Dökk ský á leigumarkaði Jónas Atli Gunnarsson skrifar 8. mars 2024 10:15 Þegar talað er um húsnæðismál á opinberum vettvangi hafa leigjendur oft þurft að mæta afgangi. Að vissu leyti er það skiljanlegt, þar sem meirihluti landsmanna er utan leigumarkaðar og erfiðara hefur verið að safna gögnum um þann markað með jafn ítarlegum hætti og gert hefur verið fyrir fasteignamarkaðinn. Leigumarkaðurinn á hins vegar fullt erindi í opinberri umræðu, þar sem miklar leiguverðshækkanir eru sérstaklega slæmar fyrir tekjulága, auk þess sem þær geta bitnað á lántakendum á fasteignamarkaði og dregið úr vaxtarmöguleika helstu útflutningsgreinanna okkar. Nú þegar blikur eru á lofti um að leiguverð gæti hækkað hratt á næstu misserum eru stjórnvöld að bregðast við til að koma í veg fyrir óþarfa þrengingar. Leigan hefur orðið viðráðanlegri, en er enn of há Á mynd hér að neðan má sjá leiguverð af 70-80 fermetra íbúð á höfuðborgarsvæðinu sem hlutfall af heildarlaunum þjónustu-, sölu- og afgreiðslufólks annars vegar og verkafólks hins vegar. Líkt og myndin sýnir hefur leiguverðið á slíkri íbúð verið á bilinu 30 til 40 prósent af heildarlaunum einstaklinga á síðustu tíu árum. Ath: Laun fyrir árið 2023 eru framreiknuð eftir launavísitölu Hagstofu fyrir umræddar stéttir. Hlutfall leiguverðs af launum þessara stétta hefur farið lækkandi frá árinu 2018 og miðað við þróun launavísitölu stéttanna á síðustu mánuðum er það nú lægra en það hefur nokkru sinni verið á síðustu tíu árum. Leiguverðið virðist hins vegar enn vera of hátt ef miðað er við stefnu stjórnvalda. Í lögum um almennar íbúðir, sem voru samþykkt árið 2016, var stefnt að því að húsnæðiskostnaður ætti að jafnaði ekki að vera umfram 25 prósent af tekjum leigjenda. Langt er í að leiguverð á höfuðborgarsvæðinu nái 25 prósentum af tekjum láglaunastétta, miðað við myndina hér að ofan. Innflytjendur og há greiðslubyrði skapa eftirspurnarþrýsting Eftirspurn eftir leiguhúsnæði hefur aukist töluvert á síðustu árum samhliða aukningu innflytjenda, en þeir eru mun líklegri en innfæddir til að vera á leigumarkaði. Myndin hér að neðan sýnir fjölgun erlendra ríkisborgara eftir árum, en frá árinu 2018 hefur þeim fjölgað um rúmlega 30 þúsund. Hingað til hefur leiguíbúðum fjölgað nokkuð samhliða aðflutningi fólks. Með stofnframlögum hafa ríki og sveitarfélög stutt uppbyggingu nærri 3.500 leiguíbúða frá árinu 2016, en þar að auki hefur fjöldi leiguíbúða fyrir háskólastúdenta risið á sama tíma, líkt og Mýrargarður við Háskóla Íslands. Þó er óvíst hvort leiguíbúðum hafi fjölgað nægilega mikið til að koma í veg fyrir verðþrýstingi á leigumarkaði vegna aukinnar eftirspurnar. Sömuleiðis má ætla að núverandi misræmi á milli leiguverðs og húsnæðislána valdi eftirspurnarþrýstingi á markaði. Líkt og HMS benti á í síðasta mánuði hefur hlutfall leiguverðs af greiðslubyrði lána ekki verið jafnlágt á höfuðborgarsvæðinu í 15 ár, sem þýðir að hagkvæmara sé að leigja heldur en eiga ef miðað er við sögulega þróun. Því er erfiðara fyrir leigjendur að komast á fasteignamarkaðinn en áður vegna hárrar greiðslubyrði nýrra lána. Á síðustu vikum hefur HMS fengið vísbendingar um að verðþrýstingur sé að aukast á leigumarkaði, en leiguverð hefur hækkað talsvert hraðar en fasteignaverð samkvæmt nýrri vísitölu leiguverðs. Einnig bendir ný leigumarkaðskönnun HMS til þess að fleiri leigjendur eigi nú í erfiðleikum með að finna hentugt húsnæði, auk þess sem færri þeirra töldu sig vera í sterkri samningsstöðu gagnvart leigusölum. Framboð af leiguhúsnæði er einnig af skornum skammti og hefur það ekki mælst jafnlítið frá árinu 2015. Virkjum byggingarmarkaðinn Meginvandi leigumarkaðarins er á framboðshliðinni. Of fáar leiguíbúðir eru til staðar og of margir leigjendur berjast um sömu íbúðirnar. Eina langtímalausnin við væntum leiguverðshækkunum er með því að fjölga leiguíbúðum. Besta leiðin til að fjölga leiguíbúðum er með aukinni uppbyggingu íbúða. Hér er tilefni fyrir stjórnvöld til að styðja við byggingarmarkaðinn, en samkvæmt síðustu íbúðatalningu HMS mældist 70 prósenta samdráttur í nýrri húsnæðisuppbyggingu á milli ára. Stuðningur stjórnvalda felur í sér einfaldari ferla í húsnæðisuppbyggingu, bætt fjárhagsleg skilyrði fyrir byggingarverktaka og nægt framboð af byggingarhæfum lóðum. Beinan stuðning þarf einnig til, en ríkisstjórnin styður nú þegar við byggingargeirann með beinum framlögum í gegnum stofnframlög. Í gær kynnti svo ríkisstjórnin áform um uppbyggingu 4.000 íbúða til viðbótar með stofnframlögum og hlutdeildarlánum á næstu fjórum árum. Með þessum aðgerðum er von á að hægt verði að stemma stigu við framboðsskortinum á leigumarkaði. Nýtum Airbnb-íbúðirnar Til viðbótar við virkjun byggingarmarkaðarins væri hægt að auka framboð leiguíbúða fyrir almenning með íbúðum sem hingað til hafa verið nýttar í skammtímaleigu fyrir ferðamenn. Ríkisstjórnin hefur nú þegar lagt fram frumvarp um þrengri skilyrði til heimagistingar, en samkvæmt því verður heimagisting sem stunduð er í 90 daga eða lengur á ári rekstrarleyfisskyld og verður að vera í samþykktu atvinnuhúsnæði. Lilja Alfreðsdóttir menningar- og viðskiptaráðherra undirritaði svo samning um aukið eftirlit með heimagistingu fyrr í vikunni. Bæði frumvarpið og samningurinn um aukið eftirlit er skref í rétta átt við að stemma stigu við frekari útleigu íbúðarhúsnæðis til ferðamanna. Það hefur þó ekki áhrif á þær íbúðir sem hafa þegar fengið rekstrarleyfi til heimagistingar. Ráðast þarf í annars konar aðgerðir til að koma slíkum íbúðum í langtímaleigu. Stöðugur leigumarkaður er hagsmunamál flestra Stöðugur leigumarkaður er eitt af helstu hagsmunamálum lágtekjufólks. Verði ekki spornað gegn mögulegum hækkunum á leigumarkaði gæti farið svo að ráðstöfunartekjur láglaunafólks haldist óbreyttar eða lækki á næstu árum, þrátt fyrir umsamdar launahækkanir stéttarfélaga. Leiguverðshækkanir gætu sömuleiðis bitnað á húseigendum sem greiða af húsnæðislánum. Þar sem leiguverð er reiknað inn í vísitölu neysluverðs mun hærri leiga valda verðbólguþrýstingi, sem hækkar höfuðstól verðtryggðra lána og viðheldur háum vöxtum á óverðtryggðum lánum. Með hærri höfuðstól og vöxtum hækkar greiðslubyrði lántakenda og kaupmáttur þeirra minnkar. Til viðbótar gætu snarpar hækkanir á leiguverði dregið úr aðflutningi fólks til landsins. Slík þróun kæmi sér illa fyrir helstu útflutningsgreinarnar okkar, sem reiða sig að miklu leyti á aðflutt vinnuafl, og væri hún því slæm fyrir hagkerfið í heild sinni. Með góðu samspili ríkisstuðnings og nýtingar Airbnb-íbúða væri hægt að fjölga leiguíbúðum til muna í takt við vaxandi eftirspurn. Þannig gætum við varið kaupmátt lágtekjufólks, komið í veg fyrir aukna greiðslubyrði húsnæðislána og viðhaldið samkeppnishæfni helstu útflutningsgreina okkar. Því er engin ástæða til að láta viðvörunarbjöllurnar á leigumarkaði fram hjá sér fara, þar sem óstöðugleikinn bitnar á flestum. Höfundur er hagfræðingur hjá Húsnæðis- og mannvirkjastofnun (HMS) Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Leigumarkaður Húsnæðismál Fasteignamarkaður Mest lesið Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson Skoðun Aðdragandi aðildar þarf umboð Erna Bjarnadóttir Skoðun Kynbundið ofbeldi Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Börnin og hungursneyðin í Gaza Sverrir Ólafsson Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen Skoðun Skoðun Skoðun Börnin og hungursneyðin í Gaza Sverrir Ólafsson skrifar Skoðun Kynbundið ofbeldi Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðdragandi aðildar þarf umboð Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Þrengt að þjóðarleikvanginum Þorvaldur Örlygsson skrifar Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar Skoðun Alltof mörg sveitarfélög á Íslandi! Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Evrópusambandsaðild - valdefling íslensks almennings Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald skrifar Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Málþóf sem valdníðsla Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Klaufaskapur og reynsluleysi? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig spyr ég gervigreind til að fá besta svarið? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ertu bitur? Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Er hægt að læra af draumum? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Afstæði ábyrgðar Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjárhagslegt virði vörumerkja Elías Larsen skrifar Skoðun Við ákærum – hver sveik strandveiðisjómenn? Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson skrifar Skoðun Af hverju varð heimsókn framkvæmdastjóra ESB að NATO-fundi? Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Veimiltítustjórn og tugþúsundir dáinna barna Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Bragðefni eru ekki vandamálið - Bann við þeim myndi skaða lýðheilsu Abdullah Shihab Wahid skrifar Skoðun Swuayda blæðir: Hróp sem heimurinn heyrir ekki Mouna Nasr skrifar Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Sjá meira
Þegar talað er um húsnæðismál á opinberum vettvangi hafa leigjendur oft þurft að mæta afgangi. Að vissu leyti er það skiljanlegt, þar sem meirihluti landsmanna er utan leigumarkaðar og erfiðara hefur verið að safna gögnum um þann markað með jafn ítarlegum hætti og gert hefur verið fyrir fasteignamarkaðinn. Leigumarkaðurinn á hins vegar fullt erindi í opinberri umræðu, þar sem miklar leiguverðshækkanir eru sérstaklega slæmar fyrir tekjulága, auk þess sem þær geta bitnað á lántakendum á fasteignamarkaði og dregið úr vaxtarmöguleika helstu útflutningsgreinanna okkar. Nú þegar blikur eru á lofti um að leiguverð gæti hækkað hratt á næstu misserum eru stjórnvöld að bregðast við til að koma í veg fyrir óþarfa þrengingar. Leigan hefur orðið viðráðanlegri, en er enn of há Á mynd hér að neðan má sjá leiguverð af 70-80 fermetra íbúð á höfuðborgarsvæðinu sem hlutfall af heildarlaunum þjónustu-, sölu- og afgreiðslufólks annars vegar og verkafólks hins vegar. Líkt og myndin sýnir hefur leiguverðið á slíkri íbúð verið á bilinu 30 til 40 prósent af heildarlaunum einstaklinga á síðustu tíu árum. Ath: Laun fyrir árið 2023 eru framreiknuð eftir launavísitölu Hagstofu fyrir umræddar stéttir. Hlutfall leiguverðs af launum þessara stétta hefur farið lækkandi frá árinu 2018 og miðað við þróun launavísitölu stéttanna á síðustu mánuðum er það nú lægra en það hefur nokkru sinni verið á síðustu tíu árum. Leiguverðið virðist hins vegar enn vera of hátt ef miðað er við stefnu stjórnvalda. Í lögum um almennar íbúðir, sem voru samþykkt árið 2016, var stefnt að því að húsnæðiskostnaður ætti að jafnaði ekki að vera umfram 25 prósent af tekjum leigjenda. Langt er í að leiguverð á höfuðborgarsvæðinu nái 25 prósentum af tekjum láglaunastétta, miðað við myndina hér að ofan. Innflytjendur og há greiðslubyrði skapa eftirspurnarþrýsting Eftirspurn eftir leiguhúsnæði hefur aukist töluvert á síðustu árum samhliða aukningu innflytjenda, en þeir eru mun líklegri en innfæddir til að vera á leigumarkaði. Myndin hér að neðan sýnir fjölgun erlendra ríkisborgara eftir árum, en frá árinu 2018 hefur þeim fjölgað um rúmlega 30 þúsund. Hingað til hefur leiguíbúðum fjölgað nokkuð samhliða aðflutningi fólks. Með stofnframlögum hafa ríki og sveitarfélög stutt uppbyggingu nærri 3.500 leiguíbúða frá árinu 2016, en þar að auki hefur fjöldi leiguíbúða fyrir háskólastúdenta risið á sama tíma, líkt og Mýrargarður við Háskóla Íslands. Þó er óvíst hvort leiguíbúðum hafi fjölgað nægilega mikið til að koma í veg fyrir verðþrýstingi á leigumarkaði vegna aukinnar eftirspurnar. Sömuleiðis má ætla að núverandi misræmi á milli leiguverðs og húsnæðislána valdi eftirspurnarþrýstingi á markaði. Líkt og HMS benti á í síðasta mánuði hefur hlutfall leiguverðs af greiðslubyrði lána ekki verið jafnlágt á höfuðborgarsvæðinu í 15 ár, sem þýðir að hagkvæmara sé að leigja heldur en eiga ef miðað er við sögulega þróun. Því er erfiðara fyrir leigjendur að komast á fasteignamarkaðinn en áður vegna hárrar greiðslubyrði nýrra lána. Á síðustu vikum hefur HMS fengið vísbendingar um að verðþrýstingur sé að aukast á leigumarkaði, en leiguverð hefur hækkað talsvert hraðar en fasteignaverð samkvæmt nýrri vísitölu leiguverðs. Einnig bendir ný leigumarkaðskönnun HMS til þess að fleiri leigjendur eigi nú í erfiðleikum með að finna hentugt húsnæði, auk þess sem færri þeirra töldu sig vera í sterkri samningsstöðu gagnvart leigusölum. Framboð af leiguhúsnæði er einnig af skornum skammti og hefur það ekki mælst jafnlítið frá árinu 2015. Virkjum byggingarmarkaðinn Meginvandi leigumarkaðarins er á framboðshliðinni. Of fáar leiguíbúðir eru til staðar og of margir leigjendur berjast um sömu íbúðirnar. Eina langtímalausnin við væntum leiguverðshækkunum er með því að fjölga leiguíbúðum. Besta leiðin til að fjölga leiguíbúðum er með aukinni uppbyggingu íbúða. Hér er tilefni fyrir stjórnvöld til að styðja við byggingarmarkaðinn, en samkvæmt síðustu íbúðatalningu HMS mældist 70 prósenta samdráttur í nýrri húsnæðisuppbyggingu á milli ára. Stuðningur stjórnvalda felur í sér einfaldari ferla í húsnæðisuppbyggingu, bætt fjárhagsleg skilyrði fyrir byggingarverktaka og nægt framboð af byggingarhæfum lóðum. Beinan stuðning þarf einnig til, en ríkisstjórnin styður nú þegar við byggingargeirann með beinum framlögum í gegnum stofnframlög. Í gær kynnti svo ríkisstjórnin áform um uppbyggingu 4.000 íbúða til viðbótar með stofnframlögum og hlutdeildarlánum á næstu fjórum árum. Með þessum aðgerðum er von á að hægt verði að stemma stigu við framboðsskortinum á leigumarkaði. Nýtum Airbnb-íbúðirnar Til viðbótar við virkjun byggingarmarkaðarins væri hægt að auka framboð leiguíbúða fyrir almenning með íbúðum sem hingað til hafa verið nýttar í skammtímaleigu fyrir ferðamenn. Ríkisstjórnin hefur nú þegar lagt fram frumvarp um þrengri skilyrði til heimagistingar, en samkvæmt því verður heimagisting sem stunduð er í 90 daga eða lengur á ári rekstrarleyfisskyld og verður að vera í samþykktu atvinnuhúsnæði. Lilja Alfreðsdóttir menningar- og viðskiptaráðherra undirritaði svo samning um aukið eftirlit með heimagistingu fyrr í vikunni. Bæði frumvarpið og samningurinn um aukið eftirlit er skref í rétta átt við að stemma stigu við frekari útleigu íbúðarhúsnæðis til ferðamanna. Það hefur þó ekki áhrif á þær íbúðir sem hafa þegar fengið rekstrarleyfi til heimagistingar. Ráðast þarf í annars konar aðgerðir til að koma slíkum íbúðum í langtímaleigu. Stöðugur leigumarkaður er hagsmunamál flestra Stöðugur leigumarkaður er eitt af helstu hagsmunamálum lágtekjufólks. Verði ekki spornað gegn mögulegum hækkunum á leigumarkaði gæti farið svo að ráðstöfunartekjur láglaunafólks haldist óbreyttar eða lækki á næstu árum, þrátt fyrir umsamdar launahækkanir stéttarfélaga. Leiguverðshækkanir gætu sömuleiðis bitnað á húseigendum sem greiða af húsnæðislánum. Þar sem leiguverð er reiknað inn í vísitölu neysluverðs mun hærri leiga valda verðbólguþrýstingi, sem hækkar höfuðstól verðtryggðra lána og viðheldur háum vöxtum á óverðtryggðum lánum. Með hærri höfuðstól og vöxtum hækkar greiðslubyrði lántakenda og kaupmáttur þeirra minnkar. Til viðbótar gætu snarpar hækkanir á leiguverði dregið úr aðflutningi fólks til landsins. Slík þróun kæmi sér illa fyrir helstu útflutningsgreinarnar okkar, sem reiða sig að miklu leyti á aðflutt vinnuafl, og væri hún því slæm fyrir hagkerfið í heild sinni. Með góðu samspili ríkisstuðnings og nýtingar Airbnb-íbúða væri hægt að fjölga leiguíbúðum til muna í takt við vaxandi eftirspurn. Þannig gætum við varið kaupmátt lágtekjufólks, komið í veg fyrir aukna greiðslubyrði húsnæðislána og viðhaldið samkeppnishæfni helstu útflutningsgreina okkar. Því er engin ástæða til að láta viðvörunarbjöllurnar á leigumarkaði fram hjá sér fara, þar sem óstöðugleikinn bitnar á flestum. Höfundur er hagfræðingur hjá Húsnæðis- og mannvirkjastofnun (HMS)
Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson Skoðun
Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun
Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar
Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar
Skoðun Bragðefni eru ekki vandamálið - Bann við þeim myndi skaða lýðheilsu Abdullah Shihab Wahid skrifar
Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson Skoðun
Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun