Um mennsku og samfélag Bolli Pétur Bollason skrifar 26. september 2024 19:31 Samfélag verður til við gagnkvæm samskipti og lifandi tengsl fólks. Það er víst ekki nýr sannleikur. Mikið hefur verið rætt um líf eða dauða slíkra samskipta með tilkomu ríkjandi tölvu- og snjallsímavæðingar. Það er eitt en síðan má sömuleiðis fjalla um einstaklingshyggju í því sambandi sem virðist vera valdur að vaxandi einsemd og einmanaleika í nútímanum. Þar á samtal og samkennd undir högg að sækja. Margt hefur þannig breyst og á margan hátt ljóst að við erum ekki að höndla hraða tækniþróun sem umbyltir samskiptum eða ná að lifa saman með þeim viðhorfum sem eru afleggjarar nefndrar hyggju. Frammi fyrir þessu stöndum við í það minnsta fremur vanmáttug að mínu mati. Samfélag þrífst best á því þegar fólk hittist og ræðir málin, að ekki sé talað um mikilvæg mál, augliti til auglitis. Þess vegna er fólk að leggja á sig jafnvel löng ferðalög til að eiga fundi og samverur vegna fjölskyldu eða starfa, eitthvað sem reynslan af covidtíma var farin að efast um að væri yfir höfuð nauðsynlegt. En ástæðan er ljós, það að hittast og fara yfir málin er enn áhrifaríkasti samskiptamátinn og sá árangursríkasti. Tölvu- og snjallsímasamskipti geta nefnilega ekki boðið upp á það sem er grundvallandi í samskiptum og það er nándin, hegðunin, svipbrigðin, áherslurnar, og ótal margt fleira í þeim dúr. Við förum þannig á mis við það allt þegar einkum er stuðst við tækni og tæki í samhengi samskipta. Stóri misskilningurinn í tölvu- og snjallsímavæðingunni er sá að hún geti komið í stað þess sem hér á undan hefur verið upp talið. Það verður aldrei og brýnt að horfast strax í augu við það. Við erum nefnilega í grunninn félagsverur hvað sem hver segir, það er frumstætt, eins og svo margt annað sem býr í okkur og margt þar sem við vitum hreinlega ekki alltaf hvað við eigum að gera með lengur. Tökum sem dæmi kvíðann sem vex í nútímanum. Hann er frumstæður varnarháttur, í dýraríkinu er hann viðvörunarbjalla gegn aðsteðjandi ógn, segir þér að forða þér, sem er kannski ekki eins tíð nauðsyn í lífi nútímamanneskjunnar sem lifir síður við lögmál frumskógarins. Eða við skulum alltént ætla það. En eftir stendur samt kvíðinn sem nútímamanneskjan veit ekki almennilega hvað skal gera við, hvernig skal tækla, og hinn breytti veruleiki, hið breytta samfélag, sem hefur breyst á ógnarhraða, ýtir undir án þess að við gerum okkur almennilega grein fyrir því. Já, við erum frumstæð og sýnum enn mjög frumstæða hegðun,helgum okkur svæði, fylgjum hjörð, myndum hópa, ráðumst á, verjum okkur og okkar, missum stjórn, höndlum ekki vald, verðum sjálflæg, tryggjum eigin hag fremur en annarra, listinn er ógnarlangur. Frumstæð hegðun, á sama tíma og við eigum að vera gædd skynsemi, veldur þversögn í tilvist okkar og það eitt veldur sömuleiðis kvíða. Nú skal því haldið til haga að þetta er alls engin réttlæting eða afsökun á því hvernig við erum, heldur einkum til að glöggva sig á því að við erum í grunninn skepnur, mannskepnur, þurfum að horfast í augu við það, viðurkenna það, og þá fyrst förum við að verða vör við siðferðislegan bata rétt eins og alkóhólistinn sem viðurkennir breyskleika sinn og vanmátt gagnvart hugbreytandi efnum. Fyrr fer landið víst ekki að rísa, fyrr hægist ekki á neyslunni sem er oftar en ekki til að fylla upp í tóm og þau atriði sem örva og næra hin huglægu gildi og veruleika sem við förum á mis við rétt eins og þegar við gefum okkur á vald tækninni. Það felst mikil sjálfsábyrgð og sjálfsskilningur í því að byggja upp gott samfélag og er sannarlega þungavigtaratriði í mannlegum samskiptum eins og þeim sem helst eiga sér stað án tölvu-og snjallsíma. Þannig að allt hefst þetta í túninu heima, það er erfitt að gefa af sér til samfélags ef við gleymum okkur sjálfum, gleymum að rækta okkur sjálf, hlúa að okkur, og vandi nútímasamfélagsins er það þegar við erum á flótta frá okkur sjálfum, neitum að líta í eigin barm, neitum að horfast í augu við, hvort sem er sæta reynslu okkar eða súra, þá er grunnt á því að hið frumstæða taki yfir með sínum afleiðingum, þeim er skapa djúpstæð áföll t.a.m. af mannavöldum og verða reiðarslag hverju samfélagi, auk þess sem þau teygja anga sína víða, koma við kauninn á flestum fjölskyldum og heimilum, valda snúnum tilfinningum á borð við skömm og sektarkennd. Þær tilfinningar eru tilkomnar vegna þess að innst inni vitum við hvað er gott og hvað er illt, hvað er rétt og hvað er rangt. Við erum t.a.m. vel meðvituð um þá staðreynd að það þarf að grípa í tauma þegar manndrápum fjölgar fram úr hófi á þessari fámennu eyju í norðri sem í langan tíma hefur alla jafna reynst fremur friðelskandi. Þá er kallað hátt eftir meiri kærleika, meiri samkennd, eftir gildum sem hafa reynst góð og gagnleg í samskiptum fólks en hafa á einhvern hátt gleymst í neyslu og kapphlaupi. Þjóðfundur fór t.a.m. fram í kjölfar fjármálahruns á Íslandi 2009, hvar fólk úr öllum áttum kom saman til að ræða lífsgildi og framtíðarsýn. Við förum einhvern veginn alltaf þangað þegar við erum erum komin í þrot með samfélagið okkar. Það er vegna þess að innst inni vitum við. Við vitum um það sem við þráum, það er dýpri huglægur veruleiki, það sem hjartað okkar þráir, það er trú, það er von, það er kærleikur, það sem veitir okkur raunverulega lífsfyllingu, það sem stendur eftir og við höldum í þegar við stöndum berskjölduð frammi fyrir tilverunni, þá riðlast allt gildismat, og þú veist þá jafnvel að það dýrmætasta sem þú átt í bland við huglægu gildin er tími. Eldri kona, lífsreynd mjög, sagði við mig lágróma í skírnarveislu að það besta sem þú gætir gefið barninu þínu væri tími. Það er í svo mörgu tilliti rétt, fátt er dýrmætara en að gefa unga fólkinu tíma, stundir fyrir samfélag og samtal, gæðastundir, tilvalið sem dæmi fyrir foreldra að fylgja unglingum vel eftir á fermingarvetri, viðkvæmur vetur þar sem börn eru að ganga inn í unglingsárin, og á þeim vetri veltum við í fermingarundirbúningi fyrir okkur augliti til auglitis, kærleika, samkennd, tilgangi, gjöfum lífs. Þar fer fram þjálfun í skoðanaskiptum, sem kann hæglega að leiða til meira hugrekkis að tjá sig í raunheimum fremur en að skýla sér sífellt á bak við skjá. Við hátíðleg tilefni er því oft haldið fram að mikilvægt sé að hlúa vel að nærsamfélaginu svo samfélagið í hinu stóra samhengi styrkist og eflist. Það er alveg rétt og við sjáum þá líka hvað það getur reynt mikið á hið svokallaða nærsamfélag þegar áföllin dynja yfir. Þá kemur líka í ljós hvar styrkur samfélagsins liggur. Stofnanir nærsamfélagsins þurfa þá að vinna náið saman, taka höndum saman, ég hef reynslu af styrk slíkrar samstöðu og samstarfs sem prestur í kirkjunni í fjölmennu og fjölmenningarlegu prestakalli. Inn í slíkar aðstæður kemur kirkjan sem skjól og athvarf, sem virkur sálgæsluaðili óháð því hvaða trúarbrögðum fólk tilheyrir eða úr hvaða menningu það er sprottið, nokkuð sem getur annars verið þekkt fyrir að mynda múra. Áföll og sorgir reynast í því ljósi djúpstætt sammannlegt viðfangsefni, nokkuð sem minnir okkur öll á að við erum úr holdi og blóði og tilfinningum, manneskjur á þessu ferðalagi lífsins hvar við verðum að sameinast í vissum aðstæðum, í voða, vanda, og þraut, og þá er það líka þess virði að hugleiða hvort við séum ekki hæf til að sameinast við aðrar og fjölbreyttari aðstæður, að samkenndin komi víðar við sögu. Hún er raunverulega mikilvæg og verður æ mikilvægari sem mótvægi við ríkjandi einstaklingshyggju, deyfandi og oft félagslega einangrandi tölvu– og snjallsímavæðingu, að ekki sé talað um hið frumstæða afl mannskepnunnar sem kraumar undir og við þurfum að skilja betur og gangast við til að hafa betri hemil á. Höfum gáning á því. Höfundur er prestur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Heilbrigðismál Börn og uppeldi Mest lesið Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson Skoðun Af hverju er Framsóknarfólk hamingjusamast? Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skjárinn og börnin Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks Skoðun „Er stjúpmamma þín vond eins og í Öskubusku?“ Hafdís Bára Ólafsdóttir Skoðun Hópnauðganir/svartheimar! Davíð Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson skrifar Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks skrifar Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson skrifar Skoðun Skjárinn og börnin Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun „Er stjúpmamma þín vond eins og í Öskubusku?“ Hafdís Bára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Af hverju er Framsóknarfólk hamingjusamast? Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson skrifar Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun Hópnauðganir/svartheimar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Valdið og samvinnuhugsjónin Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun NPA breytti lífinu mínu Sveinbjörn Eggertsson skrifar Skoðun Hefur þú tilkynnt um ofbeldi gegn barni? Alfa Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Gildi kærleika og mannúðar Toshiki Toma skrifar Skoðun Hvernig tryggjum við samkeppnishæfni þjóðar? Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Flottu kjötauglýsingarnar í blöðunum... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Grafarvogsgremjan Þorlákur Axel Jónsson skrifar Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Fjármögnuðu stríðsvél Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugleiðingar á páskum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Gremjan í Grafarvogi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar Skoðun Móttaka skemmtiferðaskipa - hlustað á íbúa Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Námsfærni nemenda í íslenskum skólum: Eigum við að lækka rána? Sigríður Ólafsdóttir skrifar Skoðun Snorri byggir skoðun á skólakerfinu á reynslusögum annarra en Guðrún vitnar í ritrýndar heimildir Davíð Routley skrifar Skoðun Þegar mannshjörtun mætast Jóna Hrönn Bolladóttir,Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Horft til einkunna og annarra þátta við innritun í framhaldsskóla Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Kristján á Sprengisandi lendir í ágjöf Björn Ólafsson skrifar Sjá meira
Samfélag verður til við gagnkvæm samskipti og lifandi tengsl fólks. Það er víst ekki nýr sannleikur. Mikið hefur verið rætt um líf eða dauða slíkra samskipta með tilkomu ríkjandi tölvu- og snjallsímavæðingar. Það er eitt en síðan má sömuleiðis fjalla um einstaklingshyggju í því sambandi sem virðist vera valdur að vaxandi einsemd og einmanaleika í nútímanum. Þar á samtal og samkennd undir högg að sækja. Margt hefur þannig breyst og á margan hátt ljóst að við erum ekki að höndla hraða tækniþróun sem umbyltir samskiptum eða ná að lifa saman með þeim viðhorfum sem eru afleggjarar nefndrar hyggju. Frammi fyrir þessu stöndum við í það minnsta fremur vanmáttug að mínu mati. Samfélag þrífst best á því þegar fólk hittist og ræðir málin, að ekki sé talað um mikilvæg mál, augliti til auglitis. Þess vegna er fólk að leggja á sig jafnvel löng ferðalög til að eiga fundi og samverur vegna fjölskyldu eða starfa, eitthvað sem reynslan af covidtíma var farin að efast um að væri yfir höfuð nauðsynlegt. En ástæðan er ljós, það að hittast og fara yfir málin er enn áhrifaríkasti samskiptamátinn og sá árangursríkasti. Tölvu- og snjallsímasamskipti geta nefnilega ekki boðið upp á það sem er grundvallandi í samskiptum og það er nándin, hegðunin, svipbrigðin, áherslurnar, og ótal margt fleira í þeim dúr. Við förum þannig á mis við það allt þegar einkum er stuðst við tækni og tæki í samhengi samskipta. Stóri misskilningurinn í tölvu- og snjallsímavæðingunni er sá að hún geti komið í stað þess sem hér á undan hefur verið upp talið. Það verður aldrei og brýnt að horfast strax í augu við það. Við erum nefnilega í grunninn félagsverur hvað sem hver segir, það er frumstætt, eins og svo margt annað sem býr í okkur og margt þar sem við vitum hreinlega ekki alltaf hvað við eigum að gera með lengur. Tökum sem dæmi kvíðann sem vex í nútímanum. Hann er frumstæður varnarháttur, í dýraríkinu er hann viðvörunarbjalla gegn aðsteðjandi ógn, segir þér að forða þér, sem er kannski ekki eins tíð nauðsyn í lífi nútímamanneskjunnar sem lifir síður við lögmál frumskógarins. Eða við skulum alltént ætla það. En eftir stendur samt kvíðinn sem nútímamanneskjan veit ekki almennilega hvað skal gera við, hvernig skal tækla, og hinn breytti veruleiki, hið breytta samfélag, sem hefur breyst á ógnarhraða, ýtir undir án þess að við gerum okkur almennilega grein fyrir því. Já, við erum frumstæð og sýnum enn mjög frumstæða hegðun,helgum okkur svæði, fylgjum hjörð, myndum hópa, ráðumst á, verjum okkur og okkar, missum stjórn, höndlum ekki vald, verðum sjálflæg, tryggjum eigin hag fremur en annarra, listinn er ógnarlangur. Frumstæð hegðun, á sama tíma og við eigum að vera gædd skynsemi, veldur þversögn í tilvist okkar og það eitt veldur sömuleiðis kvíða. Nú skal því haldið til haga að þetta er alls engin réttlæting eða afsökun á því hvernig við erum, heldur einkum til að glöggva sig á því að við erum í grunninn skepnur, mannskepnur, þurfum að horfast í augu við það, viðurkenna það, og þá fyrst förum við að verða vör við siðferðislegan bata rétt eins og alkóhólistinn sem viðurkennir breyskleika sinn og vanmátt gagnvart hugbreytandi efnum. Fyrr fer landið víst ekki að rísa, fyrr hægist ekki á neyslunni sem er oftar en ekki til að fylla upp í tóm og þau atriði sem örva og næra hin huglægu gildi og veruleika sem við förum á mis við rétt eins og þegar við gefum okkur á vald tækninni. Það felst mikil sjálfsábyrgð og sjálfsskilningur í því að byggja upp gott samfélag og er sannarlega þungavigtaratriði í mannlegum samskiptum eins og þeim sem helst eiga sér stað án tölvu-og snjallsíma. Þannig að allt hefst þetta í túninu heima, það er erfitt að gefa af sér til samfélags ef við gleymum okkur sjálfum, gleymum að rækta okkur sjálf, hlúa að okkur, og vandi nútímasamfélagsins er það þegar við erum á flótta frá okkur sjálfum, neitum að líta í eigin barm, neitum að horfast í augu við, hvort sem er sæta reynslu okkar eða súra, þá er grunnt á því að hið frumstæða taki yfir með sínum afleiðingum, þeim er skapa djúpstæð áföll t.a.m. af mannavöldum og verða reiðarslag hverju samfélagi, auk þess sem þau teygja anga sína víða, koma við kauninn á flestum fjölskyldum og heimilum, valda snúnum tilfinningum á borð við skömm og sektarkennd. Þær tilfinningar eru tilkomnar vegna þess að innst inni vitum við hvað er gott og hvað er illt, hvað er rétt og hvað er rangt. Við erum t.a.m. vel meðvituð um þá staðreynd að það þarf að grípa í tauma þegar manndrápum fjölgar fram úr hófi á þessari fámennu eyju í norðri sem í langan tíma hefur alla jafna reynst fremur friðelskandi. Þá er kallað hátt eftir meiri kærleika, meiri samkennd, eftir gildum sem hafa reynst góð og gagnleg í samskiptum fólks en hafa á einhvern hátt gleymst í neyslu og kapphlaupi. Þjóðfundur fór t.a.m. fram í kjölfar fjármálahruns á Íslandi 2009, hvar fólk úr öllum áttum kom saman til að ræða lífsgildi og framtíðarsýn. Við förum einhvern veginn alltaf þangað þegar við erum erum komin í þrot með samfélagið okkar. Það er vegna þess að innst inni vitum við. Við vitum um það sem við þráum, það er dýpri huglægur veruleiki, það sem hjartað okkar þráir, það er trú, það er von, það er kærleikur, það sem veitir okkur raunverulega lífsfyllingu, það sem stendur eftir og við höldum í þegar við stöndum berskjölduð frammi fyrir tilverunni, þá riðlast allt gildismat, og þú veist þá jafnvel að það dýrmætasta sem þú átt í bland við huglægu gildin er tími. Eldri kona, lífsreynd mjög, sagði við mig lágróma í skírnarveislu að það besta sem þú gætir gefið barninu þínu væri tími. Það er í svo mörgu tilliti rétt, fátt er dýrmætara en að gefa unga fólkinu tíma, stundir fyrir samfélag og samtal, gæðastundir, tilvalið sem dæmi fyrir foreldra að fylgja unglingum vel eftir á fermingarvetri, viðkvæmur vetur þar sem börn eru að ganga inn í unglingsárin, og á þeim vetri veltum við í fermingarundirbúningi fyrir okkur augliti til auglitis, kærleika, samkennd, tilgangi, gjöfum lífs. Þar fer fram þjálfun í skoðanaskiptum, sem kann hæglega að leiða til meira hugrekkis að tjá sig í raunheimum fremur en að skýla sér sífellt á bak við skjá. Við hátíðleg tilefni er því oft haldið fram að mikilvægt sé að hlúa vel að nærsamfélaginu svo samfélagið í hinu stóra samhengi styrkist og eflist. Það er alveg rétt og við sjáum þá líka hvað það getur reynt mikið á hið svokallaða nærsamfélag þegar áföllin dynja yfir. Þá kemur líka í ljós hvar styrkur samfélagsins liggur. Stofnanir nærsamfélagsins þurfa þá að vinna náið saman, taka höndum saman, ég hef reynslu af styrk slíkrar samstöðu og samstarfs sem prestur í kirkjunni í fjölmennu og fjölmenningarlegu prestakalli. Inn í slíkar aðstæður kemur kirkjan sem skjól og athvarf, sem virkur sálgæsluaðili óháð því hvaða trúarbrögðum fólk tilheyrir eða úr hvaða menningu það er sprottið, nokkuð sem getur annars verið þekkt fyrir að mynda múra. Áföll og sorgir reynast í því ljósi djúpstætt sammannlegt viðfangsefni, nokkuð sem minnir okkur öll á að við erum úr holdi og blóði og tilfinningum, manneskjur á þessu ferðalagi lífsins hvar við verðum að sameinast í vissum aðstæðum, í voða, vanda, og þraut, og þá er það líka þess virði að hugleiða hvort við séum ekki hæf til að sameinast við aðrar og fjölbreyttari aðstæður, að samkenndin komi víðar við sögu. Hún er raunverulega mikilvæg og verður æ mikilvægari sem mótvægi við ríkjandi einstaklingshyggju, deyfandi og oft félagslega einangrandi tölvu– og snjallsímavæðingu, að ekki sé talað um hið frumstæða afl mannskepnunnar sem kraumar undir og við þurfum að skilja betur og gangast við til að hafa betri hemil á. Höfum gáning á því. Höfundur er prestur
Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar
Skoðun Námsfærni nemenda í íslenskum skólum: Eigum við að lækka rána? Sigríður Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Snorri byggir skoðun á skólakerfinu á reynslusögum annarra en Guðrún vitnar í ritrýndar heimildir Davíð Routley skrifar
Skoðun Horft til einkunna og annarra þátta við innritun í framhaldsskóla Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar