Sér fyrir endann á tærri snilld Google og Facebook? Þórir Guðmundsson skrifar 3. maí 2020 08:00 Ray Kroc stofnandi McDonalds hamborgarakeðjunnar gerði sér grein fyrir því að það getur verið arðbærara að eiga söluvettvanginn heldur en sjálfa framleiðsluna. Þess vegna lagði hann undir sig lóðir sem hann leigði eigendum McDonalds hamborgaraútibúanna um gervöll Bandaríkin. Hagnaður hans kom því ekki síður af leigutekjum heldur en hamborgarasölu. Á svipaðan hátt hefur ofurhagnaður netrisanna Google og Facebook orðið til við það að búa til söluvettvang, sem milljónir manna nota, án þess að vera með nokkra efnisframleiðslu sjálfir. Milljónir manna deila myndum og textum á netinu í gegnum stafrænan vettvang sem hefur þann megintilgang að koma auglýsingum til skila til sömu milljóna manna. Stór hluti af því efni sem þannig er deilt er ritstjórnarefni sem fréttamenn um allan heim framleiða. Á bak við um 150 fréttir og greinar sem birtast á Vísi daglega eru ótaldar vinnustundir fagfólks sem aflar fréttanna, vinnur þær og birtir. Kroc deildi ágóðanum Munurinn á Google/Facebook og McDonalds er sá að Ray Kroc deildi hluta ágóðans með eigendum útibúanna, sem steiktu hamborgarana og seldu þá almenningi. Google og Facebook deila engu með neinum heldur gleypa auglýsingabitann með húð og hári. Þeir greiða ekki fyrir efnið og þeir borga ekki til þjóðfélagsins þar sem þeir eiga sín viðskipti. Þetta er auðvitað tær snilld. Stjórnvöld í ríkjum Evrópusambandsins og víðar sætta sig ekki við þessa snilld og hafa hafið gagnsókn. Hún miðar bæði að því að netrisarnir borgi sanngjarnt afgjald til efnisframleiðendanna – einkum fréttastofa sem leggja í töluverðan kostnað við að koma upplýsingum til almennings – og að setja almennar leikreglur um starfsemi risanna. Skekkja á markaði frétta Árið 2018 voru tekjur Google vegna birtinga frétta, eingöngu, áætlaðar í kringum 4,7 milljarða bandaríkjadollara, sem nálgast heildartekjur íslenska ríkisins á því sama ári. Upphæðin er líka mjög nálægt heildarauglýsingatekjum stafrænna fjölmiðla í Bandaríkjunum árið 2018. Og þetta eru eingöngu tekjur Google af leitarvélinni og Google News, ekki YouTube (sem Google á) og ekki af Facebook eða Instagram (sem Facebook á) eða tekjur hinna minni risanna af birtingu frétta. Og hvaða máli skiptir það? Skekkja í tekjustreymi á markaði frétta skiptir öllu máli, ekki bara um framtíð eins geira viðskiptalífsins heldur um lýðræði, mannréttindi og upplýsta umræðu. Frjálsir fjölmiðlar eru undirstaða lýðræðis en þeir hafa undanfarið farið halloka í samkeppni við ofurvöxt netrisanna, sem ráða lögum og lofum í hinum stafræna heimi eins og hann snýr að almenningi. Margrethe Vestager, framkvæmdastjóri samkeppnismála hjá Evrópusambandinu, hefur leitt baráttuna gegn ofurvaldi netrisanna á stafrænum markaði.Thierry Monasse/Getty Images Fyrir réttu ári samþykkti Evrópusambandið tilskipun sem gerir aðildarríkjum að innleiða lög sem meðal annars eiga að knýja netrisana til að semja við útgefendur um skiptingu tekna af fréttaefni sem netrisarnir deila til sinna viðskiptavina. Frakkar hafa þegar sett slík lög og fyrir þremur vikum skipaði franska samkeppniseftirlitið Google að semja við útgefendur um skiptingu tekna af birtingu frétta fyrir 9. júlí næstkomandi. Lítill vafi leikur á því að þessi tilskipun ESB verður síðar innleidd í EES samninginn og mun þá ná til Íslands. Með öðrum orðum, þá munu Google, Facebook og allir hinir risarnir þurfa að semja við íslenska fréttamiðla líkt og alla aðra annars staðar í Evrópu. Gangi þetta eftir má gera ráð fyrir því að tekjur af birtingu íslenskra frétta á samfélagsmiðlum fari að renna til íslenskra fréttamiðla eftir einhver ár, kannski þrjú til fimm. Tímabundinn stuðningur Fyrir marga útgefendur, sem berjast í bökkum með sína fjölmiðlastarfsemi nú þegar, eru þrjú til fimm ár heil eilífð. Þess vegna skiptir fjölmiðlafrumvarp Lilju Daggar Alfreðsdóttur mennta- og menningarmálaráðherra svo miklu máli. Í því er tekið fram að styðja eigi við „útgáfu á fréttum, fréttatengdu efni og umfjöllun um samfélagsleg málefni auk þess að styðja við málstefnu stjórnvalda með því að veita einkareknum fjölmiðlum tímabundinn stuðning…“(áhersla mín). Ákvæðið um tímabundinn stuðning er undirstöðuatriði í þessu öllu saman. Annars staðar á Norðurlöndum virðist vera sátt um ríkisstuðning við einkarekna fjölmiðla til langframa. Hér á landi er miklu almennari skoðun að fréttaútgáfa eigi einfaldlega að standa sig á markaði. Rökin fyrir stuðningi við fréttaútgáfu eru þess vegna þau að hann sé nauðsynlegur á meðan markaðurinn virkar ekki með eðlilegum hætti. Gangi þróunin eftir, sem þegar er hafin í Evrópu og víðar, má vona að það misgengi, sem varð á markaði með fréttir á síðustu tveimur áratugum, gangi til baka. Eðlilegt ástand verður þegar útgefendur fá sanngjarnan hlut af þeim tekjum sem Google og Facebook fá núna fyrir lestur, áhorf og hlustun á fréttir. Þá verður tímabundna ástandið sem frumvarpið byggir á yfirstaðið. Fyrir aðþrengda íslenska fjölmiðla, sem nú kljást við tekjufall vegna kórónuveirufaraldurs í ofanálag, er hins vegar er óvíst hvort það gerist í tæka tíð. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Samfélagsmiðlar Fjölmiðlar Auglýsinga- og markaðsmál Þórir Guðmundsson Facebook Google Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson Skoðun Skoðun Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg skrifar Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Grunnstoðir sveitarfélagsins efldar til muna Sandra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir skrifar Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Mjóddin og pólitík pírata Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson skrifar Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir skrifar Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia skrifar Skoðun Hjarta samfélagsins í Þorlákshöfn slær við höfnina Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Marserum fyrir jafnrétti í íþróttum Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson skrifar Sjá meira
Ray Kroc stofnandi McDonalds hamborgarakeðjunnar gerði sér grein fyrir því að það getur verið arðbærara að eiga söluvettvanginn heldur en sjálfa framleiðsluna. Þess vegna lagði hann undir sig lóðir sem hann leigði eigendum McDonalds hamborgaraútibúanna um gervöll Bandaríkin. Hagnaður hans kom því ekki síður af leigutekjum heldur en hamborgarasölu. Á svipaðan hátt hefur ofurhagnaður netrisanna Google og Facebook orðið til við það að búa til söluvettvang, sem milljónir manna nota, án þess að vera með nokkra efnisframleiðslu sjálfir. Milljónir manna deila myndum og textum á netinu í gegnum stafrænan vettvang sem hefur þann megintilgang að koma auglýsingum til skila til sömu milljóna manna. Stór hluti af því efni sem þannig er deilt er ritstjórnarefni sem fréttamenn um allan heim framleiða. Á bak við um 150 fréttir og greinar sem birtast á Vísi daglega eru ótaldar vinnustundir fagfólks sem aflar fréttanna, vinnur þær og birtir. Kroc deildi ágóðanum Munurinn á Google/Facebook og McDonalds er sá að Ray Kroc deildi hluta ágóðans með eigendum útibúanna, sem steiktu hamborgarana og seldu þá almenningi. Google og Facebook deila engu með neinum heldur gleypa auglýsingabitann með húð og hári. Þeir greiða ekki fyrir efnið og þeir borga ekki til þjóðfélagsins þar sem þeir eiga sín viðskipti. Þetta er auðvitað tær snilld. Stjórnvöld í ríkjum Evrópusambandsins og víðar sætta sig ekki við þessa snilld og hafa hafið gagnsókn. Hún miðar bæði að því að netrisarnir borgi sanngjarnt afgjald til efnisframleiðendanna – einkum fréttastofa sem leggja í töluverðan kostnað við að koma upplýsingum til almennings – og að setja almennar leikreglur um starfsemi risanna. Skekkja á markaði frétta Árið 2018 voru tekjur Google vegna birtinga frétta, eingöngu, áætlaðar í kringum 4,7 milljarða bandaríkjadollara, sem nálgast heildartekjur íslenska ríkisins á því sama ári. Upphæðin er líka mjög nálægt heildarauglýsingatekjum stafrænna fjölmiðla í Bandaríkjunum árið 2018. Og þetta eru eingöngu tekjur Google af leitarvélinni og Google News, ekki YouTube (sem Google á) og ekki af Facebook eða Instagram (sem Facebook á) eða tekjur hinna minni risanna af birtingu frétta. Og hvaða máli skiptir það? Skekkja í tekjustreymi á markaði frétta skiptir öllu máli, ekki bara um framtíð eins geira viðskiptalífsins heldur um lýðræði, mannréttindi og upplýsta umræðu. Frjálsir fjölmiðlar eru undirstaða lýðræðis en þeir hafa undanfarið farið halloka í samkeppni við ofurvöxt netrisanna, sem ráða lögum og lofum í hinum stafræna heimi eins og hann snýr að almenningi. Margrethe Vestager, framkvæmdastjóri samkeppnismála hjá Evrópusambandinu, hefur leitt baráttuna gegn ofurvaldi netrisanna á stafrænum markaði.Thierry Monasse/Getty Images Fyrir réttu ári samþykkti Evrópusambandið tilskipun sem gerir aðildarríkjum að innleiða lög sem meðal annars eiga að knýja netrisana til að semja við útgefendur um skiptingu tekna af fréttaefni sem netrisarnir deila til sinna viðskiptavina. Frakkar hafa þegar sett slík lög og fyrir þremur vikum skipaði franska samkeppniseftirlitið Google að semja við útgefendur um skiptingu tekna af birtingu frétta fyrir 9. júlí næstkomandi. Lítill vafi leikur á því að þessi tilskipun ESB verður síðar innleidd í EES samninginn og mun þá ná til Íslands. Með öðrum orðum, þá munu Google, Facebook og allir hinir risarnir þurfa að semja við íslenska fréttamiðla líkt og alla aðra annars staðar í Evrópu. Gangi þetta eftir má gera ráð fyrir því að tekjur af birtingu íslenskra frétta á samfélagsmiðlum fari að renna til íslenskra fréttamiðla eftir einhver ár, kannski þrjú til fimm. Tímabundinn stuðningur Fyrir marga útgefendur, sem berjast í bökkum með sína fjölmiðlastarfsemi nú þegar, eru þrjú til fimm ár heil eilífð. Þess vegna skiptir fjölmiðlafrumvarp Lilju Daggar Alfreðsdóttur mennta- og menningarmálaráðherra svo miklu máli. Í því er tekið fram að styðja eigi við „útgáfu á fréttum, fréttatengdu efni og umfjöllun um samfélagsleg málefni auk þess að styðja við málstefnu stjórnvalda með því að veita einkareknum fjölmiðlum tímabundinn stuðning…“(áhersla mín). Ákvæðið um tímabundinn stuðning er undirstöðuatriði í þessu öllu saman. Annars staðar á Norðurlöndum virðist vera sátt um ríkisstuðning við einkarekna fjölmiðla til langframa. Hér á landi er miklu almennari skoðun að fréttaútgáfa eigi einfaldlega að standa sig á markaði. Rökin fyrir stuðningi við fréttaútgáfu eru þess vegna þau að hann sé nauðsynlegur á meðan markaðurinn virkar ekki með eðlilegum hætti. Gangi þróunin eftir, sem þegar er hafin í Evrópu og víðar, má vona að það misgengi, sem varð á markaði með fréttir á síðustu tveimur áratugum, gangi til baka. Eðlilegt ástand verður þegar útgefendur fá sanngjarnan hlut af þeim tekjum sem Google og Facebook fá núna fyrir lestur, áhorf og hlustun á fréttir. Þá verður tímabundna ástandið sem frumvarpið byggir á yfirstaðið. Fyrir aðþrengda íslenska fjölmiðla, sem nú kljást við tekjufall vegna kórónuveirufaraldurs í ofanálag, er hins vegar er óvíst hvort það gerist í tæka tíð.
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar
Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar
Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun