Lagasetningar gegn almenningi, Réttlæti hins sterka Jörgen Ingimar Hansson skrifar 12. desember 2023 15:31 Lagasetningar gegn almenningi Sumar lagasetningar Alþingis eru, eftir því sem ég best get séð, beinlínis til þess fallnar að gefa hinum best megandi í þjóðfélaginu tækifæri til að taka í lurginn á einstaklingum meðal almennings. Fyrst má nefna málskostnaðartryggingu. Hefji félítill maður mál gegn öðrum getur hann lent í því þegar í upphafi máls að vera krafinn um tryggingu, sem getur numið milljónum króna, fyrir hugsanlegum málskostnaði tapi hann málinu. Hún liggur þá föst í dómnum þangað til hann er kveðinn upp, jafnvel einhverjum árum síðar. Setji hann ekki trygginguna er málinu sjálfkrafa vísað frá dómi. Skilgreiningin á félítill er hvort hann geti sýnt fram á að hann hafi fé til þess að greiða málskostnaðinn komi til hans. Upprunalega hugmyndin gæti hafa verið sú að tryggja að ekki væri unnt að lögsækja hinn fjárhagslega sterka af einhverjum annarlegum ástæðum. Ég held samt að ég geti fullyrt að dómari hafi aldrei dæmt samkvæmt henni. Einungis eftir því hvort hinn fjárhagslega veiki teldist borgunarmaður fyrir málskostnaðinum eða ekki. Samkvæmt lögum virðast hins vegar engar hömlur vera á málsóknum hins fjárhagslega sterka gegn hinum veika af hvaða toga sem er. Sem dæmi má nefna fréttir af málsókn Samherja gegn starfsmönnum Seðlabanka Íslands. Samkvæmt þeim hætti hann henni að lokum að því er virtist af eigin hvötum eftir einhverra ára þjark í réttarsölum ef ég man rétt. Sem annað sambærilegt dæmi má nefna svokallaða löggeymslu sem einnig felst í því að verða að setja tryggingu fyrir málskostnaði. Henni er unnt að beita gegn þeim sem hefur tapað máli í undirrétti og fengið á sig tilheyrandi málskostnað en áfrýjar til efra dómstigs. Setji hann ekki trygginguna fyrir málskostnaðinum er reyndar ekki beinlínis unnt stöðva rekstur málsins. Hins vegar er unnt að gera hann gjaldþrota samkvæmt þessum lögum á ódýran hátt og á stuttum tíma miðað við venjulega gjaldþrotskröfu. Alla vega er ekki augljóst hvernig hinn gjaldþrota einstaklingur eigi að halda málinu áfram við þær aðstæður. Þó hér séu aðeins tekin fyrir þessi mál eru sennilega mýmargar lagasetningar andstæðar almenningi á einn eða annan hátt. Má þar nefna að allur kostnaður sem greiddur er beint til dómstóla í dómsmáli er annaðhvort óháður stærð málsins eða með afgerandi afslætti fyrir hinn sterka. Þarna er ekki verið að tala um 5-10% eins og oftast er gert þegar verið er að bjóða hann heldur jafnvel 90-99%. Allt eru þetta að vísu lágar upphæðir (yfirleitt nokkrir tugir þúsunda) nema helst þær sem hinn fjárhagslega sterki fær afslátt af sem myndu nema milljónum króna. Stytt málsmeðferð Hindrun á því að unnt sé að draga fólk fyrir dómstóla af annarlegum ástæðum á örugglega rétt á sér. Með stefnu og greinargerð stefnda í upphafi máls eiga samkvæmt lögum megindrættir hvers máls að vera ljósir. Með þeirri viðbót að gerð yrði grein fyrir hvernig aðilar myndu haga málflutningi sínum í málinu gæti dómari þá þegar ákveðið að málinu yrði slitið væru yfirgnæfandi líkur á annarlegu ástæðum fyrir málsókninni. Þetta yrði að vera undantekningaratriði, einungis notað þegar dómari teldi augljóst að dómstóllinn væri misnotaður, vel útskýrt frá báðum hliðum í dómsforsendum, en myndi á hinn bóginn gilda alla en ekki bara félitla einungis vegna þess að þeir séu félitlir. Lagaskýringar Í þessu sambandi má nefna að lög eru í raun samin í þremur áföngum. Fyrst með því að fáir semji þau til framlagningar fyrir Alþingi. Það er oftast gert í ráðuneytunum, það er hjá framkvæmdavaldinu. Eftir afgreiðslu Alþingis tekur við túlkun laganna sem oft fer fram í svokölluðum lögskýringum sem til dæmis geta orðið til sem kennslubók um lögin í lögfræðideild(um) háskóla. Oftast er það góðra gjalda vert. Í sífellt flóknari heimi er hins vegar orðið varasamara að sá sem aðeins er með lögfræði sem bakgrunn geri það án stuðnings frá öðrum faggreinum. Sem dæmi má nefna að í lögskýringum að lögum um hlutafélög og einkahlutafélög virðast sömu lög gilda um stærstu alþjóðlegu fyrirtæki og pínulítil tveggja manna fyrirtæki sem báðir vinna í sem varð til þess í mínu máli að sá sem titlaður var framkvæmdastjóri var samkvæmt dómi talinn alvaldur í fyrirtækinu líkt og í stórfyrirtækinu nema málið hefði verið tekið fyrir á formlegum stjórnarfundi boðuðum með löglegum fyrirvara og mátti meira að segja stinga fjármunum þess í eigin vasa. Hæstiréttur Íslands taldi vel að merkja túlkunina hárrétta. Þarna er niðurstaðan sú að Alþingi hefur búið til gildru fyrir þá sem stofna lítil fyrirtæki. Ég legg til að einhver, til dæmis fulltrúi Umboðsmanns Alþingis, yfirfari öll lög sem eru í meðferð Alþingis á hverjum tíma auk lögskýringa með tilliti til hagsmuna almennings og smárra fyrirtækja. Alþingi virðist leita mjög til svokallaðra hagsmunaaðila til aðstoðar við að koma á lögum sem passi fyrir „alla“ en reynist oft bara henta hagsmunaaðilunum þegar upp er staðið. Athuga þarf að fulltrúinn mun þurfa að kalla sér til aðstoðar aðila úr öðrum faggreinum samborið ofangreint. Rík ástæða er til að ýmis eldri lög og lögskýringar fengju sömu meðferð. Horfa þarf til framtíðar þegar lög eru sett Núverandi Lög um meðferð einkamála eru frá árinu 1991, það er í upphafi tölvualdar eins og við þekkjum hana. Þau voru hins vegar afgreidd frá Alþingi eins og árið 1970 væri enn við lýði og engin tölvuöld að hefjast. Samt var þá tiltölulega auðvelt að sjá hvað væri í vændum. Þau lög voru með öðrum orðum úrelt þegar þau voru gefin út og hafa verið að úreldast hraðar og hraðar síðan. Það má ekki gerast aftur. Núna er hraði breytinga margfalt meiri. Það sem gerðist 1970 á kannski 10 árum gerist nú væntanlega á einu ári. Hætt er við því að innan allt of margra ára muni álíka miklar breytingar gerast á einum mánuði. Þegar næst verða afgreidd Lög um meðferð einkamála, sem verður að gera sem fyrst, verður að reyna að horfa eitthvað fram í tímann en ekki til baka við samningu laganna annars verðum við bara áfram í sömu súpunni og við erum nú. Þetta nægir að vísu ekki. Dómskerfið þarf einnig að þróa í takt við tæknina og þjóðfélagsbreytingar á hverjum tíma. Það verður að vera til einhver aðili, til dæmis nefnd dómara, lögmanna, framtíðarfræðinga og fleiri sérfræðinga sem ætlað er að fylgjast með þróun þjóðfélagsins og koma á framfæri breytingum á gildi ákveðinna sönnunargagna og dómsmeðferða sem svo þyrfti að öðlast víðtækt samþykki innan dómarastéttarinnar og einnig Umboðsmanns Alþingis og væntanlega að lokum blessunar Alþingis. Á þann hátt væri unnt að aðlaga lögin betur að þjóðfélagi hvers tíma. Lokaorð Ofangreind málefni eru nánar útskýrð í bókinni Réttlæti hins sterka, Ádeila á dómskerfið og Alþingi. Í þessari grein hef ég eins og í undanfarandi grein (birt 4. desember síðastliðinn) reynt að leggja til nokkrar einfaldar en mikilvægar umbætur í dómskerfinu og vara við hroðvirkni í meðförum Alþingis. Því miður tel ég samt sem áður að þær yrðu aðeins áfangi að því að gera dómskerfi landsins í þannig stand að almenningi sé í raun fært að taka þátt í því þannig að hann eigi möguleika eins og stundum er sagt. Höfundur er rekstrarverkfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jörgen Ingimar Hansson Mest lesið Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson Skoðun Ef þið þurfið að segja upphátt að þið séuð ekki rasistar... Nichole Leigh Mosty Skoðun Þéttari byggð: Hver nýtur ábatans — og hver borgar brúsann? Daði Freyr Ólafsson Skoðun NordAN: Vegið að norrænni forvarnarstefnu Siv Friðleifsdóttir Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz Skoðun Af hverju byggjum við innan gróinna hverfa? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun 56.000 krónur í vasa Kópavogsbúa Ásdís Kristjánsdóttir Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson skrifar Skoðun Þéttari byggð: Hver nýtur ábatans — og hver borgar brúsann? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar Skoðun Ef þið þurfið að segja upphátt að þið séuð ekki rasistar... Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hugleiðingar og skoðanaskipti um rasisma og útlendingahatur Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun 56.000 krónur í vasa Kópavogsbúa Ásdís Kristjánsdóttir skrifar Skoðun NordAN: Vegið að norrænni forvarnarstefnu Siv Friðleifsdóttir skrifar Skoðun Af hverju byggjum við innan gróinna hverfa? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Er stríðsglæpamaður í rútunni? Ragnhildur Hólmgeirsdóttir, Hrönn Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Til hamingju með sjómannadaginn Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Er ekki tími til kominn að tengja? Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Cardenas skrifar Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Bensínstöðvardíll og Birkimelur Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson skrifar Skoðun Gríðarlegir hagsmunir í húfi Sigurður Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Skynsamleg forgangsröðun fjár Ragnhildur Jónsdóttir skrifar Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að sameinast fjölskyldu sinni Guðrún Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson skrifar Skoðun Eru forvarnir í hættu? Dagbjört Harðardóttir skrifar Skoðun Tveir alþingismenn og Gaza Sverrir Agnarsson skrifar Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Erum við að lengja dauðann en ekki lífið? Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Mikill munur á aðgengi að líknarmeðferð í Evrópu Kristín Lára Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Lagasetningar gegn almenningi Sumar lagasetningar Alþingis eru, eftir því sem ég best get séð, beinlínis til þess fallnar að gefa hinum best megandi í þjóðfélaginu tækifæri til að taka í lurginn á einstaklingum meðal almennings. Fyrst má nefna málskostnaðartryggingu. Hefji félítill maður mál gegn öðrum getur hann lent í því þegar í upphafi máls að vera krafinn um tryggingu, sem getur numið milljónum króna, fyrir hugsanlegum málskostnaði tapi hann málinu. Hún liggur þá föst í dómnum þangað til hann er kveðinn upp, jafnvel einhverjum árum síðar. Setji hann ekki trygginguna er málinu sjálfkrafa vísað frá dómi. Skilgreiningin á félítill er hvort hann geti sýnt fram á að hann hafi fé til þess að greiða málskostnaðinn komi til hans. Upprunalega hugmyndin gæti hafa verið sú að tryggja að ekki væri unnt að lögsækja hinn fjárhagslega sterka af einhverjum annarlegum ástæðum. Ég held samt að ég geti fullyrt að dómari hafi aldrei dæmt samkvæmt henni. Einungis eftir því hvort hinn fjárhagslega veiki teldist borgunarmaður fyrir málskostnaðinum eða ekki. Samkvæmt lögum virðast hins vegar engar hömlur vera á málsóknum hins fjárhagslega sterka gegn hinum veika af hvaða toga sem er. Sem dæmi má nefna fréttir af málsókn Samherja gegn starfsmönnum Seðlabanka Íslands. Samkvæmt þeim hætti hann henni að lokum að því er virtist af eigin hvötum eftir einhverra ára þjark í réttarsölum ef ég man rétt. Sem annað sambærilegt dæmi má nefna svokallaða löggeymslu sem einnig felst í því að verða að setja tryggingu fyrir málskostnaði. Henni er unnt að beita gegn þeim sem hefur tapað máli í undirrétti og fengið á sig tilheyrandi málskostnað en áfrýjar til efra dómstigs. Setji hann ekki trygginguna fyrir málskostnaðinum er reyndar ekki beinlínis unnt stöðva rekstur málsins. Hins vegar er unnt að gera hann gjaldþrota samkvæmt þessum lögum á ódýran hátt og á stuttum tíma miðað við venjulega gjaldþrotskröfu. Alla vega er ekki augljóst hvernig hinn gjaldþrota einstaklingur eigi að halda málinu áfram við þær aðstæður. Þó hér séu aðeins tekin fyrir þessi mál eru sennilega mýmargar lagasetningar andstæðar almenningi á einn eða annan hátt. Má þar nefna að allur kostnaður sem greiddur er beint til dómstóla í dómsmáli er annaðhvort óháður stærð málsins eða með afgerandi afslætti fyrir hinn sterka. Þarna er ekki verið að tala um 5-10% eins og oftast er gert þegar verið er að bjóða hann heldur jafnvel 90-99%. Allt eru þetta að vísu lágar upphæðir (yfirleitt nokkrir tugir þúsunda) nema helst þær sem hinn fjárhagslega sterki fær afslátt af sem myndu nema milljónum króna. Stytt málsmeðferð Hindrun á því að unnt sé að draga fólk fyrir dómstóla af annarlegum ástæðum á örugglega rétt á sér. Með stefnu og greinargerð stefnda í upphafi máls eiga samkvæmt lögum megindrættir hvers máls að vera ljósir. Með þeirri viðbót að gerð yrði grein fyrir hvernig aðilar myndu haga málflutningi sínum í málinu gæti dómari þá þegar ákveðið að málinu yrði slitið væru yfirgnæfandi líkur á annarlegu ástæðum fyrir málsókninni. Þetta yrði að vera undantekningaratriði, einungis notað þegar dómari teldi augljóst að dómstóllinn væri misnotaður, vel útskýrt frá báðum hliðum í dómsforsendum, en myndi á hinn bóginn gilda alla en ekki bara félitla einungis vegna þess að þeir séu félitlir. Lagaskýringar Í þessu sambandi má nefna að lög eru í raun samin í þremur áföngum. Fyrst með því að fáir semji þau til framlagningar fyrir Alþingi. Það er oftast gert í ráðuneytunum, það er hjá framkvæmdavaldinu. Eftir afgreiðslu Alþingis tekur við túlkun laganna sem oft fer fram í svokölluðum lögskýringum sem til dæmis geta orðið til sem kennslubók um lögin í lögfræðideild(um) háskóla. Oftast er það góðra gjalda vert. Í sífellt flóknari heimi er hins vegar orðið varasamara að sá sem aðeins er með lögfræði sem bakgrunn geri það án stuðnings frá öðrum faggreinum. Sem dæmi má nefna að í lögskýringum að lögum um hlutafélög og einkahlutafélög virðast sömu lög gilda um stærstu alþjóðlegu fyrirtæki og pínulítil tveggja manna fyrirtæki sem báðir vinna í sem varð til þess í mínu máli að sá sem titlaður var framkvæmdastjóri var samkvæmt dómi talinn alvaldur í fyrirtækinu líkt og í stórfyrirtækinu nema málið hefði verið tekið fyrir á formlegum stjórnarfundi boðuðum með löglegum fyrirvara og mátti meira að segja stinga fjármunum þess í eigin vasa. Hæstiréttur Íslands taldi vel að merkja túlkunina hárrétta. Þarna er niðurstaðan sú að Alþingi hefur búið til gildru fyrir þá sem stofna lítil fyrirtæki. Ég legg til að einhver, til dæmis fulltrúi Umboðsmanns Alþingis, yfirfari öll lög sem eru í meðferð Alþingis á hverjum tíma auk lögskýringa með tilliti til hagsmuna almennings og smárra fyrirtækja. Alþingi virðist leita mjög til svokallaðra hagsmunaaðila til aðstoðar við að koma á lögum sem passi fyrir „alla“ en reynist oft bara henta hagsmunaaðilunum þegar upp er staðið. Athuga þarf að fulltrúinn mun þurfa að kalla sér til aðstoðar aðila úr öðrum faggreinum samborið ofangreint. Rík ástæða er til að ýmis eldri lög og lögskýringar fengju sömu meðferð. Horfa þarf til framtíðar þegar lög eru sett Núverandi Lög um meðferð einkamála eru frá árinu 1991, það er í upphafi tölvualdar eins og við þekkjum hana. Þau voru hins vegar afgreidd frá Alþingi eins og árið 1970 væri enn við lýði og engin tölvuöld að hefjast. Samt var þá tiltölulega auðvelt að sjá hvað væri í vændum. Þau lög voru með öðrum orðum úrelt þegar þau voru gefin út og hafa verið að úreldast hraðar og hraðar síðan. Það má ekki gerast aftur. Núna er hraði breytinga margfalt meiri. Það sem gerðist 1970 á kannski 10 árum gerist nú væntanlega á einu ári. Hætt er við því að innan allt of margra ára muni álíka miklar breytingar gerast á einum mánuði. Þegar næst verða afgreidd Lög um meðferð einkamála, sem verður að gera sem fyrst, verður að reyna að horfa eitthvað fram í tímann en ekki til baka við samningu laganna annars verðum við bara áfram í sömu súpunni og við erum nú. Þetta nægir að vísu ekki. Dómskerfið þarf einnig að þróa í takt við tæknina og þjóðfélagsbreytingar á hverjum tíma. Það verður að vera til einhver aðili, til dæmis nefnd dómara, lögmanna, framtíðarfræðinga og fleiri sérfræðinga sem ætlað er að fylgjast með þróun þjóðfélagsins og koma á framfæri breytingum á gildi ákveðinna sönnunargagna og dómsmeðferða sem svo þyrfti að öðlast víðtækt samþykki innan dómarastéttarinnar og einnig Umboðsmanns Alþingis og væntanlega að lokum blessunar Alþingis. Á þann hátt væri unnt að aðlaga lögin betur að þjóðfélagi hvers tíma. Lokaorð Ofangreind málefni eru nánar útskýrð í bókinni Réttlæti hins sterka, Ádeila á dómskerfið og Alþingi. Í þessari grein hef ég eins og í undanfarandi grein (birt 4. desember síðastliðinn) reynt að leggja til nokkrar einfaldar en mikilvægar umbætur í dómskerfinu og vara við hroðvirkni í meðförum Alþingis. Því miður tel ég samt sem áður að þær yrðu aðeins áfangi að því að gera dómskerfi landsins í þannig stand að almenningi sé í raun fært að taka þátt í því þannig að hann eigi möguleika eins og stundum er sagt. Höfundur er rekstrarverkfræðingur.
Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz Skoðun
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar
Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar
Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz Skoðun
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun