Staða réttarríkisins Guðmundur Steingrímsson skrifar 11. febrúar 2019 07:00 Einu sinni heyrði ég í fyrirlestri greint frá niðurstöðum hollenskrar könnunar, þar sem grafist var fyrir um það með hnitmiðuðum spurningum, hvað það væri sem hefði mest áhrif á hamingju fólks. Niðurstöðurnar voru áhugaverðar. Það kom á daginn, að til dæmis það að fjölskyldan í næsta húsi væri ríkari en maður sjálfur reyndist ekki hafa mjög mikil áhrif á hamingju fólks. Að við næsta hús væri stærri pallur með stærra grilli, með sex brennurum, bjórkæli og pizzuofni, það skipti litlu. Fólk var hamingjusamt með sína tvo brennara úr Byko. Hitt reyndist skipta fólk miklu meira máli: Ríkir réttlæti í samfélaginu? Er hægt að treysta því að allir fáir réttláta meðferð hjá öllum þessum aðilum í kringum mann, sem sýsla með mál manns? Á vinnumarkaði, í viðskiptum, í daglegu lífi. Það er fólki mikilvægt, samkvæmt þessu, að það sé til dæmis ekki gerður greinarmunur á Jóni og séra Jóni, að allir sitji við sama borð. Það er fólki mikilvægt að verða ekki fyrir gerræðislegri valdbeitingu, að geta búið við öryggi og vissan fyrirsjáanleika, og sanngirni, þegar kemur að alls kyns úrskurðar- og íhlutunarvaldi hinna fjölmörgu valdaaðila samfélagsins.Dæmin mörg Ég hef hugsað töluvert um þennan fyrirlestur síðan. Mér finnst þetta merkilegt, en líka augljóst þegar maður spáir í það. Þetta blasir samt ekki við, þegar maður hlýðir á umræðuna. Stundum, af umræðunni að dæma, virðist eins og það sé lykilatriði þegar kemur að hamingju að allir séu jafnríkir. Að enginn sé ríkur, helst. En þetta er misskilningur. Fáir býsnast yfir því, held ég, að einhver lúsiðin manneskja sé rík og láta það hafa áhrif á hamingju sína. Hitt skiptir meira máli: Öðlaðist viðkomandi ríkidæmi sitt á sanngjarnan hátt? Réð kannski klíkuskapur og ósanngjörn forgjöf úrslitum? Þetta er eitt dæmi af mörgum. Ég held að fátt sé eins niðurdrepandi, og þar með áhrifavaldur þegar kemur að hamingju manns, eins og verða að vitni að óréttlæti eða verða fyrir óréttlæti, jafnvel trekk í trekk, og hvað þá að búa í samfélagi sem einkennist í mörgum meginatriðum af óréttlæti. Óréttlætið getur verið æði lúmskt, en opnast manni smám saman eftir því sem árin safnast upp og reynslan eykst. Af þessum sjónarhóli þarf að skoða Ísland. Mér finnst ég skilja betur og betur fólk sem segir á efri árum, eftir langvarandi þátttöku í samfélagsumræðu og nálægð við ákvarðanatöku og vald, að íslenskt samfélag sé ógeðslegt. Stór orð, en þau hafa jú fallið.Tvenns konar dómstólar Hvað er átt við? Er Ísland ekki til fyrirmyndar? Tært vatn og hreint loft. Fremst í jafnrétti. Umburðarlynd og víðsýn. Eða hvað? Jú, jú. Margt er frábært. En samt er hún svo djúp og svo yfirgripsmikil þessi reiði og óþreyja. Það þarf ekki að tala lengi um samfélagsmál í samkvæmi á Íslandi þar til kemur að suðupunkti. Hitinn er alltaf undirliggjandi. Hverju sætir? Ég held að meginástæða óróa á vinnumarkaði, til dæmis, og líka uppsafnaðrar reiði þegar kemur að málefnum tengdum kynferðislegri áreitni og ofbeldi, sé sú að um langt skeið hefur sú tilfinning ríkt að á Íslandi ríki ekki almennilegt réttlæti. Fólk hefur hagnast gegnum klíku, auðlindir gefnar, stórir hagsmunaaðilar ráða allt of miklu, alls konar embættismenn hafa vald í mikilvægum málefnum borgaranna en enga ábyrgð – þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt – og borgararnir eru lítt varðir af dómstólum. Einu sinni sagði mér maður að dómstólar í löndum heimsins hefðu annaðhvort tilhneigingu til þess að draga taum borgaranna, í viðureign þeirra við hið mikla vald sem opinberar stofnanir hafa, eða draga taum stofnananna og hins opinbera, gegn borgurunum, og þá væntanlega í nafni þess að ekki megi láta mannréttindi rugga bátnum um of. Því miður bendir margt til þess að á Íslandi sé hið síðarnefnda raunin.Nokkrar spurningar Hér eru nokkrar samfélagslegar samviskuspurningar: Skiptir máli í íslensku viðskiptalífi að vera í réttu klíkunni? Hafa ákvarðanir í stjórnmálum fært sumum einstaklingum auð á ósanngjarnan og ógagnsæjan hátt? (Uuu já.) Lenda þegnarnir í því að vera synjað um alls konar hluti af embættismönnum eða starfsmönnum stofnana og fá engar útskýringar eða möguleika til þess að hnekkja slíku? Getur fötluð manneskja vænst þess fyrir dómstólum á Íslandi að mannréttindi hennar séu metin mikilvægari en til dæmis fjárhagslegir hagsmunir, eða aðrir hagsmunir, stofnunar sem hún berst við? Dæmin eru sláandi um hið gagnstæða. Áfram, Freyja segi ég þó. Og að síðustu, ein góð hugleiðing í ljósi umræðunnar upp á síðkastið: Hefur einhver trú á því að mögulega einhver sem verður uppvís að því að hafa káfað á kvenfólki og abbast upp á það um áratugaskeið, jafnvel, verði nokkurn tímann dæmdur fyrir eitthvað slíkt af réttarríkinu? Það held ég ekki. Ég held að á Íslandi gangi vofa laus. Hún heitir óréttlæti. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Guðmundur Steingrímsson Mest lesið Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Sköpum samfélag fyrir börn Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir skrifar Skoðun Viltu hafa jákvæð áhrif þegar þú ferðast? Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir skrifar Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason skrifar Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Gegn áætluðu kílómetragjaldi stjórnvalda á bifhjól Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Tillaga um hærri vörugjöld á mótorhjól er skref aftur á bak Unnar Már Magnússon skrifar Skoðun Hvernig hugsar þú um hreint vatn? Lovísa Árnadóttir skrifar Skoðun Takk Vigdís! Takk Guðni! Takk Halla! — Takk þjóð! Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun Blóðmerar - skeytingarleysi hinna þriggja valda Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Krefjandi tímar í veitingageiranum Einar Bárðarson skrifar Skoðun Má endalaust vera níðingur!! Arna Magnea Danks skrifar Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Silfurfat Samfylkingarinnar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Véfréttir og villuljós Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun „Fór í útkall“ Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Dagur náms- og starfsráðgjafar 2025: Faglegur stuðningur sem skiptir máli – fyrir einstaklinga og samfélagið Jónína Kárdal,Svandís Sturludóttir skrifar Sjá meira
Einu sinni heyrði ég í fyrirlestri greint frá niðurstöðum hollenskrar könnunar, þar sem grafist var fyrir um það með hnitmiðuðum spurningum, hvað það væri sem hefði mest áhrif á hamingju fólks. Niðurstöðurnar voru áhugaverðar. Það kom á daginn, að til dæmis það að fjölskyldan í næsta húsi væri ríkari en maður sjálfur reyndist ekki hafa mjög mikil áhrif á hamingju fólks. Að við næsta hús væri stærri pallur með stærra grilli, með sex brennurum, bjórkæli og pizzuofni, það skipti litlu. Fólk var hamingjusamt með sína tvo brennara úr Byko. Hitt reyndist skipta fólk miklu meira máli: Ríkir réttlæti í samfélaginu? Er hægt að treysta því að allir fáir réttláta meðferð hjá öllum þessum aðilum í kringum mann, sem sýsla með mál manns? Á vinnumarkaði, í viðskiptum, í daglegu lífi. Það er fólki mikilvægt, samkvæmt þessu, að það sé til dæmis ekki gerður greinarmunur á Jóni og séra Jóni, að allir sitji við sama borð. Það er fólki mikilvægt að verða ekki fyrir gerræðislegri valdbeitingu, að geta búið við öryggi og vissan fyrirsjáanleika, og sanngirni, þegar kemur að alls kyns úrskurðar- og íhlutunarvaldi hinna fjölmörgu valdaaðila samfélagsins.Dæmin mörg Ég hef hugsað töluvert um þennan fyrirlestur síðan. Mér finnst þetta merkilegt, en líka augljóst þegar maður spáir í það. Þetta blasir samt ekki við, þegar maður hlýðir á umræðuna. Stundum, af umræðunni að dæma, virðist eins og það sé lykilatriði þegar kemur að hamingju að allir séu jafnríkir. Að enginn sé ríkur, helst. En þetta er misskilningur. Fáir býsnast yfir því, held ég, að einhver lúsiðin manneskja sé rík og láta það hafa áhrif á hamingju sína. Hitt skiptir meira máli: Öðlaðist viðkomandi ríkidæmi sitt á sanngjarnan hátt? Réð kannski klíkuskapur og ósanngjörn forgjöf úrslitum? Þetta er eitt dæmi af mörgum. Ég held að fátt sé eins niðurdrepandi, og þar með áhrifavaldur þegar kemur að hamingju manns, eins og verða að vitni að óréttlæti eða verða fyrir óréttlæti, jafnvel trekk í trekk, og hvað þá að búa í samfélagi sem einkennist í mörgum meginatriðum af óréttlæti. Óréttlætið getur verið æði lúmskt, en opnast manni smám saman eftir því sem árin safnast upp og reynslan eykst. Af þessum sjónarhóli þarf að skoða Ísland. Mér finnst ég skilja betur og betur fólk sem segir á efri árum, eftir langvarandi þátttöku í samfélagsumræðu og nálægð við ákvarðanatöku og vald, að íslenskt samfélag sé ógeðslegt. Stór orð, en þau hafa jú fallið.Tvenns konar dómstólar Hvað er átt við? Er Ísland ekki til fyrirmyndar? Tært vatn og hreint loft. Fremst í jafnrétti. Umburðarlynd og víðsýn. Eða hvað? Jú, jú. Margt er frábært. En samt er hún svo djúp og svo yfirgripsmikil þessi reiði og óþreyja. Það þarf ekki að tala lengi um samfélagsmál í samkvæmi á Íslandi þar til kemur að suðupunkti. Hitinn er alltaf undirliggjandi. Hverju sætir? Ég held að meginástæða óróa á vinnumarkaði, til dæmis, og líka uppsafnaðrar reiði þegar kemur að málefnum tengdum kynferðislegri áreitni og ofbeldi, sé sú að um langt skeið hefur sú tilfinning ríkt að á Íslandi ríki ekki almennilegt réttlæti. Fólk hefur hagnast gegnum klíku, auðlindir gefnar, stórir hagsmunaaðilar ráða allt of miklu, alls konar embættismenn hafa vald í mikilvægum málefnum borgaranna en enga ábyrgð – þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt – og borgararnir eru lítt varðir af dómstólum. Einu sinni sagði mér maður að dómstólar í löndum heimsins hefðu annaðhvort tilhneigingu til þess að draga taum borgaranna, í viðureign þeirra við hið mikla vald sem opinberar stofnanir hafa, eða draga taum stofnananna og hins opinbera, gegn borgurunum, og þá væntanlega í nafni þess að ekki megi láta mannréttindi rugga bátnum um of. Því miður bendir margt til þess að á Íslandi sé hið síðarnefnda raunin.Nokkrar spurningar Hér eru nokkrar samfélagslegar samviskuspurningar: Skiptir máli í íslensku viðskiptalífi að vera í réttu klíkunni? Hafa ákvarðanir í stjórnmálum fært sumum einstaklingum auð á ósanngjarnan og ógagnsæjan hátt? (Uuu já.) Lenda þegnarnir í því að vera synjað um alls konar hluti af embættismönnum eða starfsmönnum stofnana og fá engar útskýringar eða möguleika til þess að hnekkja slíku? Getur fötluð manneskja vænst þess fyrir dómstólum á Íslandi að mannréttindi hennar séu metin mikilvægari en til dæmis fjárhagslegir hagsmunir, eða aðrir hagsmunir, stofnunar sem hún berst við? Dæmin eru sláandi um hið gagnstæða. Áfram, Freyja segi ég þó. Og að síðustu, ein góð hugleiðing í ljósi umræðunnar upp á síðkastið: Hefur einhver trú á því að mögulega einhver sem verður uppvís að því að hafa káfað á kvenfólki og abbast upp á það um áratugaskeið, jafnvel, verði nokkurn tímann dæmdur fyrir eitthvað slíkt af réttarríkinu? Það held ég ekki. Ég held að á Íslandi gangi vofa laus. Hún heitir óréttlæti.
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar
Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar
Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Dagur náms- og starfsráðgjafar 2025: Faglegur stuðningur sem skiptir máli – fyrir einstaklinga og samfélagið Jónína Kárdal,Svandís Sturludóttir skrifar
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun