Tískuorð eða sjálfsögð réttindi? Vigdís Ásgeirsdóttir skrifar 12. ágúst 2025 14:01 Tungumálið okkar er lifandi og ný hugtök sífellt að bætast við flóruna. Sum þeirra verða fljótt á allra vörum og hafa jafnvel mikil áhrif á það hvernig við hugsum um lífið og tilveruna, s.s. hugtökin kulnun, þriðja vaktin, menningarnám o.fl. Önnur hverfa jafnharðan sem betur fer, þegar okkur verður ljóst að þau hafa neikvæð áhrif á líðan fólks og hópa í samfélaginu. Ég ætla ekki að gera úrelt hugtök að umtalsefni mínu hér í dag, heldur hugtakið sálfélagslegt öryggi. Tiltölulega nýtt hugtak sem er notað í auknum mæli. Hugtak sem ég nota á hverjum einasta degi og er mér mjög hugleikið í mínu starfi, en ekki bara þar. Sálfélagslegt öryggi er kannski ekki öllum jafn hugleikið og mögulega finnst einhverjum hugtakið óskýrt eða óþjált. Allavega þurfti ég útskýringu á því á sínum tíma hvað þriðja vaktin er fyrir nokkuð! Það er sennilega best að útskýra sálfélagslegt öryggi þannig að fólk sem upplifir sálfélagslegt öryggi telur sér óhætt í sínu félagslega umhverfi. Umhverfi þar sem við upplifum vinsemd og virðingu, rétt til að skiptast á skoðunum og vera ósammála, og þar sem við óttumst ekki að vera gerð útlæg ef við misstígum okkur. Við erum flest í félagslegu umhverfi stóran hluta dagsins; í vinnu, í félagsstarfi og íþróttum, þegar við sækjum á leikskólann og jafnvel út í búð. Við erum auðvitað einnig flest í félagslegu umhverfi heima hjá okkur. Hellisbúar og útlagar Hvers vegna skiptir það okkur máli að upplifa sálfélagslegt öryggi? Ein af okkar grundvallarþörfum er að upplifa öryggi. Ef við skoðum málið út frá þróunarfræðinni þá lifðum við ekki af, ef ekki var lágmarks öryggi; líkamlegt og sálfélagslegt. Líkamlega öryggið segir sig sjálft en einhver kunna að spyrja hvernig sálfélagslegt öryggi hefur getað skilið milli lífs og dauða. Kenningin er að ef hellisbúinn fékk ekki að vera hluti af hópnum, s.s. var gerður útlægur, þá var engin leið að tryggja fæði, klæði né annað sem við nauðsynlega þurfum til að lifa af. Við þurftum á hvert öðru að halda og gerum enn! Þróunarfræðilega séð er ekki svo ýkja langt síðan við vorum hellisbúar. Því situr það fast í okkur að leitast við að finna umhverfi þar sem við upplifum okkur örugg. Sálfélagslegt öryggi á vinnustöðum Sálfélagslegt öryggi skiptir því miklu máli og við viljum vera sálfélagslega örugg á vinnustaðnum okkar þar sem við eyðum lungann úr deginum. Í dag eigum við lög um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum (nr.46/1980) sem voru sett með það að markmiði að öllum geti liðið vel í vinnunni. Eins og við eigum rétt á að vinna við aðstæður sem valda okkur ekki vanlíðan sökum eiturefna, hávaða, lélegra loftgæða eða birtustigs, þá höfum við einnig rétt til að vinna í sálfélagslega öruggu starfsumhverfi. Það er á ábyrgð allra að slíkar aðstæður séu til staðar á vinnustöðum okkar. Þó stjórnendur beri sannarlega mikla ábyrgð þegar kemur að forvörnum, gerð umbóta, úrlausnum mála auk þess að setja skýr viðmið og gildi innan vinnustaða getur hvert og eitt okkar haft mikið um það að segja hvernig starfsandinn og menningin á vinnustaðnum er. Sjálfsögð kurteisi eða óþarfi? Ímyndaðu þér að mæta til vinnu einn morgun. Samstarfsfélagi þinn hvorki heilsar þér né tekur undir morgunkveðjuna þína og gengur draugfúll að skrifborðinu sínu. Við göngum flest að því vísu að samstarfsfólk bjóði okkur góðan daginn eða taki undir okkar kveðju og veitum því sennilega enga athygli fyrr en farið er á svig við þessa góðu venju. „Er hann eitthvað fúll út í mig? Gerði ég eitthvað rangt? Líður honum illa?“ Kannski og kannski ekki. Það réttlætir vitanlega ekki ókurteisi og hunsun, en hjá flestum blossar óöryggi upp og veldur óþægindum. Að því má leiða líkur að við veitum sálfélagslegu öryggi okkar oft ekki eftirtekt fyrr en misbrestur verður á og þau atvik geta bæði verið stór og smá. Leiðir að sálfélagslegu öryggi Það er mikilvægt að allir vinnustaðir séu með skýrar reglur og verklag komi til erfiðra samskipta eða jafnvel eineltis, áreitni eða ofbeldis inn á vinnustaðnum. Fræðsla og opin umræða um hvers konar vinnustaðamenningu og samskipti hver og einn vinnustaður vill stuðla að, eru einnig lykilþættir í starfsumhverfi þar sem starfsfólk upplifir sig sálfélagslega öruggt. Að öll hafi rödd á vinnustaðnum! Smá ráðlegging inn í haustið: Ég hvet ykkur öll til að kynna ykkur þetta góða og gagnlega hugtak sálfélagslegt öryggi. Það knýr okkur einnig til að velta fyrir okkur hvaða ábyrgð við sjálf sem einstaklingar berum í því að skapa starfsumhverfi þar sem öllu fólki getur liðið vel. Ég er þess fullviss að hugtakið sálfélagslegt öryggi verði áfram í tísku! Höfundur er sálfræðingur og mannauðsráðgjafi hjá Lífi og sál. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Íslensk tunga Mest lesið Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson Skoðun Skoðun Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Sjá meira
Tungumálið okkar er lifandi og ný hugtök sífellt að bætast við flóruna. Sum þeirra verða fljótt á allra vörum og hafa jafnvel mikil áhrif á það hvernig við hugsum um lífið og tilveruna, s.s. hugtökin kulnun, þriðja vaktin, menningarnám o.fl. Önnur hverfa jafnharðan sem betur fer, þegar okkur verður ljóst að þau hafa neikvæð áhrif á líðan fólks og hópa í samfélaginu. Ég ætla ekki að gera úrelt hugtök að umtalsefni mínu hér í dag, heldur hugtakið sálfélagslegt öryggi. Tiltölulega nýtt hugtak sem er notað í auknum mæli. Hugtak sem ég nota á hverjum einasta degi og er mér mjög hugleikið í mínu starfi, en ekki bara þar. Sálfélagslegt öryggi er kannski ekki öllum jafn hugleikið og mögulega finnst einhverjum hugtakið óskýrt eða óþjált. Allavega þurfti ég útskýringu á því á sínum tíma hvað þriðja vaktin er fyrir nokkuð! Það er sennilega best að útskýra sálfélagslegt öryggi þannig að fólk sem upplifir sálfélagslegt öryggi telur sér óhætt í sínu félagslega umhverfi. Umhverfi þar sem við upplifum vinsemd og virðingu, rétt til að skiptast á skoðunum og vera ósammála, og þar sem við óttumst ekki að vera gerð útlæg ef við misstígum okkur. Við erum flest í félagslegu umhverfi stóran hluta dagsins; í vinnu, í félagsstarfi og íþróttum, þegar við sækjum á leikskólann og jafnvel út í búð. Við erum auðvitað einnig flest í félagslegu umhverfi heima hjá okkur. Hellisbúar og útlagar Hvers vegna skiptir það okkur máli að upplifa sálfélagslegt öryggi? Ein af okkar grundvallarþörfum er að upplifa öryggi. Ef við skoðum málið út frá þróunarfræðinni þá lifðum við ekki af, ef ekki var lágmarks öryggi; líkamlegt og sálfélagslegt. Líkamlega öryggið segir sig sjálft en einhver kunna að spyrja hvernig sálfélagslegt öryggi hefur getað skilið milli lífs og dauða. Kenningin er að ef hellisbúinn fékk ekki að vera hluti af hópnum, s.s. var gerður útlægur, þá var engin leið að tryggja fæði, klæði né annað sem við nauðsynlega þurfum til að lifa af. Við þurftum á hvert öðru að halda og gerum enn! Þróunarfræðilega séð er ekki svo ýkja langt síðan við vorum hellisbúar. Því situr það fast í okkur að leitast við að finna umhverfi þar sem við upplifum okkur örugg. Sálfélagslegt öryggi á vinnustöðum Sálfélagslegt öryggi skiptir því miklu máli og við viljum vera sálfélagslega örugg á vinnustaðnum okkar þar sem við eyðum lungann úr deginum. Í dag eigum við lög um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum (nr.46/1980) sem voru sett með það að markmiði að öllum geti liðið vel í vinnunni. Eins og við eigum rétt á að vinna við aðstæður sem valda okkur ekki vanlíðan sökum eiturefna, hávaða, lélegra loftgæða eða birtustigs, þá höfum við einnig rétt til að vinna í sálfélagslega öruggu starfsumhverfi. Það er á ábyrgð allra að slíkar aðstæður séu til staðar á vinnustöðum okkar. Þó stjórnendur beri sannarlega mikla ábyrgð þegar kemur að forvörnum, gerð umbóta, úrlausnum mála auk þess að setja skýr viðmið og gildi innan vinnustaða getur hvert og eitt okkar haft mikið um það að segja hvernig starfsandinn og menningin á vinnustaðnum er. Sjálfsögð kurteisi eða óþarfi? Ímyndaðu þér að mæta til vinnu einn morgun. Samstarfsfélagi þinn hvorki heilsar þér né tekur undir morgunkveðjuna þína og gengur draugfúll að skrifborðinu sínu. Við göngum flest að því vísu að samstarfsfólk bjóði okkur góðan daginn eða taki undir okkar kveðju og veitum því sennilega enga athygli fyrr en farið er á svig við þessa góðu venju. „Er hann eitthvað fúll út í mig? Gerði ég eitthvað rangt? Líður honum illa?“ Kannski og kannski ekki. Það réttlætir vitanlega ekki ókurteisi og hunsun, en hjá flestum blossar óöryggi upp og veldur óþægindum. Að því má leiða líkur að við veitum sálfélagslegu öryggi okkar oft ekki eftirtekt fyrr en misbrestur verður á og þau atvik geta bæði verið stór og smá. Leiðir að sálfélagslegu öryggi Það er mikilvægt að allir vinnustaðir séu með skýrar reglur og verklag komi til erfiðra samskipta eða jafnvel eineltis, áreitni eða ofbeldis inn á vinnustaðnum. Fræðsla og opin umræða um hvers konar vinnustaðamenningu og samskipti hver og einn vinnustaður vill stuðla að, eru einnig lykilþættir í starfsumhverfi þar sem starfsfólk upplifir sig sálfélagslega öruggt. Að öll hafi rödd á vinnustaðnum! Smá ráðlegging inn í haustið: Ég hvet ykkur öll til að kynna ykkur þetta góða og gagnlega hugtak sálfélagslegt öryggi. Það knýr okkur einnig til að velta fyrir okkur hvaða ábyrgð við sjálf sem einstaklingar berum í því að skapa starfsumhverfi þar sem öllu fólki getur liðið vel. Ég er þess fullviss að hugtakið sálfélagslegt öryggi verði áfram í tísku! Höfundur er sálfræðingur og mannauðsráðgjafi hjá Lífi og sál.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun