Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar 28. maí 2025 11:30 „Anna hefur unnið á sömu skrifstofu í fimmtán ár. Hún er hjartað í starfseminni; sér um bókhald, bókar fundi, svarar fyrirspurnum og heldur utan um skjalasafnið. Hún er stolt af starfinu sínu. En undanfarna mánuði hefur nýr „samstarfsmaður“ birst á skjánum hennar: gervigreindarhugbúnaður. Fyrst sá hann um að draga saman fundargerðir. Nú sér hann um að svara einföldum tölvupóstum. Í síðustu viku lærði hann að flokka reikninga. Anna spyr sig ekki lengur hvort starf hennar muni breytast, heldur hvenær það hverfur. Og hvað þá? Saga Önnu er ekki einstök. Hún er saga milljóna kvenna um allan heim sem standa frammi fyrir því að gervigreindin gæti sent þær heim.“ Gervigreind er að umbreyta vinnumarkaðnum og ekki standa allir frammi fyrir sömu hættu. Konur gætu orðið þær fyrstu sem finna fyrir afleiðingunum. Þegar ný tækni umbreytir vinnumarkaðnum er greinilegt mynstur að myndast: konur gætu orðið þær fyrstu og hvað harðast fyrir barðinu á þessari þróun. Gervigreind mismunar ekki. En það gerir vinnumarkaðurinn nú þegar, sem gervigreindin raskar á mismunandi vegu. Fyrsta bylgjan skellur á skrifstofunni „Konur eru of lítið sýnilegar í hlutverkum sem nýta gervigreind og of mikið sýnilegar í störfum sem eru í hættu á að hverfa. Þetta dýpkar þá kynbundnu gjá sem þegar er til staðar,“ segir Dr. Silja Baller hjá Alþjóðaefnahagsráðinu (sjá á vef WEF). Þrátt fyrir aukin gögn og skýr viðvörunarmerki er lítið rætt um þessa kynjuðu áhættu í opinberri umræðu. Konur eru fátíðar í hlaðvörpum, pallborðsumræðum og fjölmiðlum sem fjalla um gervigreind. Þögnin endurspeglar þá brottvísun sem nú er hafin. Mörg þeirra starfa sem fyrst verða fyrir áhrifum gervigreindar eins og skrifstofustörf, bókanir, skjalaumsýsla og þjónustufulltrúar eru að miklu leyti unnin af konum. Þetta eru verkefni sem vélar læra nú hratt, að draga saman skjöl, bóka tíma, svara tölvupósti og skrá upplýsingar. Samkvæmt tölum OECD eru allt að 70% þeirra skrifstofustarfa sem eru í mestri hættu unnin af konum. Skýrsla frá ILO frá 2023 bendir til að 9,6% „kvennastarfa“ séu líkleg til að breytast vegna gervigreindar borið saman við aðeins 3,5% í „karlastörfum“. Þetta eru ekki jaðarstörf. Í áratugi hafa þau veitt milljónum kvenna stöðugan, sveigjanlegan og öruggan tekjugrundvöll, sérstaklega þeim sem samhliða sinna umönnun. Nú hverfa þessi „bleiku hvítflibbastörf“ hægt og hljótt út í bláinn. Umönnunarstörfin koma næst Umönnun, eins og sjúkraliðar, leikskólakennarar og stuðningsfulltrúar, hafa lengi verið talin „ósnertanleg“ störf. Þar þurfi tilfinningagreind, nærveru og snertingu. En með tilkomu gervigreindar og róbóta inn á heimili, leikskóla og sjúkrahús er það að breytast. Hættan er ekki bara missir starfa heldur virðisrýrnun. Þegar vélar taka yfir hluta af umönnun, er það sem eftir stendur af mannlegri vinnu oft litið sem minna tæknilegt og því minna virði. En það er ekki sjálfgefið að tæknivæða umönnun. Reynsla frá Danmörku sýnir að innleiðing róbóta og gervigreindar gengur oft hægt í geira sem byggir á mannlegri snertingu og trausti. Danir hafa hins vegar valið áhugaverða leið til að bregðast við þessari áskorun. Í stað þess að þrýsta tækninni á starfandi fagfólk eða í stað þeirra, hafa þeir búið til nýja menntalínu, „SOSU Digi Tech“ (Social- og Sundhedsassistent inden for digital teknologi), þar sem framtíðar umönnunaraðilar læra frá grunni að nýta og innleiða tækni sem hluta af sínu fagi. Þeir verða þannig brúin milli tækninnar og manneskjunnar og tryggja að tæknin þjóni þörfum skjólstæðinga en rýri ekki gæði þjónustunnar. Á Íslandi eru konur í miklum meirihluta kennara, ekki bara á leik- og grunnskólastigi, heldur einnig í framhaldsskólum og á háskólastigi. Þegar tæknin fær rými í skólastofunni getur það breytt hlutverki kennara, dregið úr vægi samtals, nándar og innsæis. Niðurstaðan, ef við pössum ekki upp á það, gæti orðið: lægri laun, minni viðurkenning og minni vernd í starfsumhverfi sem þegar berst við kulnun og vanmat. Aftur til 1950? Gervigreind er oft kynnt sem frelsari, sérstaklega fyrir konur, frá einhæfum, endurteknum verkefnum. En án kerfislægrar breytingar, endurnýtum við einfaldlega gömul kynhlutverk með nýrri tækni. Sveigjanleg hlutastörf kunna að víkja fyrir óöruggum verktökuverkefnum. Konur sem missa millistörf í skrifstofum fara ekki endilega í tæknistörf heldur aftur í ólaunuð heimilisverk. Draumsýn um frelsi með gervigreind gæti endað sem þögult afturhvarf til hagkerfis 1950: „Karlinn vinnur, konan er heima, og tæknin sér um afganginn.“ Blönduð störf en ójafn aðgangur Framtíð vinnunnar tilheyrir þeim sem kunna að sameina sköpun, greiningu og tæknifærni. Þessi „blönduðu störf“ – tæknivæddir samskiptasérfræðingar, gagnaþenkjandi hönnuðir, samúðarfullir verkfræðingar, munu verða eftirsótt. En hér er vandinn: konur eru of sjaldgæfar í þessum störfum. Ekki vegna skorts á hæfni heldur aðgengi. Aðgengi að námi, tengslaneti, tíma og fjármagni. Án meðvitaðra kynjajafnandi aðgerða verður símenntun forréttindi en ekki lausn. McKinsey metur að á heimsvísu þurfi 40–160 milljónir kvenna að skipta um starf eða nám vegna sjálfvirknivæðingar fyrir árið 2030. Samkvæmt Pluralsight hyggjast 68% kvenkyns hugbúnaðarsérfræðinga læra meira um gervigreind, á móti 79% karlmanna. Frumkvæði eins og Women in Data Science vinna gegn þessu með fræðslu, tengslaneti og leiðsögn. Vörn er besta sóknin Holly Hunt frá Women in Digital bendir á að margar konur nálgist gervigreind af varkárni – ekki vegna ótta, heldur ábyrgðar. „Konur eru frekar á varðbergi gagnvart því að nota hana rétt… þær vilja skilja hvernig hún virkar… Hvernig geturðu metið gæði úttaksins?“ Þessi nálgun, vönduð notkun og gagnrýnin hugsun, er styrkur. Hana þarf að rækta, ekki hunsa. Þetta er ekki óumflýjanleg framtíð. En hún krefst meðvitaðra aðgerða: Fjárfesta í þekkingu: Tryggja konum aðgang að markvissri þjálfun og námi í tækni, hönnun og stafrænni forystu. Skapa nýjar menntaleiðir: Fylgja fordæmi þjóða á borð við Danmörku með því að þróa sérhæft nám, líkt og „SOSU Digi Tech“, þar sem umönnunar- og tæknifærni eru fléttaðar saman frá grunni. Þannig byggjum við upp færni innan frá í stað þess að reyna að endurmennta heilar starfsstéttir undir þrýstingi. Endurmeta umönnun: Launa umönnunarstörf eftir því raunverulega virði sem þau skapa fyrir samfélagið, ekki bara út frá tæknilegri skilgreiningu. Tryggja aðgang að borðinu: Fjölga konum í stefnumótun, þróun og eftirliti með gervigreindartækni. Leiðrétta skekkjur: Grípa til aðgerða gegn kynjuðum skekkjum í reikniritum sem notaðir eru við ráðningar og framgang í starfi. Tabitha Goldstaub hefur orðað þetta vel: „Þegar þú horfir á gervigreind með feminískum gleraugum sérðu fljótt að hún ýkir og festir í sessi þau vandamál sem þegar eru í samfélaginu.“ Við þurfum að spyrja nýrra spurninga. Ekki bara: Hvað mun gervigreind taka yfir? heldur: Hver verður tekin yfir fyrst? Og hvaða samfélag erum við að sjálfvirknivæða okkur inn í? Því ef við gerum ekkert, gætum við vaknað við þá staðreynd að framtíð vinnunnar var byggð á gömlum hugmyndum með gömlu hlutverkaskipanirnar endurúthlutaðar í kyrrþey. Og konur sendar heim. Nema við hönnum framtíð þar sem konur eru ekki bara varðar heldur valdefldar. Heima, í vinnu og innan tækninnar sjálfrar. Höfundur er ráðgjafi í nýsköpun. Greinin er skrifuð fyrir dóttur mína og allar aðrar dætur þessa lands. Þessi grein er hluti greina raðar um gervigreind, síðustu tvær greinar númer 8 og 9; Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind – Samvinna manns og gervigreindar Mun mannkynir lifa af gervigreindina? – Erum við sjálf sú fyrirmynd sem við viljum að tæknin læri af? Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Björgmundur Örn Guðmundsson Mest lesið Opnum Tröllaskagann Helgi Jóhannsson Skoðun Henti Íslandi undir strætisvagninn Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Opið bréf til Miðflokksmanna Snorri Másson Skoðun Lesskilningur eða lesblinda??? Jóhannes Jóhannesson Skoðun Forvarnateymi grunnskóla – góð hugmynd sem má ekki sofna Eydís Ásbjörnsdóttir Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson Skoðun Jesús who? Atli Þórðarson Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason Skoðun Skoðun Skoðun Jesús who? Atli Þórðarson skrifar Skoðun Opið bréf til Miðflokksmanna Snorri Másson skrifar Skoðun Lesskilningur eða lesblinda??? Jóhannes Jóhannesson skrifar Skoðun Henti Íslandi undir strætisvagninn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Forvarnateymi grunnskóla – góð hugmynd sem má ekki sofna Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Opnum Tröllaskagann Helgi Jóhannsson skrifar Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson skrifar Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson skrifar Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason skrifar Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson skrifar Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Sjá meira
„Anna hefur unnið á sömu skrifstofu í fimmtán ár. Hún er hjartað í starfseminni; sér um bókhald, bókar fundi, svarar fyrirspurnum og heldur utan um skjalasafnið. Hún er stolt af starfinu sínu. En undanfarna mánuði hefur nýr „samstarfsmaður“ birst á skjánum hennar: gervigreindarhugbúnaður. Fyrst sá hann um að draga saman fundargerðir. Nú sér hann um að svara einföldum tölvupóstum. Í síðustu viku lærði hann að flokka reikninga. Anna spyr sig ekki lengur hvort starf hennar muni breytast, heldur hvenær það hverfur. Og hvað þá? Saga Önnu er ekki einstök. Hún er saga milljóna kvenna um allan heim sem standa frammi fyrir því að gervigreindin gæti sent þær heim.“ Gervigreind er að umbreyta vinnumarkaðnum og ekki standa allir frammi fyrir sömu hættu. Konur gætu orðið þær fyrstu sem finna fyrir afleiðingunum. Þegar ný tækni umbreytir vinnumarkaðnum er greinilegt mynstur að myndast: konur gætu orðið þær fyrstu og hvað harðast fyrir barðinu á þessari þróun. Gervigreind mismunar ekki. En það gerir vinnumarkaðurinn nú þegar, sem gervigreindin raskar á mismunandi vegu. Fyrsta bylgjan skellur á skrifstofunni „Konur eru of lítið sýnilegar í hlutverkum sem nýta gervigreind og of mikið sýnilegar í störfum sem eru í hættu á að hverfa. Þetta dýpkar þá kynbundnu gjá sem þegar er til staðar,“ segir Dr. Silja Baller hjá Alþjóðaefnahagsráðinu (sjá á vef WEF). Þrátt fyrir aukin gögn og skýr viðvörunarmerki er lítið rætt um þessa kynjuðu áhættu í opinberri umræðu. Konur eru fátíðar í hlaðvörpum, pallborðsumræðum og fjölmiðlum sem fjalla um gervigreind. Þögnin endurspeglar þá brottvísun sem nú er hafin. Mörg þeirra starfa sem fyrst verða fyrir áhrifum gervigreindar eins og skrifstofustörf, bókanir, skjalaumsýsla og þjónustufulltrúar eru að miklu leyti unnin af konum. Þetta eru verkefni sem vélar læra nú hratt, að draga saman skjöl, bóka tíma, svara tölvupósti og skrá upplýsingar. Samkvæmt tölum OECD eru allt að 70% þeirra skrifstofustarfa sem eru í mestri hættu unnin af konum. Skýrsla frá ILO frá 2023 bendir til að 9,6% „kvennastarfa“ séu líkleg til að breytast vegna gervigreindar borið saman við aðeins 3,5% í „karlastörfum“. Þetta eru ekki jaðarstörf. Í áratugi hafa þau veitt milljónum kvenna stöðugan, sveigjanlegan og öruggan tekjugrundvöll, sérstaklega þeim sem samhliða sinna umönnun. Nú hverfa þessi „bleiku hvítflibbastörf“ hægt og hljótt út í bláinn. Umönnunarstörfin koma næst Umönnun, eins og sjúkraliðar, leikskólakennarar og stuðningsfulltrúar, hafa lengi verið talin „ósnertanleg“ störf. Þar þurfi tilfinningagreind, nærveru og snertingu. En með tilkomu gervigreindar og róbóta inn á heimili, leikskóla og sjúkrahús er það að breytast. Hættan er ekki bara missir starfa heldur virðisrýrnun. Þegar vélar taka yfir hluta af umönnun, er það sem eftir stendur af mannlegri vinnu oft litið sem minna tæknilegt og því minna virði. En það er ekki sjálfgefið að tæknivæða umönnun. Reynsla frá Danmörku sýnir að innleiðing róbóta og gervigreindar gengur oft hægt í geira sem byggir á mannlegri snertingu og trausti. Danir hafa hins vegar valið áhugaverða leið til að bregðast við þessari áskorun. Í stað þess að þrýsta tækninni á starfandi fagfólk eða í stað þeirra, hafa þeir búið til nýja menntalínu, „SOSU Digi Tech“ (Social- og Sundhedsassistent inden for digital teknologi), þar sem framtíðar umönnunaraðilar læra frá grunni að nýta og innleiða tækni sem hluta af sínu fagi. Þeir verða þannig brúin milli tækninnar og manneskjunnar og tryggja að tæknin þjóni þörfum skjólstæðinga en rýri ekki gæði þjónustunnar. Á Íslandi eru konur í miklum meirihluta kennara, ekki bara á leik- og grunnskólastigi, heldur einnig í framhaldsskólum og á háskólastigi. Þegar tæknin fær rými í skólastofunni getur það breytt hlutverki kennara, dregið úr vægi samtals, nándar og innsæis. Niðurstaðan, ef við pössum ekki upp á það, gæti orðið: lægri laun, minni viðurkenning og minni vernd í starfsumhverfi sem þegar berst við kulnun og vanmat. Aftur til 1950? Gervigreind er oft kynnt sem frelsari, sérstaklega fyrir konur, frá einhæfum, endurteknum verkefnum. En án kerfislægrar breytingar, endurnýtum við einfaldlega gömul kynhlutverk með nýrri tækni. Sveigjanleg hlutastörf kunna að víkja fyrir óöruggum verktökuverkefnum. Konur sem missa millistörf í skrifstofum fara ekki endilega í tæknistörf heldur aftur í ólaunuð heimilisverk. Draumsýn um frelsi með gervigreind gæti endað sem þögult afturhvarf til hagkerfis 1950: „Karlinn vinnur, konan er heima, og tæknin sér um afganginn.“ Blönduð störf en ójafn aðgangur Framtíð vinnunnar tilheyrir þeim sem kunna að sameina sköpun, greiningu og tæknifærni. Þessi „blönduðu störf“ – tæknivæddir samskiptasérfræðingar, gagnaþenkjandi hönnuðir, samúðarfullir verkfræðingar, munu verða eftirsótt. En hér er vandinn: konur eru of sjaldgæfar í þessum störfum. Ekki vegna skorts á hæfni heldur aðgengi. Aðgengi að námi, tengslaneti, tíma og fjármagni. Án meðvitaðra kynjajafnandi aðgerða verður símenntun forréttindi en ekki lausn. McKinsey metur að á heimsvísu þurfi 40–160 milljónir kvenna að skipta um starf eða nám vegna sjálfvirknivæðingar fyrir árið 2030. Samkvæmt Pluralsight hyggjast 68% kvenkyns hugbúnaðarsérfræðinga læra meira um gervigreind, á móti 79% karlmanna. Frumkvæði eins og Women in Data Science vinna gegn þessu með fræðslu, tengslaneti og leiðsögn. Vörn er besta sóknin Holly Hunt frá Women in Digital bendir á að margar konur nálgist gervigreind af varkárni – ekki vegna ótta, heldur ábyrgðar. „Konur eru frekar á varðbergi gagnvart því að nota hana rétt… þær vilja skilja hvernig hún virkar… Hvernig geturðu metið gæði úttaksins?“ Þessi nálgun, vönduð notkun og gagnrýnin hugsun, er styrkur. Hana þarf að rækta, ekki hunsa. Þetta er ekki óumflýjanleg framtíð. En hún krefst meðvitaðra aðgerða: Fjárfesta í þekkingu: Tryggja konum aðgang að markvissri þjálfun og námi í tækni, hönnun og stafrænni forystu. Skapa nýjar menntaleiðir: Fylgja fordæmi þjóða á borð við Danmörku með því að þróa sérhæft nám, líkt og „SOSU Digi Tech“, þar sem umönnunar- og tæknifærni eru fléttaðar saman frá grunni. Þannig byggjum við upp færni innan frá í stað þess að reyna að endurmennta heilar starfsstéttir undir þrýstingi. Endurmeta umönnun: Launa umönnunarstörf eftir því raunverulega virði sem þau skapa fyrir samfélagið, ekki bara út frá tæknilegri skilgreiningu. Tryggja aðgang að borðinu: Fjölga konum í stefnumótun, þróun og eftirliti með gervigreindartækni. Leiðrétta skekkjur: Grípa til aðgerða gegn kynjuðum skekkjum í reikniritum sem notaðir eru við ráðningar og framgang í starfi. Tabitha Goldstaub hefur orðað þetta vel: „Þegar þú horfir á gervigreind með feminískum gleraugum sérðu fljótt að hún ýkir og festir í sessi þau vandamál sem þegar eru í samfélaginu.“ Við þurfum að spyrja nýrra spurninga. Ekki bara: Hvað mun gervigreind taka yfir? heldur: Hver verður tekin yfir fyrst? Og hvaða samfélag erum við að sjálfvirknivæða okkur inn í? Því ef við gerum ekkert, gætum við vaknað við þá staðreynd að framtíð vinnunnar var byggð á gömlum hugmyndum með gömlu hlutverkaskipanirnar endurúthlutaðar í kyrrþey. Og konur sendar heim. Nema við hönnum framtíð þar sem konur eru ekki bara varðar heldur valdefldar. Heima, í vinnu og innan tækninnar sjálfrar. Höfundur er ráðgjafi í nýsköpun. Greinin er skrifuð fyrir dóttur mína og allar aðrar dætur þessa lands. Þessi grein er hluti greina raðar um gervigreind, síðustu tvær greinar númer 8 og 9; Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind – Samvinna manns og gervigreindar Mun mannkynir lifa af gervigreindina? – Erum við sjálf sú fyrirmynd sem við viljum að tæknin læri af?
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun