Gervigreind fyrir alla — en fyrir hvern í raun? Sigvaldi Einarsson skrifar 3. ágúst 2025 11:01 Íslensk gervigreindarstefna lofar aukinni framleiðni og nýjum störfum. En hver situr eftir? Stjórnvöld tala fyrir „gervigreind í þágu allra“ og spá því að allt að 130.000 störf hér á landi geti nýtt tæknina til aukinna afkasta. Um leið segja áætlanir að 105.000 störf verði verulega fyrir áhrifum. Umgjörðin er þannig orðin að spurningu um jöfnuð, réttlæti og aðgengi – hver fær að leiða þessa umbreytingu, og hver er leiddur? Þegar gervigreindin tekur yfir röddina þína Sumarið 2025 birtust fyrstu íslensku djúpfölsuðu myndböndin — framleidd með gervigreind Google. Fullkomið mál, nákvæm andlit, sannfærandi frásagnargildi. Það leit út fyrir að þjóðþekktir Íslendingar væru að tala – en raunveruleikinn var annar. Slík tækni er fullfær um að skapa eða breyta ímynd einstaklinga, ráðast inn í pólitískar umræður, skrumskæla orð eða villa um fyrir kjósendum. Þetta er siðferðileg áskorun af nýrri gerð – og við glímum enn við afleiðingar samfélagsmiðla frá árinu 2016. Hver nýtur góðs – og hver verður eftir? Ný rannsókn frá Stanford, WORKBank 2025, sýnir að um 80% starfsfólks í þekkingarstörfum nýtir nú þegar gervigreind í daglegu starfi. En þetta deilir vinnumarkaðnum í þrjá flokka: „Þeir sem njóta góðs“: Háskólamenntaðir starfsmenn með góða ensku- og tæknilega færni geta nýtt gervigreindarverkfæri til aukinna tækifæra og hærri launa. „Þeir sem standa höllum fæti“: Starfsfólk með takmarkaða enskukunnáttu, eldra starfsfólk eða þeir sem starfa í greinum sem krefjast mannlegra tengsla – eins og í umönnun, kennslu eða þjónustu. „Þeir sem verða eftir“: Verkefni í almennri þjónustu, framleiðslu og innsláttarvinnu eru í mestri hættu á samruna, fækkun eða einfaldri úreldingu. Af hverju skipta tungumála- og tæknikunnátta máli? Gervigreindarverkfæri eins og ChatGPT, Google og Microsoft virka að mestu á ensku. Þeir sem ráða ekki við enska tungumálið eða hafa takmarkaða tæknifærni missa aðgang að helstu gervigreindartólum sem geta aukið framleiðni. Rannsóknir sýna að 67% stjórnenda segja að tungumálaþröskuldar valdi óhagkvæmni á vinnustöðum. Þegar gervigreindarverkfæri verða staðall í flestum störfum, geta þeir sem ráða ekki við enskuna orðið enn frekar jaðarsettir. Hvað getur gervigreind í raun gert – og hvað ekki? Það sem gervigreind getur: Safnað gögnum, greint mynstur, skrifað texta, skipulagt verkefni, fylgst með lífmerkjum, sjálfvirkt skriffinnslu og unnið endurtekin störf af skilvirkni. Það sem gervigreind getur ekki: Skilið mannlegar tilfinningar, sýnt samúð, tekið siðferðislegar ákvarðanir, veitt nærveru eða túlkað menningarlegt samhengi með sama hætti og manneskja. Í umönnunarstörfum, til dæmis, sýna 85 prósent eldri borgara fram á að þeir kjósi mannlega aðstoð umfram stafræna þjónustu. Gervigreind getur aðstoðað við eftirlit og skráningu, en kemur ekki í stað mannlegrar dómgreindar, samúðar eða hlýju. Lóðrétt vs. lárétt innleiðing – tvær andstæðar nálganir Við stöndum á valkrossi hvað varðar innleiðingu gervigreindar. Lárétt innleiðing: Gervigreind er tekin upp vítt um atvinnugreinar án djúprar stefnu, ábyrgðar eða endurmenntunar. Við fáum "tæknibragð" án virðisauka. Lóðrétt innleiðing: Gervigreind er byggð markvisst inn í tiltekna lykilgeira – með skýrum tilgangi, regluverki og samráði. Slík nálgun byggir innviði til framtíðar. Ísland hefur farið blandaða leið – en án þess að forgangsraða aðgengi almennings að þjálfun, tungumálatækni eða meðvitaðri áætlun um íslenskt notagildi. Gögnin okkar – orkan á bakvið gervigreindina Meta spurði notendur Facebook og Instagram hvort gögn þeirra mættu nýtast til þjálfunar líkanna – og greiddi því í samhliða "ef þú þegir, samþykkir þú". Þúsundir Íslendinga áttuðu sig aldrei á því hvernig rödd þeirra, athafnasaga og lífsstílsgögn voru þjálfunarefni fyrir kerfi sem þau skilja hvorki né ráða yfir. Á sama tíma nýtir Google íslenskt efni frá RÚV, YouTube og opnum talgögnum til að þjálfa líkön sem eru seld í þjónustum út um allan heim. En hver gætir hagsmuna þjóðarinnar? Þegar gervigreind lýgur upp heilum veruleika Í sumar birtist bandarísk fréttagrein með bókaráðleggingum fyrir sumarfríið. Bækurnar voru allar tilbúningur. Gervigreind hafði skáldað titilana, efni og umsagnir – og önnur gervigreind þróaði og birti greinina. Spurningin er ekki hvað gervigreind getur skrifað. Spurningin er: Hver les, hver metur, og hvaða heimildir eru raunverulegar í stafrænum upplýsingahring? Staða íslenskunnar í þessu öllu Íslenskt mál, sögu og menning er nú notað í þjálfunerlinda erlendra tækni. Engin lög krefja erlend fyrirtæki um endurgjald. Öll ábyrgðin hvílir á íslenskum stofnunum – sem hafa lítið fjármagn en mikið hlutverk. Þurfum við ekki að spyrja: Er íslenskan innviður eða eingöngu hráefni? Ef gervigreind afritar röddina þína, metur frammistöðu þína, fylgir þér í vinnunni og svarar fyrir þig – hvað gerirðu þá? Við þurfum að hækka miðjuna. Ekki með meiri tækni – heldur með meiri túlkunarfærni: Siðferðislega áherslu Þekkingu á mörkum og skilyrðum notkunar Færni til að "lesa gervigreind" eins og við lesum texta eða fólk Lokaspurningar til samfélagsins Hver ræður því hvernig þessi tækni mótast á íslensku? Hver fær rödd í hraðvaxandi heimi stýrðs stafræns veruleika? Getum við endurmetið stefnuna áður en gervigreind verður sjálfskilgreindur ráðgjafi — án lýðræðislegrar aðkomu? Aðgerðalisti Krefjast gegnsæis í gagnasöfnun og þjálfun gervigreindar Fjárfesta í íslenskri tækni og málgervigreind Setja skýra stefnu um hvernig gervigreind er nýtt í menntun, heilbrigðisþjónustu og vinnumarkaði Tryggja að allir – óháð aldri, tungumálafærni eða tæknikunnáttu – hafi sæmilegan aðgang að þjálfun og úrræðum Niðurlag Þessi grein er skrifuð með aðstoð gervigreindar – ekki af gervigreind. Á því er mikill munur: Það felst í ábyrgð, mati og mannlegri dómgreind. Greinin byggir á staðfestum heimildum, fjölliðaðri greiningu og gagnrýninni hugsun undir mannlegri stjórn. Höfundur er gervigreindarfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigvaldi Einarsson Gervigreind Mest lesið Halldór 23.8.2025 Halldór Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir Skoðun Ég vildi óska þess að ég hefði hreinlega fengið krabbamein Íris Elfa Þorkelsdóttir Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson Skoðun Skoðun Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller skrifar Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Þjóðarmorð, fálmandi mjálm eða aðgerðir? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Vin í eyðimörkinni – almenningsbókasöfn borgarinnar Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson skrifar Skoðun Tíu staðreyndir um alvarlegustu kvenréttindakrísu heims Stella Samúelsdóttir skrifar Skoðun Ég vildi óska þess að ég hefði hreinlega fengið krabbamein Íris Elfa Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Mestu aularnir í Vetrarbrautinni Kári Helgason skrifar Skoðun Fjárfestum í fyrsta bekk, frekar en fangelsum Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Eftirlíking vitundar og hætturnar sem henni fylgja Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Gagnvirkni líkama og vitundar til heilbrigðis Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Nýjar lausnir í kennslu – gamlar hindranir Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Kópavogsleiðinn Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Samstarf sem skilar raunverulegum loftslagsaðgerðum Nótt Thorberg skrifar Skoðun Lærum að lesa og reikna Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Loforðið sem borgarstjóri gleymdi Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Kristrún, það er bannað að plata Snorri Másson skrifar Skoðun Öndunaræfingar í boði SFS Vala Árnadóttir skrifar Sjá meira
Íslensk gervigreindarstefna lofar aukinni framleiðni og nýjum störfum. En hver situr eftir? Stjórnvöld tala fyrir „gervigreind í þágu allra“ og spá því að allt að 130.000 störf hér á landi geti nýtt tæknina til aukinna afkasta. Um leið segja áætlanir að 105.000 störf verði verulega fyrir áhrifum. Umgjörðin er þannig orðin að spurningu um jöfnuð, réttlæti og aðgengi – hver fær að leiða þessa umbreytingu, og hver er leiddur? Þegar gervigreindin tekur yfir röddina þína Sumarið 2025 birtust fyrstu íslensku djúpfölsuðu myndböndin — framleidd með gervigreind Google. Fullkomið mál, nákvæm andlit, sannfærandi frásagnargildi. Það leit út fyrir að þjóðþekktir Íslendingar væru að tala – en raunveruleikinn var annar. Slík tækni er fullfær um að skapa eða breyta ímynd einstaklinga, ráðast inn í pólitískar umræður, skrumskæla orð eða villa um fyrir kjósendum. Þetta er siðferðileg áskorun af nýrri gerð – og við glímum enn við afleiðingar samfélagsmiðla frá árinu 2016. Hver nýtur góðs – og hver verður eftir? Ný rannsókn frá Stanford, WORKBank 2025, sýnir að um 80% starfsfólks í þekkingarstörfum nýtir nú þegar gervigreind í daglegu starfi. En þetta deilir vinnumarkaðnum í þrjá flokka: „Þeir sem njóta góðs“: Háskólamenntaðir starfsmenn með góða ensku- og tæknilega færni geta nýtt gervigreindarverkfæri til aukinna tækifæra og hærri launa. „Þeir sem standa höllum fæti“: Starfsfólk með takmarkaða enskukunnáttu, eldra starfsfólk eða þeir sem starfa í greinum sem krefjast mannlegra tengsla – eins og í umönnun, kennslu eða þjónustu. „Þeir sem verða eftir“: Verkefni í almennri þjónustu, framleiðslu og innsláttarvinnu eru í mestri hættu á samruna, fækkun eða einfaldri úreldingu. Af hverju skipta tungumála- og tæknikunnátta máli? Gervigreindarverkfæri eins og ChatGPT, Google og Microsoft virka að mestu á ensku. Þeir sem ráða ekki við enska tungumálið eða hafa takmarkaða tæknifærni missa aðgang að helstu gervigreindartólum sem geta aukið framleiðni. Rannsóknir sýna að 67% stjórnenda segja að tungumálaþröskuldar valdi óhagkvæmni á vinnustöðum. Þegar gervigreindarverkfæri verða staðall í flestum störfum, geta þeir sem ráða ekki við enskuna orðið enn frekar jaðarsettir. Hvað getur gervigreind í raun gert – og hvað ekki? Það sem gervigreind getur: Safnað gögnum, greint mynstur, skrifað texta, skipulagt verkefni, fylgst með lífmerkjum, sjálfvirkt skriffinnslu og unnið endurtekin störf af skilvirkni. Það sem gervigreind getur ekki: Skilið mannlegar tilfinningar, sýnt samúð, tekið siðferðislegar ákvarðanir, veitt nærveru eða túlkað menningarlegt samhengi með sama hætti og manneskja. Í umönnunarstörfum, til dæmis, sýna 85 prósent eldri borgara fram á að þeir kjósi mannlega aðstoð umfram stafræna þjónustu. Gervigreind getur aðstoðað við eftirlit og skráningu, en kemur ekki í stað mannlegrar dómgreindar, samúðar eða hlýju. Lóðrétt vs. lárétt innleiðing – tvær andstæðar nálganir Við stöndum á valkrossi hvað varðar innleiðingu gervigreindar. Lárétt innleiðing: Gervigreind er tekin upp vítt um atvinnugreinar án djúprar stefnu, ábyrgðar eða endurmenntunar. Við fáum "tæknibragð" án virðisauka. Lóðrétt innleiðing: Gervigreind er byggð markvisst inn í tiltekna lykilgeira – með skýrum tilgangi, regluverki og samráði. Slík nálgun byggir innviði til framtíðar. Ísland hefur farið blandaða leið – en án þess að forgangsraða aðgengi almennings að þjálfun, tungumálatækni eða meðvitaðri áætlun um íslenskt notagildi. Gögnin okkar – orkan á bakvið gervigreindina Meta spurði notendur Facebook og Instagram hvort gögn þeirra mættu nýtast til þjálfunar líkanna – og greiddi því í samhliða "ef þú þegir, samþykkir þú". Þúsundir Íslendinga áttuðu sig aldrei á því hvernig rödd þeirra, athafnasaga og lífsstílsgögn voru þjálfunarefni fyrir kerfi sem þau skilja hvorki né ráða yfir. Á sama tíma nýtir Google íslenskt efni frá RÚV, YouTube og opnum talgögnum til að þjálfa líkön sem eru seld í þjónustum út um allan heim. En hver gætir hagsmuna þjóðarinnar? Þegar gervigreind lýgur upp heilum veruleika Í sumar birtist bandarísk fréttagrein með bókaráðleggingum fyrir sumarfríið. Bækurnar voru allar tilbúningur. Gervigreind hafði skáldað titilana, efni og umsagnir – og önnur gervigreind þróaði og birti greinina. Spurningin er ekki hvað gervigreind getur skrifað. Spurningin er: Hver les, hver metur, og hvaða heimildir eru raunverulegar í stafrænum upplýsingahring? Staða íslenskunnar í þessu öllu Íslenskt mál, sögu og menning er nú notað í þjálfunerlinda erlendra tækni. Engin lög krefja erlend fyrirtæki um endurgjald. Öll ábyrgðin hvílir á íslenskum stofnunum – sem hafa lítið fjármagn en mikið hlutverk. Þurfum við ekki að spyrja: Er íslenskan innviður eða eingöngu hráefni? Ef gervigreind afritar röddina þína, metur frammistöðu þína, fylgir þér í vinnunni og svarar fyrir þig – hvað gerirðu þá? Við þurfum að hækka miðjuna. Ekki með meiri tækni – heldur með meiri túlkunarfærni: Siðferðislega áherslu Þekkingu á mörkum og skilyrðum notkunar Færni til að "lesa gervigreind" eins og við lesum texta eða fólk Lokaspurningar til samfélagsins Hver ræður því hvernig þessi tækni mótast á íslensku? Hver fær rödd í hraðvaxandi heimi stýrðs stafræns veruleika? Getum við endurmetið stefnuna áður en gervigreind verður sjálfskilgreindur ráðgjafi — án lýðræðislegrar aðkomu? Aðgerðalisti Krefjast gegnsæis í gagnasöfnun og þjálfun gervigreindar Fjárfesta í íslenskri tækni og málgervigreind Setja skýra stefnu um hvernig gervigreind er nýtt í menntun, heilbrigðisþjónustu og vinnumarkaði Tryggja að allir – óháð aldri, tungumálafærni eða tæknikunnáttu – hafi sæmilegan aðgang að þjálfun og úrræðum Niðurlag Þessi grein er skrifuð með aðstoð gervigreindar – ekki af gervigreind. Á því er mikill munur: Það felst í ábyrgð, mati og mannlegri dómgreind. Greinin byggir á staðfestum heimildum, fjölliðaðri greiningu og gagnrýninni hugsun undir mannlegri stjórn. Höfundur er gervigreindarfræðingur.
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar