Kynning fornleifa í Vogum 24. mars 2012 06:00 Fyrir fimm árum samdi Sveitarfélagið Vogar (sem áður hét Vatnsleysustrandarhreppur) við Fornleifastofnun Íslands um að skrá fornleifar í öllu landi sveitarfélagsins. Gerður var samningur til 10 ára og verkinu skipt í áfanga. Þetta er mikið átak fyrir sveitarfélag með 1.200 íbúa. Nú er komin út 300 blaðsíðna áfangaskýrsla með ljósmyndum, teikningum, hnitum, texta og kortum um 700 fornleifar á um helmingi jarða í sveitarfélaginu. Kristborg Þórsdóttir fornleifafræðingur, einn af höfundum skýrslunnar, mun kynna hana laugardaginn 24. mars kl. 14 í Álfagerði í Vogum og er það þáttur í Safnahelgi á Suðurnesjum. Allir velkomnir og aðgangur ókeypis. Sjóður fornleifa Í skýrslunni kemur fram að óvenju mikið er af fornleifum í Vogum og á Vatnsleysuströnd, enda eitt þéttbýlasta svæði landsins um aldir. Svæðið á sér merka sögu útvegsbúskapar og geymir fjársjóð minja um búsetu og atvinnuhætti. Skráning þessara minja var skammt á veg komin fyrir fimm árum þegar skráningarátakið hófst. Elstu lögbýlin á skráningarsvæðinu eru Stóru-Vogar, Minni-Vogar, Auðnar, Þórustaðir, Kálfatjörn, Bakki, Flekkuvík og Landakot. Á jörðum þessum var margbýlt. Alls eru skráð á þeim 56 býli og eru 24 þeirra nefnd í Jarðabókinni 1703 en önnur að líkindum yngri. Búast má við að bæjarhólar þessara býla geymi öðru fremur heimildir um það líf sem hér var lifað um aldir. Skráður var mikill fjöldi lendinga, eða 46, en mannaverk sjást aðeins á 16 þeirra. Skráð eru 14 naust og fundust leifar 9 þeirra. Skráðar eru 8 verbúðir og 4 sjóbúðir og sjást minjar um þrjár verbúðir og eina sjóbúð. Það vekur athygli hve mikið af þessum fornminjum eru horfið í hafið. Garðar eru fjær sjó og hafa varðveist betur, af 38 skráðum görðum sáust leifar af öllum nema fjórum. Útihús eru forgengilegri, af 80 útihúsum sjást minjar um aðeins 34. Einnig voru skráð 7 fjárskýli (Staðarborg við Kálfatjörn stærst og þekktust) og 13 sel, flest uppi í heiði. Hafa skal hugfast að hér er aðeins rætt um þann tæpa helming byggðarinnar sem búið er að skrá. Fróðlegt verður að sjá útkomuna eftir nokkur ár þegar skráningarátakinu lýkur. Það liggur lífið á Í Vogum og á Vatnsleysuströnd er mikið og ört landbrot af völdum sjávar. Sjórinn hefur þegar hirt nokkra bæjarhóla og fjölda minja um útræði og er því brýnt að hraða skráningu þeirra. Einnig er brýnt að nýta aldraða heimildarmenn áður en það er um seinan. Elsta núlifandi kynslóðin ólst upp við útiverk, fór um fótgangandi og þekkir þess vegna miklu betur til örnefna en yngra fólkið. Fornleifar geyma sögu okkar Í 9. grein þjóðminjalaga (frá 2001) segir: „Minjar 100 ára og eldri teljast til fornleifa, en heimilt er þó að friðlýsa yngri minjar." Í sömu grein laganna er skilgreint hvað eru fornleifar. Þar segir m.a. „Til fornleifa teljast hvers kyns leifar fornra mannvirkja og annarra staðbundinna minja sem menn hafa gert eða mannaverk eru á, svo sem: búsetulandslag, byggðaleifar, bæjarstæði og bæjarleifar ásamt tilheyrandi mannvirkjum og öskuhaugum – leifar af verbúðum, naustum – leifar af seljum, verstöðvum, bólum, mógröfum, – gömul tún- og akurgerði – og leifar eftir veiðar til sjávar og sveita; gamlir vegir, varir, hafnir og bátalægi – vörður og vitar – brunnar, uppsprettur, álagablettir – áletranir, skipsflök eða hlutar úr þeim." Það sem hér er upp talið er til staðar í meiri eða minni mæli í Sveitarfélaginu Vogum og hefur að geyma sögu þess frá landnámi. Í aðalskipulagi 2008-2028 er hið forna búsetulandslag á Vatnsleysuströnd verndað í krafti skipulagslaga með hverfisvernd. Liðið er hátt á aðra öld síðan skráning fornleifa hófst hér á landi en þó er enn langt í heildstæða skrá um fornleifar. Við Íslendingar erum komnir mun skemur en nágrannaþjóðirnar á þessu sviði menningar. Við erum að vísu fámenn þjóð í stóru landi en á móti kemur að saga mannsins er stutt hér á landi. Íslandssagan er fólgin í fornritum og fornleifum. Þjóðin hefur lengi viðurkennt mikilvægi þess að varðveita handritin og rannsaka þau og við hörmum að sum þeirra hafa glatast. Almennur skilningur á mikilvægi fornleifa er skammt á veg kominn. Merkar söguheimildir glatast þegar fornleifar verða jarðýtum og graftólum að bráð. Það er afar brýnt að skrá og vernda fornleifar. Að því loknu taka við miklar og spennandi rannsóknir til að hægt sé að lesa söguna sem fornleifarnar geyma, en minna liggur á þeirri vinnu ef verndin er trygg. Rannsóknirnar verða viðfangsefni margra komandi kynslóða. Þær munu kunna okkur þakkir fyrir fornleifar sem okkur tekst að vernda líkt og við erum þakklát þeim sem skrifuðu og varðveittu fornritin góðu og annálana. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Mest lesið Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson Skoðun Betri stjórnvöld, ekki meiri stjórnvöld Sigríður María Egilsdóttir Skoðun Hin marguntöluðu orkuskipti í bílaflota landsmanna Þorgeir R. Valsson Skoðun Ný Ölfusárbrú – af hverju svona brú? Guðmundur Valur Guðmundsson Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson Skoðun Verstu kennarar í heimi Gígja Bjargardóttir Skoðun Friðhelgar fótboltabullur Hjálmtýr Heiðdal Skoðun Hvenær ætlarðu að flytja heim? Jón Þór Kristjánsson Skoðun Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius skrifar Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Hin marguntöluðu orkuskipti í bílaflota landsmanna Þorgeir R. Valsson skrifar Skoðun Betri stjórnvöld, ekki meiri stjórnvöld Sigríður María Egilsdóttir skrifar Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson skrifar Skoðun Blóðmeramálið til umboðsmanns Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Meira fyrir minna: Bætt nýting opinberra fjármuna Álfrún Tryggvadóttir skrifar Skoðun Ný Ölfusárbrú – af hverju svona brú? Guðmundur Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Friðhelgar fótboltabullur Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Sex af níu flokkum á móti hvalveiðum Valgerður Árnadóttir skrifar Skoðun Allt fyrir listina Brynhildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tryggjum nýliðun bændastéttarinnar Þórdís Bjarnleifsdóttir skrifar Skoðun Óskalisti minn SIgurlín Margrét Sigurðardóttir skrifar Skoðun Aukin stuðningur við ferðasjóð íþróttafélaga dregur úr ójöfnuði Hannes S. Jónsson skrifar Skoðun Það er þetta með traustið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Plan Samfylkingar: Svona náum við niður vöxtunum Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun 6000 íbúðirnar sem vantar - í boði borgarinnar Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Samvinnufélög - sóknarfæri á húsnæðismarkaði? Elín H. Jónsdóttir,Guðrún Johnsen skrifar Skoðun Kæri oddviti Samfylkingarnar í Reykjavíkurkjördæmi suður Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Það er enginn á vakt Áslaug Ýr Hjartardóttir skrifar Skoðun Svalur, Valur og Hvalur Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Opið bréf til samninganefnda KÍ og SÍS Guðrún Eik Skúladóttir skrifar Skoðun Ungt fólk og þörfin fyrir skjótar aðgerðir í menntun Fannar Logi Waldorff Sigurðsson skrifar Skoðun Mikilvægasta launaviðtalið Bessí Þóra Jónsdóttir skrifar Skoðun Leikskólaverkfall - slæmur draumur Jóhanna Dröfn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Burt með baráttusöngva úr virkjunarkafla stóriðjustefnunnar Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Örugg skref Samfylkingar í geðheilbrigðismálum Alma Möller,Elín Anna Baldursdóttir,Sævar Már Gústavsson skrifar Skoðun Meiri árangur…fyrir útvalda Aðalheiður Marta Steindórsdóttir skrifar Skoðun Ertu karlmaður á miðjum aldri á breytingarskeiðinu? Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Hvenær ætlarðu að flytja heim? Jón Þór Kristjánsson skrifar Sjá meira
Fyrir fimm árum samdi Sveitarfélagið Vogar (sem áður hét Vatnsleysustrandarhreppur) við Fornleifastofnun Íslands um að skrá fornleifar í öllu landi sveitarfélagsins. Gerður var samningur til 10 ára og verkinu skipt í áfanga. Þetta er mikið átak fyrir sveitarfélag með 1.200 íbúa. Nú er komin út 300 blaðsíðna áfangaskýrsla með ljósmyndum, teikningum, hnitum, texta og kortum um 700 fornleifar á um helmingi jarða í sveitarfélaginu. Kristborg Þórsdóttir fornleifafræðingur, einn af höfundum skýrslunnar, mun kynna hana laugardaginn 24. mars kl. 14 í Álfagerði í Vogum og er það þáttur í Safnahelgi á Suðurnesjum. Allir velkomnir og aðgangur ókeypis. Sjóður fornleifa Í skýrslunni kemur fram að óvenju mikið er af fornleifum í Vogum og á Vatnsleysuströnd, enda eitt þéttbýlasta svæði landsins um aldir. Svæðið á sér merka sögu útvegsbúskapar og geymir fjársjóð minja um búsetu og atvinnuhætti. Skráning þessara minja var skammt á veg komin fyrir fimm árum þegar skráningarátakið hófst. Elstu lögbýlin á skráningarsvæðinu eru Stóru-Vogar, Minni-Vogar, Auðnar, Þórustaðir, Kálfatjörn, Bakki, Flekkuvík og Landakot. Á jörðum þessum var margbýlt. Alls eru skráð á þeim 56 býli og eru 24 þeirra nefnd í Jarðabókinni 1703 en önnur að líkindum yngri. Búast má við að bæjarhólar þessara býla geymi öðru fremur heimildir um það líf sem hér var lifað um aldir. Skráður var mikill fjöldi lendinga, eða 46, en mannaverk sjást aðeins á 16 þeirra. Skráð eru 14 naust og fundust leifar 9 þeirra. Skráðar eru 8 verbúðir og 4 sjóbúðir og sjást minjar um þrjár verbúðir og eina sjóbúð. Það vekur athygli hve mikið af þessum fornminjum eru horfið í hafið. Garðar eru fjær sjó og hafa varðveist betur, af 38 skráðum görðum sáust leifar af öllum nema fjórum. Útihús eru forgengilegri, af 80 útihúsum sjást minjar um aðeins 34. Einnig voru skráð 7 fjárskýli (Staðarborg við Kálfatjörn stærst og þekktust) og 13 sel, flest uppi í heiði. Hafa skal hugfast að hér er aðeins rætt um þann tæpa helming byggðarinnar sem búið er að skrá. Fróðlegt verður að sjá útkomuna eftir nokkur ár þegar skráningarátakinu lýkur. Það liggur lífið á Í Vogum og á Vatnsleysuströnd er mikið og ört landbrot af völdum sjávar. Sjórinn hefur þegar hirt nokkra bæjarhóla og fjölda minja um útræði og er því brýnt að hraða skráningu þeirra. Einnig er brýnt að nýta aldraða heimildarmenn áður en það er um seinan. Elsta núlifandi kynslóðin ólst upp við útiverk, fór um fótgangandi og þekkir þess vegna miklu betur til örnefna en yngra fólkið. Fornleifar geyma sögu okkar Í 9. grein þjóðminjalaga (frá 2001) segir: „Minjar 100 ára og eldri teljast til fornleifa, en heimilt er þó að friðlýsa yngri minjar." Í sömu grein laganna er skilgreint hvað eru fornleifar. Þar segir m.a. „Til fornleifa teljast hvers kyns leifar fornra mannvirkja og annarra staðbundinna minja sem menn hafa gert eða mannaverk eru á, svo sem: búsetulandslag, byggðaleifar, bæjarstæði og bæjarleifar ásamt tilheyrandi mannvirkjum og öskuhaugum – leifar af verbúðum, naustum – leifar af seljum, verstöðvum, bólum, mógröfum, – gömul tún- og akurgerði – og leifar eftir veiðar til sjávar og sveita; gamlir vegir, varir, hafnir og bátalægi – vörður og vitar – brunnar, uppsprettur, álagablettir – áletranir, skipsflök eða hlutar úr þeim." Það sem hér er upp talið er til staðar í meiri eða minni mæli í Sveitarfélaginu Vogum og hefur að geyma sögu þess frá landnámi. Í aðalskipulagi 2008-2028 er hið forna búsetulandslag á Vatnsleysuströnd verndað í krafti skipulagslaga með hverfisvernd. Liðið er hátt á aðra öld síðan skráning fornleifa hófst hér á landi en þó er enn langt í heildstæða skrá um fornleifar. Við Íslendingar erum komnir mun skemur en nágrannaþjóðirnar á þessu sviði menningar. Við erum að vísu fámenn þjóð í stóru landi en á móti kemur að saga mannsins er stutt hér á landi. Íslandssagan er fólgin í fornritum og fornleifum. Þjóðin hefur lengi viðurkennt mikilvægi þess að varðveita handritin og rannsaka þau og við hörmum að sum þeirra hafa glatast. Almennur skilningur á mikilvægi fornleifa er skammt á veg kominn. Merkar söguheimildir glatast þegar fornleifar verða jarðýtum og graftólum að bráð. Það er afar brýnt að skrá og vernda fornleifar. Að því loknu taka við miklar og spennandi rannsóknir til að hægt sé að lesa söguna sem fornleifarnar geyma, en minna liggur á þeirri vinnu ef verndin er trygg. Rannsóknirnar verða viðfangsefni margra komandi kynslóða. Þær munu kunna okkur þakkir fyrir fornleifar sem okkur tekst að vernda líkt og við erum þakklát þeim sem skrifuðu og varðveittu fornritin góðu og annálana.
Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson Skoðun
Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson skrifar
Skoðun Kæri oddviti Samfylkingarnar í Reykjavíkurkjördæmi suður Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Örugg skref Samfylkingar í geðheilbrigðismálum Alma Möller,Elín Anna Baldursdóttir,Sævar Már Gústavsson skrifar
Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson Skoðun
Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun