Er íslenska geðheilbrigðiskerfið of strangt þegar kemur að nauðungarvistun? Arna Ósk Óskarsdóttir skrifar 8. mars 2025 18:00 Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Geðheilbrigði Mest lesið Halldór 31.05.2025 Halldór Er ekki tími til kominn að tengja? Kristín María Birgisdóttir Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas Skoðun Til hamingju með sjómannadaginn Sigurjón Þórðarson Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Til hamingju með sjómannadaginn Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Er ekki tími til kominn að tengja? Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas skrifar Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Bensínstöðvardíll og Birkimelur Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson skrifar Skoðun Gríðarlegir hagsmunir í húfi Sigurður Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Skynsamleg forgangsröðun fjár Ragnhildur Jónsdóttir skrifar Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að sameinast fjölskyldu sinni Guðrún Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson skrifar Skoðun Eru forvarnir í hættu? Dagbjört Harðardóttir skrifar Skoðun Tveir alþingismenn og Gaza Sverrir Agnarsson skrifar Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Erum við að lengja dauðann en ekki lífið? Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Mikill munur á aðgengi að líknarmeðferð í Evrópu Kristín Lára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Sumarið verður nýtt vel til uppbyggingar snjóflóðavarna Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Sjá meira
Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi
Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir Skoðun
Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir Skoðun