattgreiðsla eða útgáfa ríkisskuldabréfs, sem minnka peningamagn í umferð, sé eini fyrirrennari útgjalda ríkissjóðs. Sé peningamagn í fjármálakerfinu ónægt til að ríkissjóður geti fjármagnað lögbundin - þ.e. samþykkt af Alþingi - útgjöld sín mun Seðlabanki Íslands sjá til þess að umrætt peningamagn aukist svo ríkissjóður geti mætt þeim lögbundnu greiðslum sem Alþingi hefur skyldað hann til. Geri Seðlabankinn það ekki mun fjármálalegur óstöðugleiki aukast mjög og vaxtastig hækka umfram þau mörk sem Seðlabankinn sjálfur hefur ákveðið að séu hin réttu til að ná eigin markmiðum um lága verðbólgu og fjármálalegan stöðugleika. Það er því beinlínis gegn markmiðum Seðlabankans sjái hann ekki til þess að nægilegt peningamagn sé í fjármálakerfinu til að ríkissjóður geti greitt sínar lögbundnu greiðslur. Með öðrum orðum leiðir Alþingi ferlið og ákveður hver útgjöld og skattheimta ríkissjóðs skuli vera lögum samkvæmt (löggjafarvaldið), ríkissjóður (framkvæmdavaldið) og Seðlabankinn koma því næst slíkum lögbundnum greiðslum í framkvæmd. Þetta gildir þótt Seðlabankinn sé fullkomlega, og réttilega, sjálfstæður þegar kemur að ákvörðunum um vaxtastig í hagkerfinu í samræmi við markmið Seðlabankans um að halda verðbólgu í skefjum. Fjármál ríkissjóðs eru því ekki eins og fjármál heimilis eða fyrirtækis: þegar heimili borgar fyrir vöru eða þjónustu eða þegar fyrirtæki borgar laun gerist ekkert fyrir peningamagn í umferð, annað en það hreyfist til. En þegar ríkissjóður greiðir t.d. laun lækna eða kennara eykst peningamagn í umferð. Þá eru útgjöld ríkissjóðs ákveðin af Alþingi og innt af hendi í gjaldmiðli sem Seðlabanki Íslands sér til að sé nægilega mikið til af. Síðast en ekki síst: háar skuldir í íslenskri krónu geta bugað heimili eða fyrirtæki, en það mun aldrei gerast í tilfelli ríkissjóðs Íslands. Hví ætti ríkissjóður að enda í greiðsluvandræðum þegar hann eykur peningamagn í umferð í hvert skipti sem hann greiðir fyrir eitthvað? Hin raunverulegu takmörk: verðbólga Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs varða ekki greiðslugetu hans í íslenskri krónu eða hættuna á gjaldþroti ríkissjóðs. Það má aldrei gleyma því að fjármál ríkissjóðs eru ekki eins og fjármál heimilis. Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs eru tengd verðlagi. Þótt ríkissjóður hafi greiðslugetu til að kaupa það sem hann vill fyrir hvaða verð sem er, svo lengi sem verðið er rukkað í íslenskri krónu, er augljóst að það er ekki þar með sagt að hann eigi að gera það. Svall í fjármálum ríkissjóðs leiðir óhjákvæmilega til verðbólgu ef hagkerfið er ekki í stakk búið til að mæta þeirri eftirspurn sem halli á fjármálum ríkissjóðs býr til. Hvernig þróa ríkisfjármál hagkerfið – og samfélagið? Áhrif ríkisfjármála á hagkerfið eru gífurleg! Útgjöld ríkissjóðs halda uppi og auka menntun á Íslandi, viðhalda heilbrigði og bæta samgöngur svo nokkur dæmi séu nefnd. Þau minnka atvinnuleysi, draga úr fátækt og stuðla að öryggi, svo nokkur önnur séu nefnd. Framleiðslugeta hagkerfisins og vöxtur hennar er studd af og að hluta útgjöldum ríkissjóðs að þakka: fyrirtæki njóta öll góðs af góðum samgöngum, öryggi og vel menntuðu vinnuafli, sem dæmi. Skattar eru hin hliðin á fjármálum ríkissjóðs. Margir þeirra, t.d. virðisaukaskattur, hækka verðlag. Þeir draga úr vilja fyrirtækja til að fjárfesta og auka eigin framleiðslugetu sem og hagkerfisins. Þeir draga úr hvata fólks til að vinna, auka tekjur sínar og hafa í sig og á. Þeir geta aukið eftirspurn eftir einni vöru á kostnað annarrar. Markmið ríkisfjármálastefnunnar – og val kjósenda Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá efnahagslegu sjónarmiði einu, er sú sem blandar saman þeim útgjöldum og sköttum sem ýta undir framleiðni hagkerfisins. Stöðugt verðlag, og ekki skuldastaða ríkissjóðs í íslenskri krónu, á samtímis að vera eitt af efnahagsmarkmiðum ríkisfjármála. Þetta er t.d. gert með stuðningi við rannsóknir og vöruþróun háskóla og fyrirtækja, með fjárfestingum í samgöngukerfum og sí- og endurmenntun vinnuafls. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá samfélagslegu sjónarmiði einu, er sú sem viðheldur atvinnustigi og heldur fátækt í skefjum. Hún stuðlar einnig að samfélagslegum friði, t.d. með því að vinna að vilja kjósenda um jöfnuð. Þetta er t.d. gert með stighækkandi sköttum, atvinnuframboðstryggingu og lágmarks framfærslu fólks sem getur ekki séð fyrir sér sjálft. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá umhverfislegu sjónarmiði einu, er sú sem ýtir undir sjálfbærni hagkerfisins. Auðlindir sem eru notaðar í dag verða ekki notaðar á morgun. Ekkert hagkerfi getur staðið undir sjálfu sér og tryggt íbúum þess ótímabundna velsæld hafi það ekki auðlindir sem það getur notað til langs tíma. Fólk setur mismunandi vægi á þessi efnahagslegu, samfélagslegu og umhverfislegu markmið, sem geta hæglega stangast á. Þá eru stundum margar leiðir að sama markmiði. Lágir skattar geta haft svipuð áhrif og aukin útgjöld og sumtíðis er betra að einkageirinn eða opinberi geirinn geri það sem hinn geirinn gerir í dag – eða þeir vinni saman að sama markmiðinu. Það er pólitískt val, sem hefur efnahagslegar afleiðingar, hvaða leið er valin til að ná markmiðum fjármála ríkissjóðs. Við megum þó aldrei, óháð pólitískum sjónarmiðum um réttu leiðina að réttu markmiðunum, raska athygli okkar með órökréttum áhyggjum um skuldir ríkissjóðs í íslenskri krónu. Höfundur er hagfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Efnahagsmál Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Ólafur Margeirsson Mest lesið Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Sjá meira
Nú þegar hert hefur verið á ráðstöfunum sem er ætlað að draga úr útbreiðslu COVID-19 hefur ríkisstjórnin bætt í efnahagsstuðninginn. Það má gera ráð fyrir að umræðan um ríkisfjármál aukist aftur í kjölfarið og raunar hefur BSRB þegar sett niður sína rauðu línu. Því er rétt að minnast þess hver markmið ríkisfjármála eiga að vera. Rétta ríkisfjármálastefnan, í tilfelli ríkissjóðs sem gefur út eigin gjaldmiðil, líkt og í tilviki Íslands, ýtir undir framleiðni hagkerfisins, minnkar skuldir ríkissjóðs í erlendri mynt, tryggir sjálfbærni náttúruauðlinda, stuðlar að háu atvinnustigi og, síðast en ekki síst, hegðar ríkisfjármálum á þann veg að þau hækki ekki verðlag. Ranga ríkisfjármálastefnan er að hafa áhyggjur af skuldum ríkissjóðs í myntinni sem hann gefur út. Raunveruleiki framkvæmdar ríkisfjármála Munum eftirfarandi: þegar ríkissjóður innir af hendi greiðslu til einstaklings eða fyrirtækis eykst peningamagn í umferð þegar einstaklingur eða fyrirtæki greiðir skatta til ríkissjóðs minnkar peningamagn í umferð allir peningar sem notaðir eru til að greiða skatta til ríkissjóðs eða kaupa nýútgefin ríkisskuldabréf koma upprunalega frá Seðlabanka Íslands. Það er rangt að skattgreiðsla eða útgáfa ríkisskuldabréfs, sem minnka peningamagn í umferð, sé eini fyrirrennari útgjalda ríkissjóðs. Sé peningamagn í fjármálakerfinu ónægt til að ríkissjóður geti fjármagnað lögbundin - þ.e. samþykkt af Alþingi - útgjöld sín mun Seðlabanki Íslands sjá til þess að umrætt peningamagn aukist svo ríkissjóður geti mætt þeim lögbundnu greiðslum sem Alþingi hefur skyldað hann til. Geri Seðlabankinn það ekki mun fjármálalegur óstöðugleiki aukast mjög og vaxtastig hækka umfram þau mörk sem Seðlabankinn sjálfur hefur ákveðið að séu hin réttu til að ná eigin markmiðum um lága verðbólgu og fjármálalegan stöðugleika. Það er því beinlínis gegn markmiðum Seðlabankans sjái hann ekki til þess að nægilegt peningamagn sé í fjármálakerfinu til að ríkissjóður geti greitt sínar lögbundnu greiðslur. Með öðrum orðum leiðir Alþingi ferlið og ákveður hver útgjöld og skattheimta ríkissjóðs skuli vera lögum samkvæmt (löggjafarvaldið), ríkissjóður (framkvæmdavaldið) og Seðlabankinn koma því næst slíkum lögbundnum greiðslum í framkvæmd. Þetta gildir þótt Seðlabankinn sé fullkomlega, og réttilega, sjálfstæður þegar kemur að ákvörðunum um vaxtastig í hagkerfinu í samræmi við markmið Seðlabankans um að halda verðbólgu í skefjum. Fjármál ríkissjóðs eru því ekki eins og fjármál heimilis eða fyrirtækis: þegar heimili borgar fyrir vöru eða þjónustu eða þegar fyrirtæki borgar laun gerist ekkert fyrir peningamagn í umferð, annað en það hreyfist til. En þegar ríkissjóður greiðir t.d. laun lækna eða kennara eykst peningamagn í umferð. Þá eru útgjöld ríkissjóðs ákveðin af Alþingi og innt af hendi í gjaldmiðli sem Seðlabanki Íslands sér til að sé nægilega mikið til af. Síðast en ekki síst: háar skuldir í íslenskri krónu geta bugað heimili eða fyrirtæki, en það mun aldrei gerast í tilfelli ríkissjóðs Íslands. Hví ætti ríkissjóður að enda í greiðsluvandræðum þegar hann eykur peningamagn í umferð í hvert skipti sem hann greiðir fyrir eitthvað? Hin raunverulegu takmörk: verðbólga Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs varða ekki greiðslugetu hans í íslenskri krónu eða hættuna á gjaldþroti ríkissjóðs. Það má aldrei gleyma því að fjármál ríkissjóðs eru ekki eins og fjármál heimilis. Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs eru tengd verðlagi. Þótt ríkissjóður hafi greiðslugetu til að kaupa það sem hann vill fyrir hvaða verð sem er, svo lengi sem verðið er rukkað í íslenskri krónu, er augljóst að það er ekki þar með sagt að hann eigi að gera það. Svall í fjármálum ríkissjóðs leiðir óhjákvæmilega til verðbólgu ef hagkerfið er ekki í stakk búið til að mæta þeirri eftirspurn sem halli á fjármálum ríkissjóðs býr til. Hvernig þróa ríkisfjármál hagkerfið – og samfélagið? Áhrif ríkisfjármála á hagkerfið eru gífurleg! Útgjöld ríkissjóðs halda uppi og auka menntun á Íslandi, viðhalda heilbrigði og bæta samgöngur svo nokkur dæmi séu nefnd. Þau minnka atvinnuleysi, draga úr fátækt og stuðla að öryggi, svo nokkur önnur séu nefnd. Framleiðslugeta hagkerfisins og vöxtur hennar er studd af og að hluta útgjöldum ríkissjóðs að þakka: fyrirtæki njóta öll góðs af góðum samgöngum, öryggi og vel menntuðu vinnuafli, sem dæmi. Skattar eru hin hliðin á fjármálum ríkissjóðs. Margir þeirra, t.d. virðisaukaskattur, hækka verðlag. Þeir draga úr vilja fyrirtækja til að fjárfesta og auka eigin framleiðslugetu sem og hagkerfisins. Þeir draga úr hvata fólks til að vinna, auka tekjur sínar og hafa í sig og á. Þeir geta aukið eftirspurn eftir einni vöru á kostnað annarrar. Markmið ríkisfjármálastefnunnar – og val kjósenda Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá efnahagslegu sjónarmiði einu, er sú sem blandar saman þeim útgjöldum og sköttum sem ýta undir framleiðni hagkerfisins. Stöðugt verðlag, og ekki skuldastaða ríkissjóðs í íslenskri krónu, á samtímis að vera eitt af efnahagsmarkmiðum ríkisfjármála. Þetta er t.d. gert með stuðningi við rannsóknir og vöruþróun háskóla og fyrirtækja, með fjárfestingum í samgöngukerfum og sí- og endurmenntun vinnuafls. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá samfélagslegu sjónarmiði einu, er sú sem viðheldur atvinnustigi og heldur fátækt í skefjum. Hún stuðlar einnig að samfélagslegum friði, t.d. með því að vinna að vilja kjósenda um jöfnuð. Þetta er t.d. gert með stighækkandi sköttum, atvinnuframboðstryggingu og lágmarks framfærslu fólks sem getur ekki séð fyrir sér sjálft. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá umhverfislegu sjónarmiði einu, er sú sem ýtir undir sjálfbærni hagkerfisins. Auðlindir sem eru notaðar í dag verða ekki notaðar á morgun. Ekkert hagkerfi getur staðið undir sjálfu sér og tryggt íbúum þess ótímabundna velsæld hafi það ekki auðlindir sem það getur notað til langs tíma. Fólk setur mismunandi vægi á þessi efnahagslegu, samfélagslegu og umhverfislegu markmið, sem geta hæglega stangast á. Þá eru stundum margar leiðir að sama markmiði. Lágir skattar geta haft svipuð áhrif og aukin útgjöld og sumtíðis er betra að einkageirinn eða opinberi geirinn geri það sem hinn geirinn gerir í dag – eða þeir vinni saman að sama markmiðinu. Það er pólitískt val, sem hefur efnahagslegar afleiðingar, hvaða leið er valin til að ná markmiðum fjármála ríkissjóðs. Við megum þó aldrei, óháð pólitískum sjónarmiðum um réttu leiðina að réttu markmiðunum, raska athygli okkar með órökréttum áhyggjum um skuldir ríkissjóðs í íslenskri krónu. Höfundur er hagfræðingur.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun