Áskoranir og tækni í heilbrigðisþjónustu Teitur Guðmundsson skrifar 29. mars 2025 17:02 Það eru spennandi tímar framundan, en einnig miklar áskoranir í tengslum við veitingu heilbrigðisþjónustu. Sú stærsta sem við stöndum frammi fyrir víðast hvar í heiminum er skortur á faglærðu fólki. Tölur erlendis frá sýna að 4,5 milljörðum jarðarbúa skortir ásættanlega heilbrigðisþjónustu og samkvæmt WHO er gert ráð fyrir að það muni vanta 11 milljón heilbrigðisstarfsmenn árið 2030 á heimsvísu. Það er einungis eftir 5 ár. Reyndar er það svo að tölur sem þessar eiga mest við þau lönd sem eru á neðri stigum þjóðartekna og möguleika. Þrátt fyrir það glímum við á Íslandi við verulega miklar áskoranir á sama tíma og við teljumst vera eitt af ríkustu löndum heims á alla mögulega mælikvarða. Nýleg skýrsla sem gefin er út af heilbrigðisráðuneytinu í nóvember síðastliðnum um mannafla í læknisþjónustu til framtíðar sjá hér, dregur upp ansi dökka mynd fram til ársins 2030 varðandi mönnun ákveðinna sérgreina. Það mun vanta flesta heimilislækna af öllum þeim sérgreinum sem um ræðir í skýrslunni, eða eins og sagt er í skýrslunni orðrétt um þá sérgrein að “mönnun til framtíðar virðist algerlega ósjálfbær.” Það virðist í nokkru samræmi við þá stöðu að þjónusta heilsugæslunnar er í miklum vanda eins og ég ræddi í annarri grein nýverið. Hér er einnig verið að horfa einungis 5 ár fram í tímann. Margir góðir punktar koma fram í skýrslunni og fleiri gögnum almennt er varða mönnun í heilbrigðiskerfinu. Okkur mun skorta mikið af starfsfólki hvert sem litið er. Augljóst er að við getum ekki menntað nema hluta af þessum fjölda og munum þurfa að leita eftir erlendu vinnuafli í auknum mæli, en það er líka af skornum skammti á heimsvísu. Við þurfum að kveikja áhuga á námi í heilbrigðisvísindum og við þurfum að vera hugrökk að gera breytingar til að standast þær áskoranir sem við stöndum frammi fyrir. Þar mætti horfa til styttingar náms, horfa til almennrar menntunar í stað mikillar sérhæfingar. Fá fólk þannig fyrr til vinnu og eiga möguleika á að þróast í starfi, horfa til launa og aðbúnaðar og ekki síst til lausna á sviði tölvutækni og starfsumhverfis. Það er ekki til nein einföld lausn á þessum vanda, en þegar horft er á þróun til dæmis í heimi tölvutækni og umbreytingar í svokallaðri stafrænni vegferð er heilbrigðiskerfið nokkuð langt á eftir öðrum geirum. Það er að hluta til vegna eðlis starfsseminnar segja sumir, ég tel það vera rangt, það er öðru fremur vegna þröngsýni , íhaldssemi, hagsmunabaráttu og hræðslu við breytingar. Í orðinu heilbrigðisþjónusta liggur megin tilgangur kerfisins sem er að veita ÞJÓNUSTU á þessu sviði. Setja kúnnann, viðskiptavininn, sjúklinginn, aðstandandann eða hvernig sem við viljum orða það samband í fyrsta sæti. Lengi vel var og er raunar enn einhver misskilningur um það hvernig starfsfólk í þessum geira sér sitt hlutverk, það horfir stundum á þennan lið með öðrum augum eins og að kerfið sé til fyrir fólkið sem þar starfar, en ekki þá sem þurfa á þjónustunni að halda. Jafnvel þannig að þeir séu til trafala. Dæmi um slíka umræðu er hinn margumtalaði vandi við flæði sjúklinga. Þetta kann að núa einhverjum um nasir og er það vel, en mergurinn málsins er að allir kannast við þetta og hafa með einhverjum hætti upplifað það á eigin skinni hvort heldur sem þeir eru heilbrigðistarfsmenn eða skjólstæðingar kerfisins. Það er semsagt talsvert ósamræmi á milli væntinga þeirra sem annars vegar starfa og hins vegar þeirra sem nýta þjónustuna. Við höfum horft á umbreytingar á sviði þjónustu bankastofnana, tryggingafélaga, skjalagerðar og vinnslu, notkunar tölvutækni við innkaup á netinu, í verslunum og við innleiðingu nánast allra þarfa einstaklingsins í síma hans honum til hagræðis. Allt er þetta gott og blessað, en hefur ekki náð með sama hraða innleiðingu í heilbrigðisþjónustu. Sá sem er vanur að geta pantað hvers kyns þjónustu á netinu og fengið hana jafnvel heimsenda, eða afgreitt stærri skuldbindingar hvenær sem er sólahringsins með bankann í síma sínum er vitaskuld mjög góðu vanur. Sá sem starfar í heilbrigðiskerfinu þekkir þennan heim mjög vel sem viðskiptavinur allra þessara framantöldu þjónustuaðila, en hann upplifir með engu móti sama hagræði í sínum kerfum til að bregðast við slíkri þjónustubeiðni í starfi sínu. Mannshöndin kemur alltof mikið enn við sögu í einföldum ferlum í heilbrigiskerfinu. Heilsuvera er besta dæmið um algeran misskilning milli þess sem sækir þjónustuna og þess sem hana veitir. Ekki er enn komin nein almenn tækni heilt yfir sem aðstoðar við að sigta út og flokka þarfirnar, eða jafnvel klárar ferli þess sem leitar, ekki er samræmt verklag um þjónustuna á landsvísu, ekki er samræmdur opnunartími og þannig mætti lengi telja. Þá komu til afar litlar greiðslur til að mæta mannaflaþörf sem þjónustan útheimtir í raun þar sem hún er veitt einmitt ennþá nær eingöngu af manneskju en ekki tölvu. Þannig að ef við notum spaugstofulíkinguna um manninn á bakvið tjöldin sem þeir sem eldri eru muna vel eftir, má bera þessa þjónustu saman við það að gjaldkerar banka væru handvirkt að afgreiða allar greiðslubeiðnir okkar sem fram fara í bankaappi eða á netinu hjá hverju og einu okkar. Það sér hver heilvita maður að slíkt gengur ekki upp. Gera þarf gangskör í því að innleiða með hraði lausnir sem takmarka vinnuafl við einfaldar beiðnir og hámarkar öryggi á sama tíma. Annað dæmi um algeran þvætting á nýtingu þekkingar og vinnutíma heilbrigðisstarfsfólks eru ýmsar beiðnir um vottorð sem farið er fram á reglulega, læknar hafa mótmælt harðlega, búið er að vinna í starfshópum og eitthvað verið hlustað, aðgerðir eru þó enn langt frá því að duga til. Enn er verið að biðja vottun einhvers sem er vonlaust að votta. Slíkt ætti að heyra sögunni til, helst í gær. Fjarþjónusta er annað sem virðist vefjast töluvert fyrir okkur, hún getur verið með margvíslegum hætti Við þurfum sárlega að hreyfa okkur hraðar, við erum agnarsmátt land í stóra samhenginu, það er búið að ræða í langan tíma um t.d. hindranir þegar kemur að nýsköpun og þróun þjónustu , leysum þær og skilgreinum leikreglurnar. Við þurfum að hlusta á gólfið eins og það er kallað, þar finnur fólk það áþreifanlega hvað vantar helst. Einblína á auðveldu þættina fyrst eða ávexti í augnhæð (low hanging fruit) eins og einhver kallaði það. Tæknilausnir þurfa fyrst og fremst að fría upp tíma starfsfólks, það þarf að vera markmiðið. Ef þær gera það ekki á að loka þeim eða hætta þeirri þjónustu. Þarna þurfa ráðuneyti Heilbrigðismála og Sjúkratryggingar að vera móttækileg fyrir nýjum lausnum, hafa möguleika á að gera samninga og styðja við slíkt framtak óháð því hvort það er á vegum hins opinbera eða markaðarins. Vinna gagnsætt og horfa til samkeppni og hvatastýringar á öllum vígstöðvum kerfisins. Það þarf hugrekki til að skera á hindranir, hin skýru markmið eiga að vera bætt þjónusta til skjólstæðinga, ánægðara starfsfólk sem endist í starfi og eftirsóknarverður starfsvettvangur sem er dýnamískur og reiðubúinn að mæta áskorunum framtíðar. Höfundur er forstjóri Heilsuverndar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Teitur Guðmundsson Heilbrigðismál Tækni Mest lesið „Eruð þið sammála lausagöngu katta?“ Sighvatur Björgvinsson Skoðun Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman Skoðun Tökum samtalið Gunnþór Ingvason Skoðun Hverjir borga leikskólann í Kópavogi? Örn Arnarson Skoðun Þegar illfygli leiðir stórmennskubrjálæðing Ole Anton Bieltvedt Skoðun „Skömmin þín“ Jokka G. Birnudóttir Skoðun Réttlæti fyrir þjóðina, framfarir fyrir landsbyggðina Guðmundur Ari Sigurjónson Skoðun Tölvupóstar fjórðu iðnbyltingarinnar Sigurjón Njarðarson Skoðun Stuðningur við nýsköpun í menntun: Leið að betra mati Bogi Ragnarsson Skoðun Á flandri í klandri Jens Garðar Helgason Skoðun Skoðun Skoðun Björgun hvala og orðræðan sem máli skiptir Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun Ferðaleiðsögn í skjóli ábyrgðar – tími til kominn að endurhugsa nálgunina Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun Á flandri í klandri Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Átak til að stytta biðlista barna eftir sérfræðiaðstoð Helga Þórðardóttir skrifar Skoðun Hverjir borga leikskólann í Kópavogi? Örn Arnarson skrifar Skoðun Tölvupóstar fjórðu iðnbyltingarinnar Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun „Skömmin þín“ Jokka G. Birnudóttir skrifar Skoðun Tökum samtalið Gunnþór Ingvason skrifar Skoðun „Eruð þið sammála lausagöngu katta?“ Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Réttlæti fyrir þjóðina, framfarir fyrir landsbyggðina Guðmundur Ari Sigurjónson skrifar Skoðun Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman skrifar Skoðun Stuðningur við nýsköpun í menntun: Leið að betra mati Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Þegar illfygli leiðir stórmennskubrjálæðing Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Afruglari Þórður Björn Sigurðsson skrifar Skoðun Þjóðkirkja á réttri leið Þórður Guðmundsson skrifar Skoðun Staðreyndir um einfaldara regluverk Guðlaugur Þór Þórðarson skrifar Skoðun Við þurfum hagkvæmu virkjunarkostina Gunnar Guðni Tómasson skrifar Skoðun Falin tækifæri til náms Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Gervigreind í námi: 5 lykilskref fyrir öryggi nemenda Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Grein til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Sveinn Dúa Hjörleifsson,Eyrún Unnarsdóttir,Elmar GIlbertsson,Álfheiður Guðmundsdóttir,Kristján Jóhannesson skrifar Skoðun „Jákvæð viðbrögð“ um veiðigjaldið? Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Skattgreiðendur látnir borga brúsann Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Nokkur orð um Kúbudeiluna og viðskiptabannið Gylfi Páll Hersir skrifar Skoðun Ráðherrar með reiknivél og leyndarhyggju Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Gróf misbeiting illa fengins valds Örn Sigurðsson skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) grein 2 Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Það verða aðrir þjóðhátíðardagar fyrir okkur en dagar Palestínumanna eru taldir Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Pólítískt hugrekki Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Vísir að lægri orkureikningi Einar Vilmarsson skrifar Skoðun Frábær fundur, frábært framtak, vanvirk stjórnsýsla, meðvirk stjórnvöld Ögmundur Jónasson skrifar Sjá meira
Það eru spennandi tímar framundan, en einnig miklar áskoranir í tengslum við veitingu heilbrigðisþjónustu. Sú stærsta sem við stöndum frammi fyrir víðast hvar í heiminum er skortur á faglærðu fólki. Tölur erlendis frá sýna að 4,5 milljörðum jarðarbúa skortir ásættanlega heilbrigðisþjónustu og samkvæmt WHO er gert ráð fyrir að það muni vanta 11 milljón heilbrigðisstarfsmenn árið 2030 á heimsvísu. Það er einungis eftir 5 ár. Reyndar er það svo að tölur sem þessar eiga mest við þau lönd sem eru á neðri stigum þjóðartekna og möguleika. Þrátt fyrir það glímum við á Íslandi við verulega miklar áskoranir á sama tíma og við teljumst vera eitt af ríkustu löndum heims á alla mögulega mælikvarða. Nýleg skýrsla sem gefin er út af heilbrigðisráðuneytinu í nóvember síðastliðnum um mannafla í læknisþjónustu til framtíðar sjá hér, dregur upp ansi dökka mynd fram til ársins 2030 varðandi mönnun ákveðinna sérgreina. Það mun vanta flesta heimilislækna af öllum þeim sérgreinum sem um ræðir í skýrslunni, eða eins og sagt er í skýrslunni orðrétt um þá sérgrein að “mönnun til framtíðar virðist algerlega ósjálfbær.” Það virðist í nokkru samræmi við þá stöðu að þjónusta heilsugæslunnar er í miklum vanda eins og ég ræddi í annarri grein nýverið. Hér er einnig verið að horfa einungis 5 ár fram í tímann. Margir góðir punktar koma fram í skýrslunni og fleiri gögnum almennt er varða mönnun í heilbrigðiskerfinu. Okkur mun skorta mikið af starfsfólki hvert sem litið er. Augljóst er að við getum ekki menntað nema hluta af þessum fjölda og munum þurfa að leita eftir erlendu vinnuafli í auknum mæli, en það er líka af skornum skammti á heimsvísu. Við þurfum að kveikja áhuga á námi í heilbrigðisvísindum og við þurfum að vera hugrökk að gera breytingar til að standast þær áskoranir sem við stöndum frammi fyrir. Þar mætti horfa til styttingar náms, horfa til almennrar menntunar í stað mikillar sérhæfingar. Fá fólk þannig fyrr til vinnu og eiga möguleika á að þróast í starfi, horfa til launa og aðbúnaðar og ekki síst til lausna á sviði tölvutækni og starfsumhverfis. Það er ekki til nein einföld lausn á þessum vanda, en þegar horft er á þróun til dæmis í heimi tölvutækni og umbreytingar í svokallaðri stafrænni vegferð er heilbrigðiskerfið nokkuð langt á eftir öðrum geirum. Það er að hluta til vegna eðlis starfsseminnar segja sumir, ég tel það vera rangt, það er öðru fremur vegna þröngsýni , íhaldssemi, hagsmunabaráttu og hræðslu við breytingar. Í orðinu heilbrigðisþjónusta liggur megin tilgangur kerfisins sem er að veita ÞJÓNUSTU á þessu sviði. Setja kúnnann, viðskiptavininn, sjúklinginn, aðstandandann eða hvernig sem við viljum orða það samband í fyrsta sæti. Lengi vel var og er raunar enn einhver misskilningur um það hvernig starfsfólk í þessum geira sér sitt hlutverk, það horfir stundum á þennan lið með öðrum augum eins og að kerfið sé til fyrir fólkið sem þar starfar, en ekki þá sem þurfa á þjónustunni að halda. Jafnvel þannig að þeir séu til trafala. Dæmi um slíka umræðu er hinn margumtalaði vandi við flæði sjúklinga. Þetta kann að núa einhverjum um nasir og er það vel, en mergurinn málsins er að allir kannast við þetta og hafa með einhverjum hætti upplifað það á eigin skinni hvort heldur sem þeir eru heilbrigðistarfsmenn eða skjólstæðingar kerfisins. Það er semsagt talsvert ósamræmi á milli væntinga þeirra sem annars vegar starfa og hins vegar þeirra sem nýta þjónustuna. Við höfum horft á umbreytingar á sviði þjónustu bankastofnana, tryggingafélaga, skjalagerðar og vinnslu, notkunar tölvutækni við innkaup á netinu, í verslunum og við innleiðingu nánast allra þarfa einstaklingsins í síma hans honum til hagræðis. Allt er þetta gott og blessað, en hefur ekki náð með sama hraða innleiðingu í heilbrigðisþjónustu. Sá sem er vanur að geta pantað hvers kyns þjónustu á netinu og fengið hana jafnvel heimsenda, eða afgreitt stærri skuldbindingar hvenær sem er sólahringsins með bankann í síma sínum er vitaskuld mjög góðu vanur. Sá sem starfar í heilbrigðiskerfinu þekkir þennan heim mjög vel sem viðskiptavinur allra þessara framantöldu þjónustuaðila, en hann upplifir með engu móti sama hagræði í sínum kerfum til að bregðast við slíkri þjónustubeiðni í starfi sínu. Mannshöndin kemur alltof mikið enn við sögu í einföldum ferlum í heilbrigiskerfinu. Heilsuvera er besta dæmið um algeran misskilning milli þess sem sækir þjónustuna og þess sem hana veitir. Ekki er enn komin nein almenn tækni heilt yfir sem aðstoðar við að sigta út og flokka þarfirnar, eða jafnvel klárar ferli þess sem leitar, ekki er samræmt verklag um þjónustuna á landsvísu, ekki er samræmdur opnunartími og þannig mætti lengi telja. Þá komu til afar litlar greiðslur til að mæta mannaflaþörf sem þjónustan útheimtir í raun þar sem hún er veitt einmitt ennþá nær eingöngu af manneskju en ekki tölvu. Þannig að ef við notum spaugstofulíkinguna um manninn á bakvið tjöldin sem þeir sem eldri eru muna vel eftir, má bera þessa þjónustu saman við það að gjaldkerar banka væru handvirkt að afgreiða allar greiðslubeiðnir okkar sem fram fara í bankaappi eða á netinu hjá hverju og einu okkar. Það sér hver heilvita maður að slíkt gengur ekki upp. Gera þarf gangskör í því að innleiða með hraði lausnir sem takmarka vinnuafl við einfaldar beiðnir og hámarkar öryggi á sama tíma. Annað dæmi um algeran þvætting á nýtingu þekkingar og vinnutíma heilbrigðisstarfsfólks eru ýmsar beiðnir um vottorð sem farið er fram á reglulega, læknar hafa mótmælt harðlega, búið er að vinna í starfshópum og eitthvað verið hlustað, aðgerðir eru þó enn langt frá því að duga til. Enn er verið að biðja vottun einhvers sem er vonlaust að votta. Slíkt ætti að heyra sögunni til, helst í gær. Fjarþjónusta er annað sem virðist vefjast töluvert fyrir okkur, hún getur verið með margvíslegum hætti Við þurfum sárlega að hreyfa okkur hraðar, við erum agnarsmátt land í stóra samhenginu, það er búið að ræða í langan tíma um t.d. hindranir þegar kemur að nýsköpun og þróun þjónustu , leysum þær og skilgreinum leikreglurnar. Við þurfum að hlusta á gólfið eins og það er kallað, þar finnur fólk það áþreifanlega hvað vantar helst. Einblína á auðveldu þættina fyrst eða ávexti í augnhæð (low hanging fruit) eins og einhver kallaði það. Tæknilausnir þurfa fyrst og fremst að fría upp tíma starfsfólks, það þarf að vera markmiðið. Ef þær gera það ekki á að loka þeim eða hætta þeirri þjónustu. Þarna þurfa ráðuneyti Heilbrigðismála og Sjúkratryggingar að vera móttækileg fyrir nýjum lausnum, hafa möguleika á að gera samninga og styðja við slíkt framtak óháð því hvort það er á vegum hins opinbera eða markaðarins. Vinna gagnsætt og horfa til samkeppni og hvatastýringar á öllum vígstöðvum kerfisins. Það þarf hugrekki til að skera á hindranir, hin skýru markmið eiga að vera bætt þjónusta til skjólstæðinga, ánægðara starfsfólk sem endist í starfi og eftirsóknarverður starfsvettvangur sem er dýnamískur og reiðubúinn að mæta áskorunum framtíðar. Höfundur er forstjóri Heilsuverndar.
Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman Skoðun
Skoðun Björgun hvala og orðræðan sem máli skiptir Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Skoðun Ferðaleiðsögn í skjóli ábyrgðar – tími til kominn að endurhugsa nálgunina Guðmundur Björnsson skrifar
Skoðun Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman skrifar
Skoðun Grein til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Sveinn Dúa Hjörleifsson,Eyrún Unnarsdóttir,Elmar GIlbertsson,Álfheiður Guðmundsdóttir,Kristján Jóhannesson skrifar
Skoðun Það verða aðrir þjóðhátíðardagar fyrir okkur en dagar Palestínumanna eru taldir Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Frábær fundur, frábært framtak, vanvirk stjórnsýsla, meðvirk stjórnvöld Ögmundur Jónasson skrifar
Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman Skoðun