Lyginni líkast Guðmundur Magnússon skrifar 19. janúar 2005 00:01 Hvenær segir fólk satt og hvenær segir það ekki satt? Ætli þetta sé ekki ein algengasta spurning daglegs lífs okkar? Hvenær getum við treyst náunganum og hvenær ekki? "Allir hafa hátt um sannleikann; fáir iðka hann" er haft eftir breska heimspekingnum George Berkeley.Vísindin hafa fyrir löngu verið hagnýtt í þágu sannleiksleitarinnar. Allir kannast við lygamælinn, tækið sem fram kom í Bandaríkjunum snemma á síðustu öld. Um það segir á Vísindavef Háskóla Íslands: "Lygamælar heita á erlendum málum "polygraph" en ganga oftast undir svipuðu nafni og íslenska heitið á þessu fyrirbæri; á ensku kallast þeir "lie detectors". Orðið polygraph merkir eiginlega að "skrifa margt", enda eru lygamælar tæki sem nema og skrá samtímis ýmsar breytingar á líkamsstarfsemi, til dæmis á hjartslætti, blóðþrýstingi, koltvísýringsmagni í blóði og rafboðum í taugum og vöðvum. Sá sem er í lygaprófi er spurður spjörunum úr á meðan tækin mæla og skrá breytingarnar. Eitt af því sem mælt er í þessum prófum er rafleiðni fingurgómanna. Undir álagi getur líkaminn brugðist við með því að svitna og þegar húðin er rök leiðir hún rafmagn betur. Tækin leiða þetta í ljós en síðan er það hlutverk þess sem stýrir prófinu að meta hvað veldur, hvort að líklegt sé að sá sem tók prófið hafi sýnt álagsviðbrögð af því að hann svaraði spurningunni ósatt eða hvort að líkamlegu viðbrögðin stafi af einhverju öðru. Það er semsagt rétt að árétta að lygamælar geta ekki á neinn hátt mælt hvort við segjum satt eða ljúgum, þeir mæla aðeins breytingar á líkamsstarfsemi. Síðan þarf að túlka þessar breytingar. Grundvallarforsenda lygamælinga er sú að þegar við ljúgum, eða reynum að halda einhverju leyndu, sé hægt að greina það með því að mæla óhjákvæmileg álagsviðbrögð líkamans. Í Bandaríkjunum er talið að um 3.500 manns sinni lygamælingum og mælarnir eru meðal annars notaðir í sumum atvinnuviðtölum bæði hjá opinberum fyrirtækjum og einkafyrirtækjum. Í öllum fylkjum Bandaríkjanna, að undanskildu Nýju-Mexíkó, er óheimilt að nota niðurstöður úr lygaprófi sem sönnunargagn fyrir dómstólum, nema að uppfylltum sérstökum skilyrðum. Meginreglan er sú að báðir aðilar máls þurfa að samþykkja framlagninu prófsins svo það sé tekið gilt". Löngum hefur verið deilt um ágæti lygamæla. Víðast hvar eru þeir ekki viðurkennd tækni til að kveða upp úr um satt og ósatt, hvort maður sé að segja sannleikann eða ljúga. Það væri mikil byltingef til væri óvefengjanleg tækni í þessu sambandi. Þá muni lítið þýða fyrir sakamenn að neita ef þeir væru sekir. Þá mundi lítið þýða fyrir stjórnmálamenn og embættismenn að reyna að blekkja almenning. En hætt er við að á heimilum fólks gæti stundum skapast ókyrrð ef tæki af þessu tagi væru orðin jafn algeng og hrærivélin í eldhúsinu. Er hugsanlegt að slík tækni sé að verða til? Það er ekki alveg útilokað eins og lesa má hér á fréttavef BBC, Breska ríkisútvarpsins. Þar segir frá því að bandaríska varnarmálaráðuneytið hafi veitt vísindakonunni dr. Jennifer Vendemia rausnarlegan styrk til að prófa tilgátu hennar um að með því að fylgjast með bylgjuhreyfinginum í heila fólks sé hægt að sjá hvort það segir satt eða ekki. Hún telur að hægt sé að tryggja 94 til 100% áreiðanleika niðurstaðna. Tæknin taki hefðbundnum lygamæliprófum eins og lýst var hér að ofan mjög fram. Aðferð hennar felst í því að festa mikinn fjölda rafskauta á andlit fólks og höfuðleður og lesa síðan af skjá, sem skautin eru tengd við, bylgjuhreyfingarnar í heilanum sem síðan eru túlkaðar. Í viðtali við fréttavef BBC segir Vendemia að rannsóknir hennar hafi leitt í ljós að það taki heilann lengri tíma að kalla fram lygasvör en að segja sannleikann. Þetta hafi verið hægt að prófa með því að mæla heilabylgjurnar. Segja má að þetta sé eitt undirstöðuatriðið í kenningunni. Ekki eru allir í skýjunum yfir þessu. BBC hefur eftir Paul Matthews taugafræðingi í Oxfordað tæki sem les hug fólks sé tómur skáldskapur. "Það er engin tækni fyrir hendi sem sem getur sagt til um hvað fólk er að hugsa. En það er hægt að sjá hvaða svæði í heilanum eru virk hverju sinni," segir hann og bendir á að slík tæki séu þegar í notkun á sjúkrahúsum. Eftir Tor Butler-Cole siðfræðingi við King´s College í London hefur BBC svo að menn ættu ekki að taka í notkun neina tækni af þessu tagi sem ekki er 100% örugg. Til þess séu vítin að varast þau. Einhver tími mun líða áður en dr. Vendemia lýkur rannsóknum sínum. Margir vísindamenn eiga eftir að prófa tilgátu hennar og fjalla um hana frá ýmsum hliðum. Ekki er líklegt að sannleiksvélin komi á markað fyrir næstu jól en Vellygni Bjarni og Gróa á Leiti - og kannski fleiri - ættu samt að gæta ýtrustu varkárni á næstunni og fylgjast með fréttum.gm@frettabladid.is Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Magnússon Í brennidepli Mest lesið Braggablús Ölmu Eyþór Kristleifsson Skoðun Flokkur í felulitum Björn Gíslason Skoðun Vók er vont – frambjóðandi XL kærður til lögreglu Kári Allansson Skoðun Íslendingar, ekki vera fávitar! Tómas Ellert Tómasson Skoðun Staðreyndir í útlendingamálum Guðrún Hafsteinsdóttir Skoðun Er „woke-ismi“ genginn of langt? Tanja Mjöll Ísfjörð Magnúsdóttir Skoðun Af hverju er ráðherra Sjálfstæðisflokksins að gjaldfella íslenska iðnnámið? Böðvar Ingi Guðbjartsson Skoðun Augljós og sýnilegur ávinningur í styttingu biðlista Jóhann F K Arinbjarnarson Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Framtíð án sleggju: Vaxtalækkanir og skattalækkanir í þágu heimilanna Ingveldur Anna Sigurðardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Flokkur í felulitum Björn Gíslason skrifar Skoðun Augljós og sýnilegur ávinningur í styttingu biðlista Jóhann F K Arinbjarnarson skrifar Skoðun Staðreyndir í útlendingamálum Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur um ferðaþjónustuna Pétur Óskarsson skrifar Skoðun Framtíð án sleggju: Vaxtalækkanir og skattalækkanir í þágu heimilanna Ingveldur Anna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Við erum hér fyrir þig Elvar Eyvindsson,Guðbjörg Elísa Hafsteinsdóttir,Bogi Kristjánsson skrifar Skoðun Vók er vont – frambjóðandi XL kærður til lögreglu Kári Allansson skrifar Skoðun Þetta kostar Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Þrífætta svínið og auðlindarentan Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Er nóg að bara brjóta land? Þorvaldur Rúnarsson skrifar Skoðun Íslensk ferðaþjónusta til framtíðar: Næstu skref Lilja Dögg Alfreðsdóttir skrifar Skoðun Að kjósa taktískt Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Að standa vörð um þjóðina Eiríkur S. Svavarsson skrifar Skoðun Jöfn tækifæri í boði Sjálfstæðisflokksins Snorri Ingimarsson skrifar Skoðun Íslendingar, ekki vera fávitar! Tómas Ellert Tómasson skrifar Skoðun Náttúran er stærsta kosningamálið Skúli Skúlason skrifar Skoðun Ásýnd spillingar Jón Ármann Steinsson skrifar Skoðun Pólitík í pípunum Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Veldu Viðreisn Katrín Sigríður J Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Hugsi eftir íbúafund gærdagsins Jón Hjörleifur Stefánsson skrifar Skoðun Framtíðin er í húfi Ásmundur Einar Daðason skrifar Skoðun Drodzy Polacy Jóhann Karl Sigurðsson skrifar Skoðun Fáránleg fjármálastjórn Sigurður Oddsson skrifar Skoðun Fyrirsjáanleiki fyrir ferðaþjónustuna Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Sjávarútvegurinn - Unga fólkið er framtíðin Arnar Jónsson,Hreinn Pétursson skrifar Skoðun Hver verða lykilgildin í næsta stjórnarsáttmála? Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Ungt fólk í Hafnarfirði stendur með Rósu Guðbjartsdóttur Hópur ungs fólks í Hafnarfirði skrifar Skoðun Kjósum frið Guttormur Þorsteinsson skrifar Skoðun Af hverju kýs ég frjálslyndi og frelsi? Thelma Rut Haukdal Magnúsdóttir skrifar Skoðun Píratar, frumkvöðlar í íslenskum stjórnmálum Helga Völundardóttir skrifar Sjá meira
Hvenær segir fólk satt og hvenær segir það ekki satt? Ætli þetta sé ekki ein algengasta spurning daglegs lífs okkar? Hvenær getum við treyst náunganum og hvenær ekki? "Allir hafa hátt um sannleikann; fáir iðka hann" er haft eftir breska heimspekingnum George Berkeley.Vísindin hafa fyrir löngu verið hagnýtt í þágu sannleiksleitarinnar. Allir kannast við lygamælinn, tækið sem fram kom í Bandaríkjunum snemma á síðustu öld. Um það segir á Vísindavef Háskóla Íslands: "Lygamælar heita á erlendum málum "polygraph" en ganga oftast undir svipuðu nafni og íslenska heitið á þessu fyrirbæri; á ensku kallast þeir "lie detectors". Orðið polygraph merkir eiginlega að "skrifa margt", enda eru lygamælar tæki sem nema og skrá samtímis ýmsar breytingar á líkamsstarfsemi, til dæmis á hjartslætti, blóðþrýstingi, koltvísýringsmagni í blóði og rafboðum í taugum og vöðvum. Sá sem er í lygaprófi er spurður spjörunum úr á meðan tækin mæla og skrá breytingarnar. Eitt af því sem mælt er í þessum prófum er rafleiðni fingurgómanna. Undir álagi getur líkaminn brugðist við með því að svitna og þegar húðin er rök leiðir hún rafmagn betur. Tækin leiða þetta í ljós en síðan er það hlutverk þess sem stýrir prófinu að meta hvað veldur, hvort að líklegt sé að sá sem tók prófið hafi sýnt álagsviðbrögð af því að hann svaraði spurningunni ósatt eða hvort að líkamlegu viðbrögðin stafi af einhverju öðru. Það er semsagt rétt að árétta að lygamælar geta ekki á neinn hátt mælt hvort við segjum satt eða ljúgum, þeir mæla aðeins breytingar á líkamsstarfsemi. Síðan þarf að túlka þessar breytingar. Grundvallarforsenda lygamælinga er sú að þegar við ljúgum, eða reynum að halda einhverju leyndu, sé hægt að greina það með því að mæla óhjákvæmileg álagsviðbrögð líkamans. Í Bandaríkjunum er talið að um 3.500 manns sinni lygamælingum og mælarnir eru meðal annars notaðir í sumum atvinnuviðtölum bæði hjá opinberum fyrirtækjum og einkafyrirtækjum. Í öllum fylkjum Bandaríkjanna, að undanskildu Nýju-Mexíkó, er óheimilt að nota niðurstöður úr lygaprófi sem sönnunargagn fyrir dómstólum, nema að uppfylltum sérstökum skilyrðum. Meginreglan er sú að báðir aðilar máls þurfa að samþykkja framlagninu prófsins svo það sé tekið gilt". Löngum hefur verið deilt um ágæti lygamæla. Víðast hvar eru þeir ekki viðurkennd tækni til að kveða upp úr um satt og ósatt, hvort maður sé að segja sannleikann eða ljúga. Það væri mikil byltingef til væri óvefengjanleg tækni í þessu sambandi. Þá muni lítið þýða fyrir sakamenn að neita ef þeir væru sekir. Þá mundi lítið þýða fyrir stjórnmálamenn og embættismenn að reyna að blekkja almenning. En hætt er við að á heimilum fólks gæti stundum skapast ókyrrð ef tæki af þessu tagi væru orðin jafn algeng og hrærivélin í eldhúsinu. Er hugsanlegt að slík tækni sé að verða til? Það er ekki alveg útilokað eins og lesa má hér á fréttavef BBC, Breska ríkisútvarpsins. Þar segir frá því að bandaríska varnarmálaráðuneytið hafi veitt vísindakonunni dr. Jennifer Vendemia rausnarlegan styrk til að prófa tilgátu hennar um að með því að fylgjast með bylgjuhreyfinginum í heila fólks sé hægt að sjá hvort það segir satt eða ekki. Hún telur að hægt sé að tryggja 94 til 100% áreiðanleika niðurstaðna. Tæknin taki hefðbundnum lygamæliprófum eins og lýst var hér að ofan mjög fram. Aðferð hennar felst í því að festa mikinn fjölda rafskauta á andlit fólks og höfuðleður og lesa síðan af skjá, sem skautin eru tengd við, bylgjuhreyfingarnar í heilanum sem síðan eru túlkaðar. Í viðtali við fréttavef BBC segir Vendemia að rannsóknir hennar hafi leitt í ljós að það taki heilann lengri tíma að kalla fram lygasvör en að segja sannleikann. Þetta hafi verið hægt að prófa með því að mæla heilabylgjurnar. Segja má að þetta sé eitt undirstöðuatriðið í kenningunni. Ekki eru allir í skýjunum yfir þessu. BBC hefur eftir Paul Matthews taugafræðingi í Oxfordað tæki sem les hug fólks sé tómur skáldskapur. "Það er engin tækni fyrir hendi sem sem getur sagt til um hvað fólk er að hugsa. En það er hægt að sjá hvaða svæði í heilanum eru virk hverju sinni," segir hann og bendir á að slík tæki séu þegar í notkun á sjúkrahúsum. Eftir Tor Butler-Cole siðfræðingi við King´s College í London hefur BBC svo að menn ættu ekki að taka í notkun neina tækni af þessu tagi sem ekki er 100% örugg. Til þess séu vítin að varast þau. Einhver tími mun líða áður en dr. Vendemia lýkur rannsóknum sínum. Margir vísindamenn eiga eftir að prófa tilgátu hennar og fjalla um hana frá ýmsum hliðum. Ekki er líklegt að sannleiksvélin komi á markað fyrir næstu jól en Vellygni Bjarni og Gróa á Leiti - og kannski fleiri - ættu samt að gæta ýtrustu varkárni á næstunni og fylgjast með fréttum.gm@frettabladid.is
Af hverju er ráðherra Sjálfstæðisflokksins að gjaldfella íslenska iðnnámið? Böðvar Ingi Guðbjartsson Skoðun
Framtíð án sleggju: Vaxtalækkanir og skattalækkanir í þágu heimilanna Ingveldur Anna Sigurðardóttir Skoðun
Skoðun Framtíð án sleggju: Vaxtalækkanir og skattalækkanir í þágu heimilanna Ingveldur Anna Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Við erum hér fyrir þig Elvar Eyvindsson,Guðbjörg Elísa Hafsteinsdóttir,Bogi Kristjánsson skrifar
Skoðun Ungt fólk í Hafnarfirði stendur með Rósu Guðbjartsdóttur Hópur ungs fólks í Hafnarfirði skrifar
Af hverju er ráðherra Sjálfstæðisflokksins að gjaldfella íslenska iðnnámið? Böðvar Ingi Guðbjartsson Skoðun
Framtíð án sleggju: Vaxtalækkanir og skattalækkanir í þágu heimilanna Ingveldur Anna Sigurðardóttir Skoðun