Sókn er besta vörnin Friðrik Jónsson skrifar 2. apríl 2021 09:01 Áskoranir í efnahagsmálum og áhrif þeirra á lífskjör Síðastliðið ár er búið að vera sérkennilegt. Nú þegar glittir í hugsanleg lok heimsfaraldurs – sem þó mun lifa með okkur með einum eða öðrum hætti næstu árin – þarf að huga vel að næstu skrefum í stjórn efnahagsmála og hvernig aðgerðir – eða skortur á þeim – hafa áhrif á lífskjör, atvinnustig, réttindi og réttlæti. Það er full ástæða til að hafa áhyggjur af framhaldinu. Stjórnvöld gerðu í raun það eina rétta í upphafi faraldursins og opnuðu gáttir ríkissjóðs til að stemma stigu við því sem búast mátti við að yrði tímabundið áfall. Hversu tímabundið var þó ekki vitað og nú er því miður ljóst að í upphafi var bjartsýnin full mikil um að þetta ástand tæki fljótt af. Svo virðist sem enn eimi eftir af þeirri óskhyggju. Engu að síður eru ýmis jákvæð teikn á lofti. Fjármagnsflótti kviks erlends fjármagns á síðustu 12-14 mánuðum hefur leitt það af sér að gjaldeyrisflæði inn og út úr landinu endurspeglar nú betur hvað er gerast í raunhagkerfinu sem stendur okkur næst. Þar á ég við hefðbundinn inn- og útflutning ásamt þjónustuviðskiptum sem byggjast m.a. á þeim miklu verðmætum sem myndast með nýsköpunarstarfi. Þetta má sjá í styrkingu krónunnar undanfarið. Miðað við opinbera gengisskráningu á síðasta degi fyrir páska 31. mars var evran komin niður í rúmar 148 krónur og dollar í rúmar 126, sem er um 10% styrking frá því sem var í lok október á síðasta ári. Evran var rúmlega 5% dýrari um síðustu áramót en sl. miðvikudag. Verðbólga of há, atvinnuleysi of hátt, hagvöxtur of lítill Síðasta opinbera verðbólgumæling sagði verðbólgu hér 4,3% á ársgrundvelli, þ.e. frá mars 2020 til mars 2021. Stígandi var í verðbólgunni allt síðasta ár og fylgdi hún nokkuð vel annars vegar þróun heimsfaraldurs og hins vegar þróun gengis krónunnar. Hæst fór þó verðbólgan, eða ársbreyting vísitölu neysluverðs, á síðasta ári í 3,6%, en eftir áramót verður nokkuð stökk þar sem hún fer í fyrsta sinn yfir 4% síðan í desember 2013. 4,3% í janúar og mars, en 4,1% í febrúar. Annað sem gerist í verðbólgunni nú er að frá því í júní í fyrra hefur vísitala neysluverðs án húsnæðis hækkað meira í hverjum mánuði en vísitala með húsnæði. Það er óvenjulegt – og væntanlega tímabundið ástand. Atvinnuleysi var 11,4% í febrúar og hafði lækkað lítilsháttar frá janúar. Búist er við að það lækki áfram í mars og fari jafnvel aðeins undir 11%. Yfir 21 þúsund manns standa að baki þessum tölum, þar af um fjórðungur háskólamenntaðir og yfir 40% með grunnskólapróf. Ætla má að dulið atvinnuleysi sé nokkuð, einkum meðal kvenna. Hagvöxtur var neikvæður á síðasta ári um 6,6%. Þeirri tölu var samt fagnað, enda mun skárri niðurstaða en jafnvel bjartsýnustu áætlanir síðasta árs höfðu reiknað með í ljósi faraldursins. Ýmis teikn eru á lofti um að hagvöxtur þessa árs verði jákvæður, en töluvert veltur þar m.a. á opnun landsins fyrir ferðamönnum. Það vakti athygli mína að fyrr á þessu ári þegar veruleg hækkun verðbólgunnar varð ljós að fjármálaráðherra, sem er formlega gagnaðili allra verkalýðsfélaga í kjarasamningum hins opinbera og skrifar undir þá sem slíkur, sá ástæðu til að hnýta sérstaklega í launahækkanir. „Mögulega erum við að sjá launahækkanir leka út í verðlag“ var eftir honum haft. Ekki var minnst á beinar hækkanir ýmissa neysluskatta og opinberra gjalda um áramót sem höfðu bein og mælanleg áhrif á verðbólgu, né möguleg verðbólguáhrif lækkunar tekjuskatts einstaklinga sem þá tóku einnig gildi. Að sama skapi var athyglisvert að í fögnuði fjármálaráðherra yfir því að hagvöxtur hefði verið mun skárri á síðasta ári en búist var við taldi hann þar eðlilega lykilatriði hvernig stjórnvöld hefðu brugðist við. Ekki sá hann þó ástæðu til þess að minnast á hlutverk kaupmáttar í að viðhalda hagvexti með einkaneyslu og fjárfestingum almennings og þeirrar staðreyndar að ekki var fallið í þá freistni að fresta samningsbundnum launahækkunum og jafnvel lækka laun – eins og þó voru uppi hugmyndir um. Blikurnar Það eru kosningar í haust. Ný ríkisstjórn, hvort sem það verður sú núverandi með endurnýjað umboð, eða einhver allt önnur, mun taka við þokkalega góðu búi. Skuldastaða ríkissjóð er þrátt fyrir heimsfaraldur ekki afleit og mestmegnis í eigin gjaldmiðli. Samkvæmt nýkynntri fjármálaáætlun áranna 2022-2026 er gert ráð fyrir að skuldsetning hins opinbera, þ.e. ríkissjóðs og sveitarfélaga, nái hámarki við 54% á árunum 2025 og 2026. Í bæði sögulegu og hagfræðilegu samhengi telst það ekki mikið, sérstaklega þegar tekið er tillit til þess að vextir á skuldum hins opinbera eru sögulega lágir – og gætu verið lægri. Því ber að hafa ákveðinn vara á gagnvart þeim sem vilja mögulega rífa of fljótt í hemilinn á umfangi hins opinbera í hagkerfinu. Þar togast vissulega á mismunandi bæði pólitísk og hagfræðileg gildi, en staðreyndirnar tala sínu máli. Ríkið leikur lykilhlutverk í gangverki verðmætasköpunar, uppbyggingar og félagslegs réttlætis. Varast ber því áköll um „aukið aðhaldsstig“ of fljótt, eins og fjármálaáætlun nýja ber með sér að hætta sé á. Þar er því lýst fullum fetum að „Aðhaldsstig ríkisfjármálanna verður aukið frá og með árinu 2023 til að ná settum markmiðum um að stöðva vöxt skulda.“ Þetta hljómar kannski ábyrgt en hér þarf að gæta vel að. 2023 er ekkert venjulegt ár. Það er miðbik nýs kjörtímabils og árið þar sem velflestir kjarasamningar renna út. Yfirlýsing af þessu tagi telst því tæpast tilviljun. Það er strax verið að segja okkur að þá verði ekkert að sækja. Þau skilaboð ríma síðan við það sem minnst var á hér að ofan að fjármálaráðherra sá ástæðu til að minnast sérstaklega á meint hlutverk launahækkana í verðbólgunni en ekki í hagvextinum. Ég er sannfærður um að í kjarasamningunum sem bíða okkar í kjölfar heimsfaraldurs sé sókn besta vörnin. Sú kenning gildir jafnt fyrir stjórnvöld, atvinnulíf og launafólk. Samleiðin snýst miklu fremur um sóknarfærin en samdráttinn. Höfundur er í framboði til formanns BHM - Bandalags háskólamanna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Félagasamtök Vinnumarkaður Friðrik Jónsson Mest lesið Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson Skoðun Betri stjórnvöld, ekki meiri stjórnvöld Sigríður María Egilsdóttir Skoðun Hin marguntöluðu orkuskipti í bílaflota landsmanna Þorgeir R. Valsson Skoðun Ný Ölfusárbrú – af hverju svona brú? Guðmundur Valur Guðmundsson Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson Skoðun Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun Verstu kennarar í heimi Gígja Bjargardóttir Skoðun Hvenær ætlarðu að flytja heim? Jón Þór Kristjánsson Skoðun Hinir vondu fjármagnseigendur! Guðmundur Ragnarsson Skoðun Skoðun Skoðun Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius skrifar Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Hin marguntöluðu orkuskipti í bílaflota landsmanna Þorgeir R. Valsson skrifar Skoðun Betri stjórnvöld, ekki meiri stjórnvöld Sigríður María Egilsdóttir skrifar Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson skrifar Skoðun Blóðmeramálið til umboðsmanns Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Meira fyrir minna: Bætt nýting opinberra fjármuna Álfrún Tryggvadóttir skrifar Skoðun Ný Ölfusárbrú – af hverju svona brú? Guðmundur Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Friðhelgar fótboltabullur Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Sex af níu flokkum á móti hvalveiðum Valgerður Árnadóttir skrifar Skoðun Allt fyrir listina Brynhildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tryggjum nýliðun bændastéttarinnar Þórdís Bjarnleifsdóttir skrifar Skoðun Óskalisti minn SIgurlín Margrét Sigurðardóttir skrifar Skoðun Aukin stuðningur við ferðasjóð íþróttafélaga dregur úr ójöfnuði Hannes S. Jónsson skrifar Skoðun Það er þetta með traustið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Plan Samfylkingar: Svona náum við niður vöxtunum Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun 6000 íbúðirnar sem vantar - í boði borgarinnar Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Samvinnufélög - sóknarfæri á húsnæðismarkaði? Elín H. Jónsdóttir,Guðrún Johnsen skrifar Skoðun Kæri oddviti Samfylkingarnar í Reykjavíkurkjördæmi suður Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Það er enginn á vakt Áslaug Ýr Hjartardóttir skrifar Skoðun Svalur, Valur og Hvalur Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Opið bréf til samninganefnda KÍ og SÍS Guðrún Eik Skúladóttir skrifar Skoðun Ungt fólk og þörfin fyrir skjótar aðgerðir í menntun Fannar Logi Waldorff Sigurðsson skrifar Skoðun Mikilvægasta launaviðtalið Bessí Þóra Jónsdóttir skrifar Skoðun Leikskólaverkfall - slæmur draumur Jóhanna Dröfn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Burt með baráttusöngva úr virkjunarkafla stóriðjustefnunnar Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Örugg skref Samfylkingar í geðheilbrigðismálum Alma Möller,Elín Anna Baldursdóttir,Sævar Már Gústavsson skrifar Skoðun Meiri árangur…fyrir útvalda Aðalheiður Marta Steindórsdóttir skrifar Skoðun Ertu karlmaður á miðjum aldri á breytingarskeiðinu? Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Hvenær ætlarðu að flytja heim? Jón Þór Kristjánsson skrifar Sjá meira
Áskoranir í efnahagsmálum og áhrif þeirra á lífskjör Síðastliðið ár er búið að vera sérkennilegt. Nú þegar glittir í hugsanleg lok heimsfaraldurs – sem þó mun lifa með okkur með einum eða öðrum hætti næstu árin – þarf að huga vel að næstu skrefum í stjórn efnahagsmála og hvernig aðgerðir – eða skortur á þeim – hafa áhrif á lífskjör, atvinnustig, réttindi og réttlæti. Það er full ástæða til að hafa áhyggjur af framhaldinu. Stjórnvöld gerðu í raun það eina rétta í upphafi faraldursins og opnuðu gáttir ríkissjóðs til að stemma stigu við því sem búast mátti við að yrði tímabundið áfall. Hversu tímabundið var þó ekki vitað og nú er því miður ljóst að í upphafi var bjartsýnin full mikil um að þetta ástand tæki fljótt af. Svo virðist sem enn eimi eftir af þeirri óskhyggju. Engu að síður eru ýmis jákvæð teikn á lofti. Fjármagnsflótti kviks erlends fjármagns á síðustu 12-14 mánuðum hefur leitt það af sér að gjaldeyrisflæði inn og út úr landinu endurspeglar nú betur hvað er gerast í raunhagkerfinu sem stendur okkur næst. Þar á ég við hefðbundinn inn- og útflutning ásamt þjónustuviðskiptum sem byggjast m.a. á þeim miklu verðmætum sem myndast með nýsköpunarstarfi. Þetta má sjá í styrkingu krónunnar undanfarið. Miðað við opinbera gengisskráningu á síðasta degi fyrir páska 31. mars var evran komin niður í rúmar 148 krónur og dollar í rúmar 126, sem er um 10% styrking frá því sem var í lok október á síðasta ári. Evran var rúmlega 5% dýrari um síðustu áramót en sl. miðvikudag. Verðbólga of há, atvinnuleysi of hátt, hagvöxtur of lítill Síðasta opinbera verðbólgumæling sagði verðbólgu hér 4,3% á ársgrundvelli, þ.e. frá mars 2020 til mars 2021. Stígandi var í verðbólgunni allt síðasta ár og fylgdi hún nokkuð vel annars vegar þróun heimsfaraldurs og hins vegar þróun gengis krónunnar. Hæst fór þó verðbólgan, eða ársbreyting vísitölu neysluverðs, á síðasta ári í 3,6%, en eftir áramót verður nokkuð stökk þar sem hún fer í fyrsta sinn yfir 4% síðan í desember 2013. 4,3% í janúar og mars, en 4,1% í febrúar. Annað sem gerist í verðbólgunni nú er að frá því í júní í fyrra hefur vísitala neysluverðs án húsnæðis hækkað meira í hverjum mánuði en vísitala með húsnæði. Það er óvenjulegt – og væntanlega tímabundið ástand. Atvinnuleysi var 11,4% í febrúar og hafði lækkað lítilsháttar frá janúar. Búist er við að það lækki áfram í mars og fari jafnvel aðeins undir 11%. Yfir 21 þúsund manns standa að baki þessum tölum, þar af um fjórðungur háskólamenntaðir og yfir 40% með grunnskólapróf. Ætla má að dulið atvinnuleysi sé nokkuð, einkum meðal kvenna. Hagvöxtur var neikvæður á síðasta ári um 6,6%. Þeirri tölu var samt fagnað, enda mun skárri niðurstaða en jafnvel bjartsýnustu áætlanir síðasta árs höfðu reiknað með í ljósi faraldursins. Ýmis teikn eru á lofti um að hagvöxtur þessa árs verði jákvæður, en töluvert veltur þar m.a. á opnun landsins fyrir ferðamönnum. Það vakti athygli mína að fyrr á þessu ári þegar veruleg hækkun verðbólgunnar varð ljós að fjármálaráðherra, sem er formlega gagnaðili allra verkalýðsfélaga í kjarasamningum hins opinbera og skrifar undir þá sem slíkur, sá ástæðu til að hnýta sérstaklega í launahækkanir. „Mögulega erum við að sjá launahækkanir leka út í verðlag“ var eftir honum haft. Ekki var minnst á beinar hækkanir ýmissa neysluskatta og opinberra gjalda um áramót sem höfðu bein og mælanleg áhrif á verðbólgu, né möguleg verðbólguáhrif lækkunar tekjuskatts einstaklinga sem þá tóku einnig gildi. Að sama skapi var athyglisvert að í fögnuði fjármálaráðherra yfir því að hagvöxtur hefði verið mun skárri á síðasta ári en búist var við taldi hann þar eðlilega lykilatriði hvernig stjórnvöld hefðu brugðist við. Ekki sá hann þó ástæðu til þess að minnast á hlutverk kaupmáttar í að viðhalda hagvexti með einkaneyslu og fjárfestingum almennings og þeirrar staðreyndar að ekki var fallið í þá freistni að fresta samningsbundnum launahækkunum og jafnvel lækka laun – eins og þó voru uppi hugmyndir um. Blikurnar Það eru kosningar í haust. Ný ríkisstjórn, hvort sem það verður sú núverandi með endurnýjað umboð, eða einhver allt önnur, mun taka við þokkalega góðu búi. Skuldastaða ríkissjóð er þrátt fyrir heimsfaraldur ekki afleit og mestmegnis í eigin gjaldmiðli. Samkvæmt nýkynntri fjármálaáætlun áranna 2022-2026 er gert ráð fyrir að skuldsetning hins opinbera, þ.e. ríkissjóðs og sveitarfélaga, nái hámarki við 54% á árunum 2025 og 2026. Í bæði sögulegu og hagfræðilegu samhengi telst það ekki mikið, sérstaklega þegar tekið er tillit til þess að vextir á skuldum hins opinbera eru sögulega lágir – og gætu verið lægri. Því ber að hafa ákveðinn vara á gagnvart þeim sem vilja mögulega rífa of fljótt í hemilinn á umfangi hins opinbera í hagkerfinu. Þar togast vissulega á mismunandi bæði pólitísk og hagfræðileg gildi, en staðreyndirnar tala sínu máli. Ríkið leikur lykilhlutverk í gangverki verðmætasköpunar, uppbyggingar og félagslegs réttlætis. Varast ber því áköll um „aukið aðhaldsstig“ of fljótt, eins og fjármálaáætlun nýja ber með sér að hætta sé á. Þar er því lýst fullum fetum að „Aðhaldsstig ríkisfjármálanna verður aukið frá og með árinu 2023 til að ná settum markmiðum um að stöðva vöxt skulda.“ Þetta hljómar kannski ábyrgt en hér þarf að gæta vel að. 2023 er ekkert venjulegt ár. Það er miðbik nýs kjörtímabils og árið þar sem velflestir kjarasamningar renna út. Yfirlýsing af þessu tagi telst því tæpast tilviljun. Það er strax verið að segja okkur að þá verði ekkert að sækja. Þau skilaboð ríma síðan við það sem minnst var á hér að ofan að fjármálaráðherra sá ástæðu til að minnast sérstaklega á meint hlutverk launahækkana í verðbólgunni en ekki í hagvextinum. Ég er sannfærður um að í kjarasamningunum sem bíða okkar í kjölfar heimsfaraldurs sé sókn besta vörnin. Sú kenning gildir jafnt fyrir stjórnvöld, atvinnulíf og launafólk. Samleiðin snýst miklu fremur um sóknarfærin en samdráttinn. Höfundur er í framboði til formanns BHM - Bandalags háskólamanna.
Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson Skoðun
Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson skrifar
Skoðun Kæri oddviti Samfylkingarnar í Reykjavíkurkjördæmi suður Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Örugg skref Samfylkingar í geðheilbrigðismálum Alma Möller,Elín Anna Baldursdóttir,Sævar Már Gústavsson skrifar
Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson Skoðun
Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun