Goðafræði stjórnmálanna Guðmundur Andri Thorsson. skrifar 2. maí 2016 07:00 Það er eitt einkenni íslensks samfélags – og mein – að hér skuli stéttastjórnmál ekki hafa náð að þroskast eins og í nágrannalöndum svo að fyrir vikið urðu flokkar alþýðu ekki jafn sterkir og annars staðar í Evrópu með alkunnum afleiðingum fyrir lífskjör og réttindi þeirra landsmanna sem þurfa að dúsa með sitt hér en ekki aflendis eins og tortólarnir í valdastólunum. Ekki urðu heldur til eindregnir yfirstéttarflokkar. Stjórnmálaflokkar síðustu aldar urðu hins vegar stundum eins og laustengd bandalög sem mynduðust kringum sterka einstaklinga sem höfðu á valdi sínu að útdeilda gæðum til sinna manna, ættmenna, skólafélaga, rótarýfélaga, skjólstæðinga – kjósenda. Um leið tókst íslensku samfélagi ekki alveg að vaxa frá sjálfstæðisstjórnmálunum sem hér ríktu að sögn stjórnmálafræðinnar til ársins 1916-18, en samkvæmt þeirri hugmyndafræði höfðu stórbændur og kotungar, vinnufólk, embættismenn, lausamenn og niðursetningar í grundvallaratriðum sömu hagsmuni: að losna undan Dönum. Sjálfstæðisstjórnmál voru einkum framlengd með hersetu landsins, og síðan deilum um þátttöku í samstarfi vestrænna þjóða í ESB. Álitamálin hér á landi hafa síður snúist um lífskjör og laun almennings en stöðu lýðveldisins í samfélagi þjóðanna.Eins og mosi En hið raunverulega úrlausnarefni stjórnmálanna hefur verið að greiða – eða torvelda – för að þeim gæðum sem útvaldir stjórnmálamenn voru í aðstöðu til að úthluta, hvort sem það voru leyfi til innflutnings á einhverju eða bankafyrirgreiðsla, útvegun á vinnu – byggingarleyfi. Dæmin eru óteljandi frá haftaárunum, sem voru dýrðarár Sjálfstæðisflokksins og byggðu upp það veldi hans sem enn er tregað í Hádegismóum. Stundum finnst manni vera rótgróinn eins og fornaldarmosi einhver þankagangur hér frá söguöld. Það mætti kenna hann við goðaveldið sem var hér ríkjandi stjórnskipan frá landnámi og þar til árið 1260, að það hrundi í borgarastyrjöld, þegar valdajafnvægi goðanna raskaðist og Íslendingar gengu Noregskonungi á hönd. Kerfið gekk út á að 39 goðar stjórnuðu sínu afmarkaða svæði hringinn í kringum landið – höfðu hver sitt goðorð – og hittust síðan og réðu ráðum sínum á Alþingi þar sem mál voru útkljáð, sættir gerðar, lög sögð fram af þar til gerðum lögsögumönnum, menn dæmdir í útlegð, leitað sæmdar og bandalög gerð. Allir landsmenn voru í skjóli einhvers goða og voru um leið honum skjól; höfðu skyldur við hann og réttindi gagnvart honum. Sýndu honum hollustu. Goðinn bjargaði sínum mönnum út úr vandræðum ef því var að skipta og hélt uppi lögum og reglu á sínu svæði en á móti kom að bændum bar að fylgja honum þegar til átaka kæmi, mynda herinn hans. Þegar kom fram á Sturlungaöld var ekki nokkur friður fyrir bændur að sinna búskap eða yfirleitt nokkrum sköpuðum hlut fyrir eilífum ófriði með tilheyrandi langferðum og vosbúð. Fyrirgreiðslukerfið sem varð til strax og hér tók að starfa alþingi í fullvalda landi minnir að mörgu leyti á þetta gamla goðaveldi. Fyrsti þingmaður hvers kjördæmis var þá nokkurs konar goði með réttindum og skyldum sem því fylgdu – rak erindi kjósenda sinna stór og smá í höfuðstaðnum – reddaði víxlum og gjaldeyrisyfirfærslum, þúfnabönum og lánum en fékk á móti öruggt þingsæti, góða afkomu og var höfðingi – goðinn.Fullreynt? Goðaveldi nútímans er í senn ósýnilegt og afskaplega sýnilegt. Um það gilda ekki skráðar reglur og því fylgja ekki eiginlegar nafnbætur en samt er það einhvern veginn yfir og allt um kring í íslenskri umræðu og stjórnmálahefð, líka umræðuhefð þar sem við sem tökum til máls opinberlega megum sæta því að vera iðulega dregin inn í eitthvert ímyndað valdagoðorðið. Enn virðist að einhverju leyti ríkja sá hugsunarháttur meðal margra kjósenda að skaffarahæfni frambjóðanda skuli ráða atkvæði manns, fremur en hugsjónir eða lífsviðhorf. Umræða hér snýst oft furðu lítið um stefnu og markmið og leiðir, samfélagsleg gildi og úrlausnir en þeim mun meira er gert af því að bollaleggja um tiltekin goðaveldi íslenskrar valdastéttar. En það er fullreynt með goðaveldið. Það er liðið undir lok. Þessi þankagangur endurspeglar ekki neinn veruleika. Það er enginn gamall kall að fara að sjá um okkur – til allrar hamingju. Goðaveldið er hvergi til nema sem köngulóavefir í yfirgefnum skúmaskotum valdsins.Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 2. maí. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Alþingi Guðmundur Andri Thorsson Mest lesið Evrópumet! Háskólamenntun minnst metin á Íslandi Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Þegar ég fékk séns Heiða Ingimarsdóttir Skoðun Verður greinilega að vera Ísrael Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Þegar samfélagið þagnar Benóný Valur Jakobsson Skoðun Ríkið tekur – landsbyggðirnar fá minna Hjálmar Bogi Hafliðason Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun Morðæðið á Gaza - Vitfirringin má ekki eyðileggja mennskuna Jón Baldvin Hannesson Skoðun Dóru Björt svarað! Jón G. Hauksson Skoðun Hoppað yfir girðingarnar Vilhjálmur Árnason Skoðun Ekki mínir hagsmunir Berglind Hlín Baldursdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Opinber skýring til Sigurjóns Þórðarsonar Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert kerfi lifir af pólitískan geðþótta Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Þegar undirskrift skiptir máli – um gervigreind, vottun og verðmæti mannlegra athafna Henning Arnór Úlfarsson skrifar Skoðun Hoppað yfir girðingarnar Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Þegar ég fékk séns Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Verður greinilega að vera Ísrael Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Evrópumet! Háskólamenntun minnst metin á Íslandi Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Ríkið tekur – landsbyggðirnar fá minna Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Snjallasta stefnubreyting Samfylkingarinnar Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Þegar samfélagið þagnar Benóný Valur Jakobsson skrifar Skoðun Stjórnleysi í íslenskri dýravernd Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Olíumjólk Sigurður Ingi Friðleifsson skrifar Skoðun Leikskólagjöld í Kópavogi þau hæstu á landinu Örn Arnarson skrifar Skoðun Pólitískur gúmmítékki Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Þegar bændur bregðast dýrum sínum – Valda þeim þjáningu og skelfilegum dauðdaga Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Morðæðið á Gaza - Vitfirringin má ekki eyðileggja mennskuna Jón Baldvin Hannesson skrifar Skoðun Orðsins fyllsta merking Eiríkur Kristjánsson skrifar Skoðun Dóru Björt svarað! Jón G. Hauksson skrifar Skoðun Ísland og hafið: viðbrögð við brotum Ísraels á alþjóðalögum Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Magnús Magnússon skrifar Skoðun Ekki mínir hagsmunir Berglind Hlín Baldursdóttir skrifar Skoðun Ætlar vinstri meirihlutinn að skila auðu? Þórdís Lóa Þórhalldóttir skrifar Skoðun Óásættanleg málsmeðferð Linda Íris Emilsdóttir,Katrín Oddsdóttir skrifar Skoðun Fjárfestavernd sem gengur of langt? Baldvin Ingi Sigurðsson skrifar Skoðun Æfðu þig í virkum og uppbyggilegum viðbrögðum Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Samþjöppunin hefur ekkert að gera með veiðigjöldin Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Aðför Vinnueftirlits að hagsmunum slasaðra. Steinar Harðarson skrifar Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir skrifar Skoðun Karlar, piltar og strákar Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar Sjá meira
Það er eitt einkenni íslensks samfélags – og mein – að hér skuli stéttastjórnmál ekki hafa náð að þroskast eins og í nágrannalöndum svo að fyrir vikið urðu flokkar alþýðu ekki jafn sterkir og annars staðar í Evrópu með alkunnum afleiðingum fyrir lífskjör og réttindi þeirra landsmanna sem þurfa að dúsa með sitt hér en ekki aflendis eins og tortólarnir í valdastólunum. Ekki urðu heldur til eindregnir yfirstéttarflokkar. Stjórnmálaflokkar síðustu aldar urðu hins vegar stundum eins og laustengd bandalög sem mynduðust kringum sterka einstaklinga sem höfðu á valdi sínu að útdeilda gæðum til sinna manna, ættmenna, skólafélaga, rótarýfélaga, skjólstæðinga – kjósenda. Um leið tókst íslensku samfélagi ekki alveg að vaxa frá sjálfstæðisstjórnmálunum sem hér ríktu að sögn stjórnmálafræðinnar til ársins 1916-18, en samkvæmt þeirri hugmyndafræði höfðu stórbændur og kotungar, vinnufólk, embættismenn, lausamenn og niðursetningar í grundvallaratriðum sömu hagsmuni: að losna undan Dönum. Sjálfstæðisstjórnmál voru einkum framlengd með hersetu landsins, og síðan deilum um þátttöku í samstarfi vestrænna þjóða í ESB. Álitamálin hér á landi hafa síður snúist um lífskjör og laun almennings en stöðu lýðveldisins í samfélagi þjóðanna.Eins og mosi En hið raunverulega úrlausnarefni stjórnmálanna hefur verið að greiða – eða torvelda – för að þeim gæðum sem útvaldir stjórnmálamenn voru í aðstöðu til að úthluta, hvort sem það voru leyfi til innflutnings á einhverju eða bankafyrirgreiðsla, útvegun á vinnu – byggingarleyfi. Dæmin eru óteljandi frá haftaárunum, sem voru dýrðarár Sjálfstæðisflokksins og byggðu upp það veldi hans sem enn er tregað í Hádegismóum. Stundum finnst manni vera rótgróinn eins og fornaldarmosi einhver þankagangur hér frá söguöld. Það mætti kenna hann við goðaveldið sem var hér ríkjandi stjórnskipan frá landnámi og þar til árið 1260, að það hrundi í borgarastyrjöld, þegar valdajafnvægi goðanna raskaðist og Íslendingar gengu Noregskonungi á hönd. Kerfið gekk út á að 39 goðar stjórnuðu sínu afmarkaða svæði hringinn í kringum landið – höfðu hver sitt goðorð – og hittust síðan og réðu ráðum sínum á Alþingi þar sem mál voru útkljáð, sættir gerðar, lög sögð fram af þar til gerðum lögsögumönnum, menn dæmdir í útlegð, leitað sæmdar og bandalög gerð. Allir landsmenn voru í skjóli einhvers goða og voru um leið honum skjól; höfðu skyldur við hann og réttindi gagnvart honum. Sýndu honum hollustu. Goðinn bjargaði sínum mönnum út úr vandræðum ef því var að skipta og hélt uppi lögum og reglu á sínu svæði en á móti kom að bændum bar að fylgja honum þegar til átaka kæmi, mynda herinn hans. Þegar kom fram á Sturlungaöld var ekki nokkur friður fyrir bændur að sinna búskap eða yfirleitt nokkrum sköpuðum hlut fyrir eilífum ófriði með tilheyrandi langferðum og vosbúð. Fyrirgreiðslukerfið sem varð til strax og hér tók að starfa alþingi í fullvalda landi minnir að mörgu leyti á þetta gamla goðaveldi. Fyrsti þingmaður hvers kjördæmis var þá nokkurs konar goði með réttindum og skyldum sem því fylgdu – rak erindi kjósenda sinna stór og smá í höfuðstaðnum – reddaði víxlum og gjaldeyrisyfirfærslum, þúfnabönum og lánum en fékk á móti öruggt þingsæti, góða afkomu og var höfðingi – goðinn.Fullreynt? Goðaveldi nútímans er í senn ósýnilegt og afskaplega sýnilegt. Um það gilda ekki skráðar reglur og því fylgja ekki eiginlegar nafnbætur en samt er það einhvern veginn yfir og allt um kring í íslenskri umræðu og stjórnmálahefð, líka umræðuhefð þar sem við sem tökum til máls opinberlega megum sæta því að vera iðulega dregin inn í eitthvert ímyndað valdagoðorðið. Enn virðist að einhverju leyti ríkja sá hugsunarháttur meðal margra kjósenda að skaffarahæfni frambjóðanda skuli ráða atkvæði manns, fremur en hugsjónir eða lífsviðhorf. Umræða hér snýst oft furðu lítið um stefnu og markmið og leiðir, samfélagsleg gildi og úrlausnir en þeim mun meira er gert af því að bollaleggja um tiltekin goðaveldi íslenskrar valdastéttar. En það er fullreynt með goðaveldið. Það er liðið undir lok. Þessi þankagangur endurspeglar ekki neinn veruleika. Það er enginn gamall kall að fara að sjá um okkur – til allrar hamingju. Goðaveldið er hvergi til nema sem köngulóavefir í yfirgefnum skúmaskotum valdsins.Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 2. maí.
Skoðun Þegar undirskrift skiptir máli – um gervigreind, vottun og verðmæti mannlegra athafna Henning Arnór Úlfarsson skrifar
Skoðun Þegar bændur bregðast dýrum sínum – Valda þeim þjáningu og skelfilegum dauðdaga Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Ísland og hafið: viðbrögð við brotum Ísraels á alþjóðalögum Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Magnús Magnússon skrifar
Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar