„Nema í alveg sérstökum tilvikum“ Sigurður Örn Hilmarsson skrifar 28. maí 2024 15:01 Hugmyndir fólks um hlutverk og æskilegt umfang ríkisvaldsins eru af eðlilegum ástæðum ólíkar. Flestir eru þó sammála um að frumhlutverk þess sé að halda uppi lögum og reglu. Samt sitja þessi grundvallarmálefni á hakanum við forgangsröðun verkefna ríkisins. Einn mælikvarði þess hvort við búum í siðuðu samfélagi er hvernig farið er með fanga og sakborninga, en um árabil hefur ríkt andvaraleysi þegar kemur að fjármögnun fangelsismála á Íslandi. Öllum ætti að vera augljóst að réttarvörslukerfinu er m.a. ætlað að tryggja að þeir sem gerast brotlegir við lög þurfi að svara til saka og afplána refsingu ef sök sannast. Samt er það svo að á árunum 2012-2022 fyrndust 275 fangelsisdómar, m.a. vegna skorts á afplánunarrýmum. Þar af voru fjórir dómar fyrir kynferðisbrot, meðal annars gegn börnum yngri en 15 ára. Það hefur legið fyrir lengi að lyfta þurfi grettistaki í fangelsismálum á Ísland, stytta boðunarlista og bæta aðbúnað fanga. Lausn ríkisvaldsins fólst hins vegar ekki í því að styrkja Fangelsismálastofnun myndarlega eða fjölga afplánunarrýmum heldur að breyta efnislega réttaráhrifum fangelsisdóma afturvirkt. Einhver kynni að telja að það sé ekki hægt eða gangi gegn þrískiptingu ríkisvaldsins, en sá hinn sami getur skoðað lög nr. 98/2021 þar sem löggjafinn tók sig til og breytti skilyrðum samfélagsþjónustu þannig að hún væri heimil vegna allt að tveggja ára fangelsisdóma í stað 12 mánaða eins og áður var. Á mannamáli þýðir það að einstaklingur sem dæmdur var til allt að tveggja ára fangelsisrefsingar að undangengnu mati dómara á sönnunargögnum og framburði sakbornings, brotaþola og vitna, mun ekki afplána dóm sinn í fangelsi vegna afturvirkrar lagasetningar Alþingis. Staðan hjá lögreglunni er litlu skárri. Nú í vor birtust fréttir um að lögreglumönnum á Íslandi hafi fækkað jafnt og þétt á undanförnum árum og áratugum. Það þrátt fyrir aukinn fjölda þyngri verkefna, flóknari samfélagsgerð og umtalsverða fjölgun ferðamanna. Samkvæmt kynningu lögreglunnar á fundi borgarstjórnar 11. apríl 2024 voru 339 lögreglumenn á höfuðborgarsvæðinu árið 2007 en árið 2023 hafði þeim fækkað í 297. Í ræðu sinni á Alþingi 30. apríl sl. sagði Stefán Vagn Stefánsson, formaður fjárlaganefndar Alþingis, að fjöldi lögreglumanna í landinu væri svipaður og fyrir 35 árum þrátt fyrir að íbúum landsins hefði fjölgað um 60% á sama tíma. Erfiðara er að nálgast tölulegar upplýsingar um stöðu ákæruvaldsins, en undirritaður hefur ásamt fleiri lögmönnum haft áhyggjur af málsmeðferðartíma þar. Stjórnarskránni okkar er ætlað að tryggja réttinn til fljótvirkrar málsmeðferðar sem er hluti af réttlátri málsmeðferð. Það er málsaðilum, bæði sakborningi og brotaþola, í hag að meðferð máls ljúki á sem stystum tíma, enda þungbært að lifa við óvissu um framtíðina. Þannig getur dráttur máls verið refsing í sjálfu sér, stundum jafnvel þungbærari en sjálfur dómurinn. Hér að ofan er fjallað um alvarleg vandamál er varða almanna- og réttaröryggi. Um málaflokkinn er fjallað í fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir árin 2025-2029 sem nú er til umræðu á Alþingi. Þó framtíðarsýn ríkisvaldsins um að þegnar landsins upplifi öryggi byggt á öflugri löggæslu sé falleg, er henni ekki fylgt eftir, heldur lagt út frá almennri aðhaldskröfu um skerðingu á fjárframlögum sem nemur 1.537 m.kr. Aðhaldskrafa ríkisvaldsins nær einnig til dómstólanna, en í fjármálaáætluninni er gert ráð fyrir „sértækum aðhaldsráðstöfunum“ á málefnasviði dómstóla sem nemi 40 mkr. á árinu 2026, 50mkr. á árinu 2027 og 60 mkr. á árinu 2028. Þetta kemur nokkuð á óvart þegar legið hefur fyrir um nokkurn tíma að dómskerfið er undirfjármagnað. Að mati undirritaðs er sú hætta fyrir hendi að niðurskurður til dómstóla dragi úr afkastagetu þeirra og komi niður á málshraða, sem aftur bitnar á réttaröryggi og mannréttindum borgaranna. Þá er hætt við að boðaður niðurskurður á fjárframlagi til málaflokksins muni bitna á innleiðingu stafræns dómskerfis, sem án efa mundi leiða til aukinnar hagræðingar og vinnusparnaðar þegar til lengri tíma er litið. Í desember síðastliðnum ritaði ég grein í Lögmannablaðið um sjálfstæði dómstólanna og benti á ráðleggingar Feneyjarnefndarinnar frá 2010 um mikilvægi þess að dómstólarnir fái nægilegt fjármagn til að sinna stjórnarskrárbundnu hlutverki sínu. Sjálfstæðir og öflugir dómstólar eru forsenda lýðræðislegs réttarríkis. Þó ekki sé gerð krafa um fullkomið fjárhagslegt sjálfstæði þeirra, ber fjárveitingarvaldinu að tryggja dómstólunum nægilega fjármuni svo þeir geti rækt hlutverk sitt. Samkvæmt 7. gr. núgildandi dómstólalaga er það hlutverk stjórnar dómstólasýslunnar að leggja mat á og gera tillögur til ráðherra um nauðsynlegar fjárveitingar. Þótt ráðherra sé samkvæmt ákvæðinu ekki skylt að taka tillögur dómstólasýslunnar upp óbreyttar er lagt til grundvallar að hann víki ekki frá þeim „nema í alveg sérstökum tilvikum“, svo vitnað sé til athugasemda í frumvarpinu. Með þessu fyrirkomulagi var leitast við að styrkja stöðu dómstólanna gagnvart framkvæmdavaldinu og tryggja að Alþingi séu fyllilega ljós sjónarmið dómsvaldsins áður en ákvörðun er tekin um fjárveitingar. Af fjármálaáætluninni má hins vegar ráða að ekki hafi verið litið til tillagna dómstólasýslunnar um að auka þurfi framlög á málefnasviðinu, m.a. sökum þess að framlög til héraðsdómstólanna vegna ársins 2024 eru um 90 mkr. undir grunnrekstrarþörfum þeirra. Stendur það upp á fjárveitingarvaldið að endurskoða áætlunina eða þá að rökstyðja hvers vegna um sé að ræða „alveg sérstakt tilvik“ sem réttlæti niðurskurðinn líkt og dómstólalögin áskilja. Meginmarkmiðið er ekki að reka ódýrt réttarvörslukerfi, heldur réttlátt, skilvirkt og faglegt kerfi þar sem réttindi allra hlutaðeigandi fá notið sín. Það kostar einfaldlega peninga, en er vissulega þess virði. Annars er hættan sú réttindi borgaranna fari forgörðum. Sigurður Örn Hilmarsson formaður Lögmannafélags Íslands Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fangelsismál Dómstólar Rekstur hins opinbera Lögreglan Mest lesið Þagnarbindindi: Er það lausn ríkisstjórnarinnar gagnvart þjóð sem hafnar hvalveiðum? Anahita Sahar Babaei Skoðun Ég er foreldri, ég er kennari Hulda María Magnúsdóttir Skoðun Hvers virði er innbúið? Hrefna Kristín Jónsdóttir Skoðun Kennarar hafa yfirvinnu af öðrum kennurum Helga Dögg Sverrisdóttir Skoðun Er gott að sjávarútvegur skjálfi á beinunum? Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Rafbílar eru ódýrari Sigurður Friðleifsson Skoðun Hver er ábyrgð barna? Anna Laufey Stefánsdóttir Skoðun Byrlunar- og símamálið: þáttur blaðamanna féll á fyrningu Eva Hauksdóttir Skoðun Allar konur eru konur. Punktur. Auður Önnu Magnúsdóttir Skoðun Virðing fyrir kennurum eykur árangur nemenda Íris E. Gísladóttir Skoðun Skoðun Skoðun 460 milljóna króna ofrukkun á viku Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Kennarar hafa yfirvinnu af öðrum kennurum Helga Dögg Sverrisdóttir skrifar Skoðun Byrlunar- og símamálið: þáttur blaðamanna féll á fyrningu Eva Hauksdóttir skrifar Skoðun Allar konur eru konur. Punktur. Auður Önnu Magnúsdóttir skrifar Skoðun Hver er ábyrgð barna? Anna Laufey Stefánsdóttir skrifar Skoðun Rafbílar eru ódýrari Sigurður Friðleifsson skrifar Skoðun Ég er foreldri, ég er kennari Hulda María Magnúsdóttir skrifar Skoðun Þagnarbindindi: Er það lausn ríkisstjórnarinnar gagnvart þjóð sem hafnar hvalveiðum? Anahita Sahar Babaei skrifar Skoðun Er gott að sjávarútvegur skjálfi á beinunum? Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Af hverju endurhæfing fyrir krabbameinsgreinda? Erna Magnúsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er innbúið? Hrefna Kristín Jónsdóttir skrifar Skoðun Viljum við semja frið við náttúruna? Harpa Fönn Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Virðing fyrir kennurum eykur árangur nemenda Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Hinn dökki fíll í rými jafnréttis Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Í tilefni af kjaradeilu FÍL og LR vegna listamanna í Borgarleikhúsinu Hrafnhildur Theodórsdóttir skrifar Skoðun Keyrt í gagnstæðar áttir við Vonarstræti Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Rannsóknir í Hvalfirði skapa enga hættu Salome Hallfreðsdóttir skrifar Skoðun Hagsmunasamtök ESB gegn togveiðum: Hvað er í húfi fyrir Ísland? Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Litla flugan Rebekka Hlín Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Um jarðgöng, ráðherra og blaðamenn Jónína Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Elskar þú að taka til? Þóra Geirlaug Bjartmarsdóttir skrifar Skoðun Gervigreind, fordómar og siðferði – nýir tímar, ný viðmið Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Kirkjusókn ungra drengja Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Vigdís og Súðavík Ásta F. Flosadóttir skrifar Skoðun Heimskan í Hvíta húsinu – forðumst smit Halldór Reynisson skrifar Skoðun Ég á lítinn skrítinn skugga – langtímaáhrif krabbameina Hulda Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Traustur leiðtogi með fjölbreytta reynslu Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Sameiginleg markmið en ólíkar þarfir Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Hver verður flottust við þingsetningu? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Vítisfjörður Guðni Ársæll Indriðason skrifar Sjá meira
Hugmyndir fólks um hlutverk og æskilegt umfang ríkisvaldsins eru af eðlilegum ástæðum ólíkar. Flestir eru þó sammála um að frumhlutverk þess sé að halda uppi lögum og reglu. Samt sitja þessi grundvallarmálefni á hakanum við forgangsröðun verkefna ríkisins. Einn mælikvarði þess hvort við búum í siðuðu samfélagi er hvernig farið er með fanga og sakborninga, en um árabil hefur ríkt andvaraleysi þegar kemur að fjármögnun fangelsismála á Íslandi. Öllum ætti að vera augljóst að réttarvörslukerfinu er m.a. ætlað að tryggja að þeir sem gerast brotlegir við lög þurfi að svara til saka og afplána refsingu ef sök sannast. Samt er það svo að á árunum 2012-2022 fyrndust 275 fangelsisdómar, m.a. vegna skorts á afplánunarrýmum. Þar af voru fjórir dómar fyrir kynferðisbrot, meðal annars gegn börnum yngri en 15 ára. Það hefur legið fyrir lengi að lyfta þurfi grettistaki í fangelsismálum á Ísland, stytta boðunarlista og bæta aðbúnað fanga. Lausn ríkisvaldsins fólst hins vegar ekki í því að styrkja Fangelsismálastofnun myndarlega eða fjölga afplánunarrýmum heldur að breyta efnislega réttaráhrifum fangelsisdóma afturvirkt. Einhver kynni að telja að það sé ekki hægt eða gangi gegn þrískiptingu ríkisvaldsins, en sá hinn sami getur skoðað lög nr. 98/2021 þar sem löggjafinn tók sig til og breytti skilyrðum samfélagsþjónustu þannig að hún væri heimil vegna allt að tveggja ára fangelsisdóma í stað 12 mánaða eins og áður var. Á mannamáli þýðir það að einstaklingur sem dæmdur var til allt að tveggja ára fangelsisrefsingar að undangengnu mati dómara á sönnunargögnum og framburði sakbornings, brotaþola og vitna, mun ekki afplána dóm sinn í fangelsi vegna afturvirkrar lagasetningar Alþingis. Staðan hjá lögreglunni er litlu skárri. Nú í vor birtust fréttir um að lögreglumönnum á Íslandi hafi fækkað jafnt og þétt á undanförnum árum og áratugum. Það þrátt fyrir aukinn fjölda þyngri verkefna, flóknari samfélagsgerð og umtalsverða fjölgun ferðamanna. Samkvæmt kynningu lögreglunnar á fundi borgarstjórnar 11. apríl 2024 voru 339 lögreglumenn á höfuðborgarsvæðinu árið 2007 en árið 2023 hafði þeim fækkað í 297. Í ræðu sinni á Alþingi 30. apríl sl. sagði Stefán Vagn Stefánsson, formaður fjárlaganefndar Alþingis, að fjöldi lögreglumanna í landinu væri svipaður og fyrir 35 árum þrátt fyrir að íbúum landsins hefði fjölgað um 60% á sama tíma. Erfiðara er að nálgast tölulegar upplýsingar um stöðu ákæruvaldsins, en undirritaður hefur ásamt fleiri lögmönnum haft áhyggjur af málsmeðferðartíma þar. Stjórnarskránni okkar er ætlað að tryggja réttinn til fljótvirkrar málsmeðferðar sem er hluti af réttlátri málsmeðferð. Það er málsaðilum, bæði sakborningi og brotaþola, í hag að meðferð máls ljúki á sem stystum tíma, enda þungbært að lifa við óvissu um framtíðina. Þannig getur dráttur máls verið refsing í sjálfu sér, stundum jafnvel þungbærari en sjálfur dómurinn. Hér að ofan er fjallað um alvarleg vandamál er varða almanna- og réttaröryggi. Um málaflokkinn er fjallað í fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir árin 2025-2029 sem nú er til umræðu á Alþingi. Þó framtíðarsýn ríkisvaldsins um að þegnar landsins upplifi öryggi byggt á öflugri löggæslu sé falleg, er henni ekki fylgt eftir, heldur lagt út frá almennri aðhaldskröfu um skerðingu á fjárframlögum sem nemur 1.537 m.kr. Aðhaldskrafa ríkisvaldsins nær einnig til dómstólanna, en í fjármálaáætluninni er gert ráð fyrir „sértækum aðhaldsráðstöfunum“ á málefnasviði dómstóla sem nemi 40 mkr. á árinu 2026, 50mkr. á árinu 2027 og 60 mkr. á árinu 2028. Þetta kemur nokkuð á óvart þegar legið hefur fyrir um nokkurn tíma að dómskerfið er undirfjármagnað. Að mati undirritaðs er sú hætta fyrir hendi að niðurskurður til dómstóla dragi úr afkastagetu þeirra og komi niður á málshraða, sem aftur bitnar á réttaröryggi og mannréttindum borgaranna. Þá er hætt við að boðaður niðurskurður á fjárframlagi til málaflokksins muni bitna á innleiðingu stafræns dómskerfis, sem án efa mundi leiða til aukinnar hagræðingar og vinnusparnaðar þegar til lengri tíma er litið. Í desember síðastliðnum ritaði ég grein í Lögmannablaðið um sjálfstæði dómstólanna og benti á ráðleggingar Feneyjarnefndarinnar frá 2010 um mikilvægi þess að dómstólarnir fái nægilegt fjármagn til að sinna stjórnarskrárbundnu hlutverki sínu. Sjálfstæðir og öflugir dómstólar eru forsenda lýðræðislegs réttarríkis. Þó ekki sé gerð krafa um fullkomið fjárhagslegt sjálfstæði þeirra, ber fjárveitingarvaldinu að tryggja dómstólunum nægilega fjármuni svo þeir geti rækt hlutverk sitt. Samkvæmt 7. gr. núgildandi dómstólalaga er það hlutverk stjórnar dómstólasýslunnar að leggja mat á og gera tillögur til ráðherra um nauðsynlegar fjárveitingar. Þótt ráðherra sé samkvæmt ákvæðinu ekki skylt að taka tillögur dómstólasýslunnar upp óbreyttar er lagt til grundvallar að hann víki ekki frá þeim „nema í alveg sérstökum tilvikum“, svo vitnað sé til athugasemda í frumvarpinu. Með þessu fyrirkomulagi var leitast við að styrkja stöðu dómstólanna gagnvart framkvæmdavaldinu og tryggja að Alþingi séu fyllilega ljós sjónarmið dómsvaldsins áður en ákvörðun er tekin um fjárveitingar. Af fjármálaáætluninni má hins vegar ráða að ekki hafi verið litið til tillagna dómstólasýslunnar um að auka þurfi framlög á málefnasviðinu, m.a. sökum þess að framlög til héraðsdómstólanna vegna ársins 2024 eru um 90 mkr. undir grunnrekstrarþörfum þeirra. Stendur það upp á fjárveitingarvaldið að endurskoða áætlunina eða þá að rökstyðja hvers vegna um sé að ræða „alveg sérstakt tilvik“ sem réttlæti niðurskurðinn líkt og dómstólalögin áskilja. Meginmarkmiðið er ekki að reka ódýrt réttarvörslukerfi, heldur réttlátt, skilvirkt og faglegt kerfi þar sem réttindi allra hlutaðeigandi fá notið sín. Það kostar einfaldlega peninga, en er vissulega þess virði. Annars er hættan sú réttindi borgaranna fari forgörðum. Sigurður Örn Hilmarsson formaður Lögmannafélags Íslands
Þagnarbindindi: Er það lausn ríkisstjórnarinnar gagnvart þjóð sem hafnar hvalveiðum? Anahita Sahar Babaei Skoðun
Skoðun Þagnarbindindi: Er það lausn ríkisstjórnarinnar gagnvart þjóð sem hafnar hvalveiðum? Anahita Sahar Babaei skrifar
Skoðun Í tilefni af kjaradeilu FÍL og LR vegna listamanna í Borgarleikhúsinu Hrafnhildur Theodórsdóttir skrifar
Skoðun Hagsmunasamtök ESB gegn togveiðum: Hvað er í húfi fyrir Ísland? Svanur Guðmundsson skrifar
Þagnarbindindi: Er það lausn ríkisstjórnarinnar gagnvart þjóð sem hafnar hvalveiðum? Anahita Sahar Babaei Skoðun