Um siðferði og bankahrun I Ari Skúlason skrifar 9. desember 2010 06:00 Siðferði er yfirleitt ekki í fyrsta sæti þegar leitað er að helstu orsökum fjármálakreppunnar. Ég tel hins vegar að siðferði skipti miklu máli í þessu sambandi og að þörf sé á dýpri umræðu um hvað sé rétt og hvað rangt í efnahagslífi nútímans. Skortur á siðferði meðal stjórnenda fyrirtækja átti mikinn þátt í hruni fjármálageirans og í hagkerfinu almennt. En þetta er aðeins einn þeirra þátta sem ollu kreppunni og kannski ekki sá veigamesti. Siðferðileg viðmið verða ekki til í tómarúmi og því er alltaf þörf fyrir aðhald í siðferðismálum. Jafnvel í þróuðustu hagkerfum eru reglur og tilmæli nauðsynleg til þess að vernda rétt neytenda og tryggja að fyrirtæki fari eftir lögum og reglum. Misgreiður aðgangur að upplýsingum og takmarkalítil græðgi munu að endingu leiða til efnahagslegrar hnignunar ef eftirlit er ekki fyrir hendi. Það er því óraunhæft að ætla að stjórnvöld geti látið hjá líða að hafa eftirlit með fyrirtækjum, reynslan segir að til þess séu freistingarnar í atvinnulífinu allt of miklar. Græðgi er kannski veigamesta orsök kreppunnar sem við lifum nú og hún var eldsneytið sem kynti bálið í upphafi. Þó má ekki gleyma öllu því ódýra fjármagni sem flæddi um hagkerfin um árabil. Það má heldur ekki gleyma eftirlitslausum og djörfum aðferðum við veitingu húsnæðislána og öllum þeim afleiddu fjármálaafurðum sem síðar virkuðu eins og olía á eldinn á fasteignamarkaðnum. Í stuttu máli má segja að við höfum tekið þátt í stórri veislu þar sem bæði fólk og fyrirtæki skuldsettu sig allt of mikið. Um þetta verður tæplega deilt en það sem skiptir meira máli er svarið við spurningunni: hvernig gat þetta gerst og af hverju? Þegar reynt er að svara þeirri spurningu vakna hin siðferðilegu álitamál. Ég ætla ekki að reyna að skilgreina siðlega breytni eða siðferði nákvæmlega, en þessi hugtök hljóta að tengjast því hvað telst góð eða slæm hegðan, okkur er t.d. kennt það ungum að rangt sé að meiða, stela eða ljúga. Oft er líka talað um fimm almennt viðurkenndar meginreglur í viðskiptasiðfræði sem einnig mynda grunn margra trúarbragða í heiminum og eru kannski líka undirstaða eða grunnur að góðri hegðun í einkalífi fólks. Þessar reglur snúa að því að valda ekki öðrum skaða, að vinna að því að bæta úr tilteknu ástandi, að virða aðra, að vera sanngjarn og að sýna samúð. Sé litið til þeirrar miklu skuldsetningar sem einkenndi árin fyrir hrun, er gefið að gróðavonin var ofarlega í hugum margra þó einhverjir hafi eflaust gert sér grein fyrir undirliggjandi áhættu. En var það ekki líka þannig að fólk var, með ósiðlegum hætti, hvatt til þess að taka of há lán? Flestir muna eftir að hafa fengið fjölda gylliboða um slíkt á síðustu árum. Er þá hægt að ásaka fólk fyrir að hafa skuldsett sig um of? Gerði fólk ekki það sama og það hefur alltaf gert - það brást við markvissri markaðssókn og einhverjir þáðu þessi tilboð banka sem nú heyra sögunni til. Á síðustu árum jókst áherslan á hámörkun hagnaðar í rekstri fyrirtækja, ekki síst innan fjármálageirans, og bankar stækkuðu og högnuðust verulega. Bankar eru hins vegar ekki venjuleg fyrirtæki, að minnsta kosti ekki sá hluti þeirra sem sinnir hefðbundnum bankaviðskiptum og það eru almannahagsmunir að tryggja rekstur þeirra. En þá er spurt; hafa bankar ekki öðrum skyldum að gegna en að græða peninga og vaxa? Ber þeim ekki fyrst og fremst að tryggja eigin sjálfbærni, þ.e.að þeir haldi sér á lífi, samtímis sem þeir reyna að ná öðrum markmiðum sínum. Aristóteles segir á einum stað að markmið við stjórnun fjármála hljóti að vera að skapa auð með þeim hætti að það hafi jákvæða þróun í för með sér fyrir gerandann og allt hans umhverfi. Með öðrum orðum: Markmið auðsköpunar ætti að vera það sem gerir stjórnendur fjármálastofnana að betra fólki og heiminn að betri stað. Samkvæmt Aristótelesi ætti því að vera hægt að skapa auð, sýna gott siðferði og vera hamingjusamur á sama tíma. Það sem gerðist á síðustu árum getur augljóslega ekki talist gott dæmi um þetta viðhorf Aristótelesar. Upp úr stendur þegar grannt er skoðað að enginn auður skapaðist og heimurinn hefur alls ekki orðið betri en hann var. Þess í stað var aðalatriðið að verða ríkur á kostnað annarra. Fyrir nokkrum árum var gerð skoðanakönnun í Sviss um geymslu kjarnorkuúrgangs. Hópur fólks var spurður hvort hann gæti sætt sig við að slíkur úrgangur væri geymdur í nágrenni við heimili þeirra. Ótrúlega hátt hlutfall, eða helmingur, sagði já. Fólk gerði sér auðvitað grein fyrir því að það gæti valdið óþægindum að hafa úrganginn í nánasta nágrenni, en það viðurkenndi líka að einhvers staðar þyrfti hann að vera og var því tilbúið til að sætta sig við þessa niðurstöðu. Annar hópur fékk sömu spurningu, en nú var bætt við hana tilboði um tveggja vikna laun á hverju ári fyrir að segja já. Nú kynnu margir að halda að fleiri hefðu sagt já í þessum hópi en í hinum því jákvæðri hvatningu hafði verið bætt við. Reyndin varð allt önnur, aðeins 25% sögðu já við tilboðinu með launagreiðslunni. Með því að bjóða peningagreiðslu snerist spurningin ekki lengur um „hvað er rétt" heldur „hvað kemur mér best" og þá gilda allt aðrar reglur og önnur niðurstaða fæst. Þá verður hvatningin og umfang hennar að aðalatriði. Svo kemur að því að hvatningin dugir ekki lengur og þá segir fólk að það þurfi að breyta henni. Á endanum verður fólk háð hvatningu og hættir að spyrja sig hvað sé rétt og hvað rangt. Kannski er þetta góð lýsing á því hvað fór úrskeiðis í fjármálageiranum á síðustu árum. Byggt á erindi sem höfundur hélt á ráðstefnu norrænna fyrirtækja innan UN Global Compact í október sl. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Skoðun Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Að hengja prest fyrir biskup, að hengja manneskju fyrir stofnun Hödd Vilhjálmsdóttir Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason Skoðun Samkennd samfélags Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson Skoðun Skoðun Skoðun Er krónan að valda átökum á milli kynslóða? Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Þetta er ekki allt að koma með fjárlagafrumvarpinu Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Viðskiptaþvinganir gegn Ísrael Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Búðu til pláss – fyrir öll börn Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Sjá meira
Siðferði er yfirleitt ekki í fyrsta sæti þegar leitað er að helstu orsökum fjármálakreppunnar. Ég tel hins vegar að siðferði skipti miklu máli í þessu sambandi og að þörf sé á dýpri umræðu um hvað sé rétt og hvað rangt í efnahagslífi nútímans. Skortur á siðferði meðal stjórnenda fyrirtækja átti mikinn þátt í hruni fjármálageirans og í hagkerfinu almennt. En þetta er aðeins einn þeirra þátta sem ollu kreppunni og kannski ekki sá veigamesti. Siðferðileg viðmið verða ekki til í tómarúmi og því er alltaf þörf fyrir aðhald í siðferðismálum. Jafnvel í þróuðustu hagkerfum eru reglur og tilmæli nauðsynleg til þess að vernda rétt neytenda og tryggja að fyrirtæki fari eftir lögum og reglum. Misgreiður aðgangur að upplýsingum og takmarkalítil græðgi munu að endingu leiða til efnahagslegrar hnignunar ef eftirlit er ekki fyrir hendi. Það er því óraunhæft að ætla að stjórnvöld geti látið hjá líða að hafa eftirlit með fyrirtækjum, reynslan segir að til þess séu freistingarnar í atvinnulífinu allt of miklar. Græðgi er kannski veigamesta orsök kreppunnar sem við lifum nú og hún var eldsneytið sem kynti bálið í upphafi. Þó má ekki gleyma öllu því ódýra fjármagni sem flæddi um hagkerfin um árabil. Það má heldur ekki gleyma eftirlitslausum og djörfum aðferðum við veitingu húsnæðislána og öllum þeim afleiddu fjármálaafurðum sem síðar virkuðu eins og olía á eldinn á fasteignamarkaðnum. Í stuttu máli má segja að við höfum tekið þátt í stórri veislu þar sem bæði fólk og fyrirtæki skuldsettu sig allt of mikið. Um þetta verður tæplega deilt en það sem skiptir meira máli er svarið við spurningunni: hvernig gat þetta gerst og af hverju? Þegar reynt er að svara þeirri spurningu vakna hin siðferðilegu álitamál. Ég ætla ekki að reyna að skilgreina siðlega breytni eða siðferði nákvæmlega, en þessi hugtök hljóta að tengjast því hvað telst góð eða slæm hegðan, okkur er t.d. kennt það ungum að rangt sé að meiða, stela eða ljúga. Oft er líka talað um fimm almennt viðurkenndar meginreglur í viðskiptasiðfræði sem einnig mynda grunn margra trúarbragða í heiminum og eru kannski líka undirstaða eða grunnur að góðri hegðun í einkalífi fólks. Þessar reglur snúa að því að valda ekki öðrum skaða, að vinna að því að bæta úr tilteknu ástandi, að virða aðra, að vera sanngjarn og að sýna samúð. Sé litið til þeirrar miklu skuldsetningar sem einkenndi árin fyrir hrun, er gefið að gróðavonin var ofarlega í hugum margra þó einhverjir hafi eflaust gert sér grein fyrir undirliggjandi áhættu. En var það ekki líka þannig að fólk var, með ósiðlegum hætti, hvatt til þess að taka of há lán? Flestir muna eftir að hafa fengið fjölda gylliboða um slíkt á síðustu árum. Er þá hægt að ásaka fólk fyrir að hafa skuldsett sig um of? Gerði fólk ekki það sama og það hefur alltaf gert - það brást við markvissri markaðssókn og einhverjir þáðu þessi tilboð banka sem nú heyra sögunni til. Á síðustu árum jókst áherslan á hámörkun hagnaðar í rekstri fyrirtækja, ekki síst innan fjármálageirans, og bankar stækkuðu og högnuðust verulega. Bankar eru hins vegar ekki venjuleg fyrirtæki, að minnsta kosti ekki sá hluti þeirra sem sinnir hefðbundnum bankaviðskiptum og það eru almannahagsmunir að tryggja rekstur þeirra. En þá er spurt; hafa bankar ekki öðrum skyldum að gegna en að græða peninga og vaxa? Ber þeim ekki fyrst og fremst að tryggja eigin sjálfbærni, þ.e.að þeir haldi sér á lífi, samtímis sem þeir reyna að ná öðrum markmiðum sínum. Aristóteles segir á einum stað að markmið við stjórnun fjármála hljóti að vera að skapa auð með þeim hætti að það hafi jákvæða þróun í för með sér fyrir gerandann og allt hans umhverfi. Með öðrum orðum: Markmið auðsköpunar ætti að vera það sem gerir stjórnendur fjármálastofnana að betra fólki og heiminn að betri stað. Samkvæmt Aristótelesi ætti því að vera hægt að skapa auð, sýna gott siðferði og vera hamingjusamur á sama tíma. Það sem gerðist á síðustu árum getur augljóslega ekki talist gott dæmi um þetta viðhorf Aristótelesar. Upp úr stendur þegar grannt er skoðað að enginn auður skapaðist og heimurinn hefur alls ekki orðið betri en hann var. Þess í stað var aðalatriðið að verða ríkur á kostnað annarra. Fyrir nokkrum árum var gerð skoðanakönnun í Sviss um geymslu kjarnorkuúrgangs. Hópur fólks var spurður hvort hann gæti sætt sig við að slíkur úrgangur væri geymdur í nágrenni við heimili þeirra. Ótrúlega hátt hlutfall, eða helmingur, sagði já. Fólk gerði sér auðvitað grein fyrir því að það gæti valdið óþægindum að hafa úrganginn í nánasta nágrenni, en það viðurkenndi líka að einhvers staðar þyrfti hann að vera og var því tilbúið til að sætta sig við þessa niðurstöðu. Annar hópur fékk sömu spurningu, en nú var bætt við hana tilboði um tveggja vikna laun á hverju ári fyrir að segja já. Nú kynnu margir að halda að fleiri hefðu sagt já í þessum hópi en í hinum því jákvæðri hvatningu hafði verið bætt við. Reyndin varð allt önnur, aðeins 25% sögðu já við tilboðinu með launagreiðslunni. Með því að bjóða peningagreiðslu snerist spurningin ekki lengur um „hvað er rétt" heldur „hvað kemur mér best" og þá gilda allt aðrar reglur og önnur niðurstaða fæst. Þá verður hvatningin og umfang hennar að aðalatriði. Svo kemur að því að hvatningin dugir ekki lengur og þá segir fólk að það þurfi að breyta henni. Á endanum verður fólk háð hvatningu og hættir að spyrja sig hvað sé rétt og hvað rangt. Kannski er þetta góð lýsing á því hvað fór úrskeiðis í fjármálageiranum á síðustu árum. Byggt á erindi sem höfundur hélt á ráðstefnu norrænna fyrirtækja innan UN Global Compact í október sl.
Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar