Goðafræði stjórnmálanna Guðmundur Andri Thorsson. skrifar 2. maí 2016 07:00 Það er eitt einkenni íslensks samfélags – og mein – að hér skuli stéttastjórnmál ekki hafa náð að þroskast eins og í nágrannalöndum svo að fyrir vikið urðu flokkar alþýðu ekki jafn sterkir og annars staðar í Evrópu með alkunnum afleiðingum fyrir lífskjör og réttindi þeirra landsmanna sem þurfa að dúsa með sitt hér en ekki aflendis eins og tortólarnir í valdastólunum. Ekki urðu heldur til eindregnir yfirstéttarflokkar. Stjórnmálaflokkar síðustu aldar urðu hins vegar stundum eins og laustengd bandalög sem mynduðust kringum sterka einstaklinga sem höfðu á valdi sínu að útdeilda gæðum til sinna manna, ættmenna, skólafélaga, rótarýfélaga, skjólstæðinga – kjósenda. Um leið tókst íslensku samfélagi ekki alveg að vaxa frá sjálfstæðisstjórnmálunum sem hér ríktu að sögn stjórnmálafræðinnar til ársins 1916-18, en samkvæmt þeirri hugmyndafræði höfðu stórbændur og kotungar, vinnufólk, embættismenn, lausamenn og niðursetningar í grundvallaratriðum sömu hagsmuni: að losna undan Dönum. Sjálfstæðisstjórnmál voru einkum framlengd með hersetu landsins, og síðan deilum um þátttöku í samstarfi vestrænna þjóða í ESB. Álitamálin hér á landi hafa síður snúist um lífskjör og laun almennings en stöðu lýðveldisins í samfélagi þjóðanna.Eins og mosi En hið raunverulega úrlausnarefni stjórnmálanna hefur verið að greiða – eða torvelda – för að þeim gæðum sem útvaldir stjórnmálamenn voru í aðstöðu til að úthluta, hvort sem það voru leyfi til innflutnings á einhverju eða bankafyrirgreiðsla, útvegun á vinnu – byggingarleyfi. Dæmin eru óteljandi frá haftaárunum, sem voru dýrðarár Sjálfstæðisflokksins og byggðu upp það veldi hans sem enn er tregað í Hádegismóum. Stundum finnst manni vera rótgróinn eins og fornaldarmosi einhver þankagangur hér frá söguöld. Það mætti kenna hann við goðaveldið sem var hér ríkjandi stjórnskipan frá landnámi og þar til árið 1260, að það hrundi í borgarastyrjöld, þegar valdajafnvægi goðanna raskaðist og Íslendingar gengu Noregskonungi á hönd. Kerfið gekk út á að 39 goðar stjórnuðu sínu afmarkaða svæði hringinn í kringum landið – höfðu hver sitt goðorð – og hittust síðan og réðu ráðum sínum á Alþingi þar sem mál voru útkljáð, sættir gerðar, lög sögð fram af þar til gerðum lögsögumönnum, menn dæmdir í útlegð, leitað sæmdar og bandalög gerð. Allir landsmenn voru í skjóli einhvers goða og voru um leið honum skjól; höfðu skyldur við hann og réttindi gagnvart honum. Sýndu honum hollustu. Goðinn bjargaði sínum mönnum út úr vandræðum ef því var að skipta og hélt uppi lögum og reglu á sínu svæði en á móti kom að bændum bar að fylgja honum þegar til átaka kæmi, mynda herinn hans. Þegar kom fram á Sturlungaöld var ekki nokkur friður fyrir bændur að sinna búskap eða yfirleitt nokkrum sköpuðum hlut fyrir eilífum ófriði með tilheyrandi langferðum og vosbúð. Fyrirgreiðslukerfið sem varð til strax og hér tók að starfa alþingi í fullvalda landi minnir að mörgu leyti á þetta gamla goðaveldi. Fyrsti þingmaður hvers kjördæmis var þá nokkurs konar goði með réttindum og skyldum sem því fylgdu – rak erindi kjósenda sinna stór og smá í höfuðstaðnum – reddaði víxlum og gjaldeyrisyfirfærslum, þúfnabönum og lánum en fékk á móti öruggt þingsæti, góða afkomu og var höfðingi – goðinn.Fullreynt? Goðaveldi nútímans er í senn ósýnilegt og afskaplega sýnilegt. Um það gilda ekki skráðar reglur og því fylgja ekki eiginlegar nafnbætur en samt er það einhvern veginn yfir og allt um kring í íslenskri umræðu og stjórnmálahefð, líka umræðuhefð þar sem við sem tökum til máls opinberlega megum sæta því að vera iðulega dregin inn í eitthvert ímyndað valdagoðorðið. Enn virðist að einhverju leyti ríkja sá hugsunarháttur meðal margra kjósenda að skaffarahæfni frambjóðanda skuli ráða atkvæði manns, fremur en hugsjónir eða lífsviðhorf. Umræða hér snýst oft furðu lítið um stefnu og markmið og leiðir, samfélagsleg gildi og úrlausnir en þeim mun meira er gert af því að bollaleggja um tiltekin goðaveldi íslenskrar valdastéttar. En það er fullreynt með goðaveldið. Það er liðið undir lok. Þessi þankagangur endurspeglar ekki neinn veruleika. Það er enginn gamall kall að fara að sjá um okkur – til allrar hamingju. Goðaveldið er hvergi til nema sem köngulóavefir í yfirgefnum skúmaskotum valdsins.Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 2. maí. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Alþingi Guðmundur Andri Thorsson Mest lesið Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Sjá meira
Það er eitt einkenni íslensks samfélags – og mein – að hér skuli stéttastjórnmál ekki hafa náð að þroskast eins og í nágrannalöndum svo að fyrir vikið urðu flokkar alþýðu ekki jafn sterkir og annars staðar í Evrópu með alkunnum afleiðingum fyrir lífskjör og réttindi þeirra landsmanna sem þurfa að dúsa með sitt hér en ekki aflendis eins og tortólarnir í valdastólunum. Ekki urðu heldur til eindregnir yfirstéttarflokkar. Stjórnmálaflokkar síðustu aldar urðu hins vegar stundum eins og laustengd bandalög sem mynduðust kringum sterka einstaklinga sem höfðu á valdi sínu að útdeilda gæðum til sinna manna, ættmenna, skólafélaga, rótarýfélaga, skjólstæðinga – kjósenda. Um leið tókst íslensku samfélagi ekki alveg að vaxa frá sjálfstæðisstjórnmálunum sem hér ríktu að sögn stjórnmálafræðinnar til ársins 1916-18, en samkvæmt þeirri hugmyndafræði höfðu stórbændur og kotungar, vinnufólk, embættismenn, lausamenn og niðursetningar í grundvallaratriðum sömu hagsmuni: að losna undan Dönum. Sjálfstæðisstjórnmál voru einkum framlengd með hersetu landsins, og síðan deilum um þátttöku í samstarfi vestrænna þjóða í ESB. Álitamálin hér á landi hafa síður snúist um lífskjör og laun almennings en stöðu lýðveldisins í samfélagi þjóðanna.Eins og mosi En hið raunverulega úrlausnarefni stjórnmálanna hefur verið að greiða – eða torvelda – för að þeim gæðum sem útvaldir stjórnmálamenn voru í aðstöðu til að úthluta, hvort sem það voru leyfi til innflutnings á einhverju eða bankafyrirgreiðsla, útvegun á vinnu – byggingarleyfi. Dæmin eru óteljandi frá haftaárunum, sem voru dýrðarár Sjálfstæðisflokksins og byggðu upp það veldi hans sem enn er tregað í Hádegismóum. Stundum finnst manni vera rótgróinn eins og fornaldarmosi einhver þankagangur hér frá söguöld. Það mætti kenna hann við goðaveldið sem var hér ríkjandi stjórnskipan frá landnámi og þar til árið 1260, að það hrundi í borgarastyrjöld, þegar valdajafnvægi goðanna raskaðist og Íslendingar gengu Noregskonungi á hönd. Kerfið gekk út á að 39 goðar stjórnuðu sínu afmarkaða svæði hringinn í kringum landið – höfðu hver sitt goðorð – og hittust síðan og réðu ráðum sínum á Alþingi þar sem mál voru útkljáð, sættir gerðar, lög sögð fram af þar til gerðum lögsögumönnum, menn dæmdir í útlegð, leitað sæmdar og bandalög gerð. Allir landsmenn voru í skjóli einhvers goða og voru um leið honum skjól; höfðu skyldur við hann og réttindi gagnvart honum. Sýndu honum hollustu. Goðinn bjargaði sínum mönnum út úr vandræðum ef því var að skipta og hélt uppi lögum og reglu á sínu svæði en á móti kom að bændum bar að fylgja honum þegar til átaka kæmi, mynda herinn hans. Þegar kom fram á Sturlungaöld var ekki nokkur friður fyrir bændur að sinna búskap eða yfirleitt nokkrum sköpuðum hlut fyrir eilífum ófriði með tilheyrandi langferðum og vosbúð. Fyrirgreiðslukerfið sem varð til strax og hér tók að starfa alþingi í fullvalda landi minnir að mörgu leyti á þetta gamla goðaveldi. Fyrsti þingmaður hvers kjördæmis var þá nokkurs konar goði með réttindum og skyldum sem því fylgdu – rak erindi kjósenda sinna stór og smá í höfuðstaðnum – reddaði víxlum og gjaldeyrisyfirfærslum, þúfnabönum og lánum en fékk á móti öruggt þingsæti, góða afkomu og var höfðingi – goðinn.Fullreynt? Goðaveldi nútímans er í senn ósýnilegt og afskaplega sýnilegt. Um það gilda ekki skráðar reglur og því fylgja ekki eiginlegar nafnbætur en samt er það einhvern veginn yfir og allt um kring í íslenskri umræðu og stjórnmálahefð, líka umræðuhefð þar sem við sem tökum til máls opinberlega megum sæta því að vera iðulega dregin inn í eitthvert ímyndað valdagoðorðið. Enn virðist að einhverju leyti ríkja sá hugsunarháttur meðal margra kjósenda að skaffarahæfni frambjóðanda skuli ráða atkvæði manns, fremur en hugsjónir eða lífsviðhorf. Umræða hér snýst oft furðu lítið um stefnu og markmið og leiðir, samfélagsleg gildi og úrlausnir en þeim mun meira er gert af því að bollaleggja um tiltekin goðaveldi íslenskrar valdastéttar. En það er fullreynt með goðaveldið. Það er liðið undir lok. Þessi þankagangur endurspeglar ekki neinn veruleika. Það er enginn gamall kall að fara að sjá um okkur – til allrar hamingju. Goðaveldið er hvergi til nema sem köngulóavefir í yfirgefnum skúmaskotum valdsins.Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 2. maí.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun