Mannréttindamiðuð geðheilbrigðisþjónusta Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar 24. október 2023 07:31 Geðhjálp hefur að undanförnu staðið fyrir vitundarátaki um geðheilbrigðismál. Markmiðið er m.a. að skapa vettvang fyrir landsmenn að koma fram skoðun sinni um hvað betur mætti gera í geðheilbrigðisþjónustunni. Sjónarhorn þriggja einstaklinga voru sýnd á samfélagsmiðlum, geðheilbrigði.is og á visir.is. Fyrsta myndbandið var viðtal við starfsmann sem unnið hafði á geðdeild í Danmörku og á Íslandi, annað tengdist reynslu af því að alast upp hjá móður með geðræna erfiðleika og þriðji dró fram áhrif brostinna framtíðardrauma einstaklings með notandareynslu. Almenningur getur einnig sagt sína skoðun með því að svara spurningum um forgangsröðun. Thomas Insell geðlæknir, fyrrum yfirmaður NIMH rannsóknarstofnunar innan geðheilbrigðis í Bandaríkjunum bendir á að þrátt fyrir ótal læknisfræðilegar rannsóknir á síðustu áratugum sem kostað hafa mörg hundruð milljarða hafi þær ekki haft nein áhrif á fjölda sjálfsvíga né innlagnir á sjúkrahúsum. Læknisfræðileg nálgun (biomedical paradigm) geðheilbrigðis er því ekki lausnin sem menn vonuðust eftir. WHO alþjóðlega heilbrigðisstofnunin setur nú mannréttindamiðaða geðheilbrigðisþjónustu á oddinn sem tekur m.a. mið af rannsóknum þar sem raddir þjónustuþega eru hluti af gagnreyndri þjónustu. Hún vinnur út frá valdeflingu, gefur fólki val, er áfallamiðuð og stór hluti starfsfólks eru jafningjar þ.e. fólk með reynslu af að hafa nýtt geðheilbrigðisþjónustuna. Þjónusta sem leitar allra leiða til að koma í veg fyrir þvingun og nauðung. Skjólstæðingar sem hafa orðið fyrir valdbeitingu lýsa oft óafturkræfum afleiðingum s.s. áfallastreitu, lélegri lífsgæðum og tortryggni gagnvart þeim sem eiga að aðstoða þá. Mannréttindamiðuð nálgun krefst samfélagslegra breytinga. Geðsjúkdómar þrífast best í vanrækslu, ofbeldi, skorti á tengslum, mismunun, fátækt, útilokun, félagslegri einangrun, vinnuóöruggi, ójöfnum tækifærum til menntunar, atvinnuleysi, lélegu húsnæði, og lélegu aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Það hefur ekki skort málþingin né frumkvæði stjórnvalda í viðleitni að samþætta þjónustuna, auka eftirfylgd og vinna að mannréttindum en erfiðlega gengur hins vegar að breyta menningu, uppbyggingu þjónustunnar, viðhorfum og valdahlutföllum innan geðheilbrigðiskerfisins. Geðsvið Landspítalans og Geðheilsuteymi heilsugæslunnar hafa tekið skref í átt að mannréttindamiðaðri þjónustu með því að ráða jafningjastarfsmenn. Alþjóðleg samtök á vegum Intentional Peer Support hafa haldið námskeið, handleitt og boðið upp á frekari menntun hér á landi. Traustur kjarni hefur haldið utan um þessi námskeið. Þar fá jafningjastarfsmenn fræðslu um hvað það þýðir að vinna út frá jafningjagrunni og hvað aðgreinir þá frá hefðbundnu starfs- og fagfólki. Geðsvið Landspítalans hóf einnig á þessu ári gæðaúttekt á tveimur geðdeildum. Rannsóknaraðferðin kallast „Notandi spyr notanda“ og er fyrirmyndin fengin frá Noregi. Fólk með reynslu af geðheilbrigðisþjónustu sér um að hanna rannsóknarspurningar, vinna úr þeim og setja á oddinn það sem vel sé gert og hvað megi betur fara að mati þeirra sem þiggja þjónustuna. Rannsóknir á mannréttindamiðari þjónustu draga fram mikilvægi jafningjastuðnings og á hvern hátt sé hægt að uppræta valdbeitingu og þvingun. Þær draga fram mikilvægi jafningja/skjólhúsa (safe houses) opinna samræðna (open dialouge), réttindamála og félagslega stöðu. Þær draga einnig fram mikilvægiþessi að þjónustuþeginn sjálfur stýri ferðinni í krísu- og einstaklingsáætlunum. Fólk með geðrænar áskoranir á erfiðara uppdráttar í samfélaginu bæði hvað varðar menntun og atvinnuþátttöku. Það flosnar upp úr námi, byrjar endurtekið á byrjunarreit og gefst loks upp, ekki bara vegna skipbrots heldur vegna kostnaðar. Það ræður ekki við fullt starf, líðan þeirra er ekki línuleg og fötlun þeirra ekki sýnileg. Það fær því ekki sömu tækifærin og meðaljóninn s.s. aukna ábyrgð, aðgengi að ákveðnum störfum eða stöðuhækkun. Það veit oftar en ekki um mögulegan stuðning sem er í boði af því að það skortir oft sjálft stuðningsnet. Þegar tengslanet virkar skipta aðilar á milli sín verkum og tekur mikilvægar ákvarðanir í sameiningu. Enginn á að vera settur í þá stöðu t.d. eins og geðlæknar standa oft fram fyrir að taka einir ákvarðanir í erfiðum aðstæðum. Til að breyta þessu þurfa menn að sjá gildi breyttra aðferða. Til þess þarf kjark, viðhorfsbreytingu, breyttar forsendur í námi geðheilbrigðisstétta og breytingu á menningu. Heilbrigðisráherra hefur nú stigið framfaraskref með því að skipa í Geðráð þar sem fulltrúar ólíkra hagsmunaaðila mætast, finna saman lausnir og verða ráðgefandi fyrir ráðherra. Það vonandi dregur úr þeim vinnubrögðum sem hingað til hafa viðgengist þegar alls kyns nefndir hafa lokið störfum að þá komi valdhafandi heilbrigðisstéttir og breyti áherslum notenda og þeirra sem vilja breytingar. Kannski væri best að fólk hefði val sem mótvægi við hefðbundnar leiðir og þannig stuðlað að breytingum. Styrktarsjóður geðheilbrigðis var settur á laggirnar af Geðhjálp með slíkan ásetning í huga. Sjóðurinn styrkti nýverið fjöldamörg verkefni þar sem jafningjaráherslur eru t.d. dregnar fram. Einnig voru verkefni styrkt sem eru hvatar til bættrar geðheilsu eins og tónlist, leiklist, ljóðlist og kvikmyndagerð. Ólíkar nálganir þurfa ekki að vinna gegn hverri annarri. Markmið okkar allra er að styrkja fólk í málefnum sem þeim eru mikilvæg í eigin lífi. Batarannsóknir sýna að bati næst án fyrirfram ákveðinna skoðana, forsenda eða sjúkdómsgreininga. Valdhafar eiga með öllum tiltækum ráðum að ýta undir að fólki vinni á jafningjagrunni þvert á stéttir og þjónustu. Hættum að vera hrædd. Tölum saman og hlustum á hvert annað. Þannig náum við fram nauðsynlegum breytingum á geðheilbrigðiskerfinu. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Elín Ebba Ásmundsdóttir Mannréttindi Mest lesið Fækkum kennurum um 90% Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Sagnaarfur Biblíunnar - Salómonsdómur, lög og ólög Sigurvin Lárus Jónsson Skoðun Fullvalda utan sambandsríkja Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Sjálfstæðir grunnskólar í hættu Benedikt S. Benediktsson Skoðun Uppsagnarbréf til góða fólksins Daníel Freyr Jónsson Skoðun VII. Aðförin að Ólafi Jóhannessyni Hafþór S. Ciesielski Skoðun Þjóðaröryggi að vera aðildarríki að Evrópusambandinu Skoðun Kristni og íslam: Samfélag sem hvílir á skilningi Skúli S. Ólafsson Skoðun Halldór 29.03.2025 Halldór Ósunginn óður til doktorsnema Styrmir Hallsson Skoðun Skoðun Skoðun Þjóðaröryggi að vera aðildarríki að Evrópusambandinu skrifar Skoðun Fullvalda utan sambandsríkja Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Sagnaarfur Biblíunnar - Salómonsdómur, lög og ólög Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Sjálfstæðir grunnskólar í hættu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Borgaralegur vígbúnaður Dr. Bjarni Már Magnússon skrifar Skoðun Áskoranir og tækni í heilbrigðisþjónustu Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Ósunginn óður til doktorsnema Styrmir Hallsson skrifar Skoðun Frjáls umræða ekki lengur leyfð í USA – Skoðanafrelsi í hættu – Amerískt Gestapo í uppsiglingu? Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Tannhjól í mulningsvél? Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Fækkum kennurum um 90% Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Uppsagnarbréf til góða fólksins Daníel Freyr Jónsson skrifar Skoðun Kristni og íslam: Samfélag sem hvílir á skilningi Skúli S. Ólafsson skrifar Skoðun Hugtakastríðið mikla Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Ólafur Helgi Marteinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar Skoðun Vilji til að rjúfa kyrrstöðu í húsnæðiskreppunni Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Þegar barn óttast önnur börn Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Falsfréttastjóri RÚV dýpkar holuna sína Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Ákall um breytingar Gissur Freyr Gissurarson skrifar Skoðun Veit sem sagt Grímur betur? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig talar maður við tölvur og hafa vélar rökhugsun? Henning Arnór Úlfarsson skrifar Skoðun Laun kvenna og karla Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Verkin sem ríkisstjórnin verður dæmd af Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Open Letter to new HÍ Rector re Disability Support Hópur starfsfólks og nemenda við HÍ skrifar Skoðun Vanfjármögnun vísindanna Magnús Hallsson,Styrmir Hallsson skrifar Skoðun Kárhóll og Kína: Þegar vísindi verða pólitísk tól Davíð Michelsen skrifar Skoðun Mál Ásthildar Lóu Þórsdóttur – Hvernig manneskjur viljum við vera? Hulda Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórn gegn fjölskyldusameiningum? Þorbjörg Þorvaldsdóttir skrifar Sjá meira
Geðhjálp hefur að undanförnu staðið fyrir vitundarátaki um geðheilbrigðismál. Markmiðið er m.a. að skapa vettvang fyrir landsmenn að koma fram skoðun sinni um hvað betur mætti gera í geðheilbrigðisþjónustunni. Sjónarhorn þriggja einstaklinga voru sýnd á samfélagsmiðlum, geðheilbrigði.is og á visir.is. Fyrsta myndbandið var viðtal við starfsmann sem unnið hafði á geðdeild í Danmörku og á Íslandi, annað tengdist reynslu af því að alast upp hjá móður með geðræna erfiðleika og þriðji dró fram áhrif brostinna framtíðardrauma einstaklings með notandareynslu. Almenningur getur einnig sagt sína skoðun með því að svara spurningum um forgangsröðun. Thomas Insell geðlæknir, fyrrum yfirmaður NIMH rannsóknarstofnunar innan geðheilbrigðis í Bandaríkjunum bendir á að þrátt fyrir ótal læknisfræðilegar rannsóknir á síðustu áratugum sem kostað hafa mörg hundruð milljarða hafi þær ekki haft nein áhrif á fjölda sjálfsvíga né innlagnir á sjúkrahúsum. Læknisfræðileg nálgun (biomedical paradigm) geðheilbrigðis er því ekki lausnin sem menn vonuðust eftir. WHO alþjóðlega heilbrigðisstofnunin setur nú mannréttindamiðaða geðheilbrigðisþjónustu á oddinn sem tekur m.a. mið af rannsóknum þar sem raddir þjónustuþega eru hluti af gagnreyndri þjónustu. Hún vinnur út frá valdeflingu, gefur fólki val, er áfallamiðuð og stór hluti starfsfólks eru jafningjar þ.e. fólk með reynslu af að hafa nýtt geðheilbrigðisþjónustuna. Þjónusta sem leitar allra leiða til að koma í veg fyrir þvingun og nauðung. Skjólstæðingar sem hafa orðið fyrir valdbeitingu lýsa oft óafturkræfum afleiðingum s.s. áfallastreitu, lélegri lífsgæðum og tortryggni gagnvart þeim sem eiga að aðstoða þá. Mannréttindamiðuð nálgun krefst samfélagslegra breytinga. Geðsjúkdómar þrífast best í vanrækslu, ofbeldi, skorti á tengslum, mismunun, fátækt, útilokun, félagslegri einangrun, vinnuóöruggi, ójöfnum tækifærum til menntunar, atvinnuleysi, lélegu húsnæði, og lélegu aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Það hefur ekki skort málþingin né frumkvæði stjórnvalda í viðleitni að samþætta þjónustuna, auka eftirfylgd og vinna að mannréttindum en erfiðlega gengur hins vegar að breyta menningu, uppbyggingu þjónustunnar, viðhorfum og valdahlutföllum innan geðheilbrigðiskerfisins. Geðsvið Landspítalans og Geðheilsuteymi heilsugæslunnar hafa tekið skref í átt að mannréttindamiðaðri þjónustu með því að ráða jafningjastarfsmenn. Alþjóðleg samtök á vegum Intentional Peer Support hafa haldið námskeið, handleitt og boðið upp á frekari menntun hér á landi. Traustur kjarni hefur haldið utan um þessi námskeið. Þar fá jafningjastarfsmenn fræðslu um hvað það þýðir að vinna út frá jafningjagrunni og hvað aðgreinir þá frá hefðbundnu starfs- og fagfólki. Geðsvið Landspítalans hóf einnig á þessu ári gæðaúttekt á tveimur geðdeildum. Rannsóknaraðferðin kallast „Notandi spyr notanda“ og er fyrirmyndin fengin frá Noregi. Fólk með reynslu af geðheilbrigðisþjónustu sér um að hanna rannsóknarspurningar, vinna úr þeim og setja á oddinn það sem vel sé gert og hvað megi betur fara að mati þeirra sem þiggja þjónustuna. Rannsóknir á mannréttindamiðari þjónustu draga fram mikilvægi jafningjastuðnings og á hvern hátt sé hægt að uppræta valdbeitingu og þvingun. Þær draga fram mikilvægi jafningja/skjólhúsa (safe houses) opinna samræðna (open dialouge), réttindamála og félagslega stöðu. Þær draga einnig fram mikilvægiþessi að þjónustuþeginn sjálfur stýri ferðinni í krísu- og einstaklingsáætlunum. Fólk með geðrænar áskoranir á erfiðara uppdráttar í samfélaginu bæði hvað varðar menntun og atvinnuþátttöku. Það flosnar upp úr námi, byrjar endurtekið á byrjunarreit og gefst loks upp, ekki bara vegna skipbrots heldur vegna kostnaðar. Það ræður ekki við fullt starf, líðan þeirra er ekki línuleg og fötlun þeirra ekki sýnileg. Það fær því ekki sömu tækifærin og meðaljóninn s.s. aukna ábyrgð, aðgengi að ákveðnum störfum eða stöðuhækkun. Það veit oftar en ekki um mögulegan stuðning sem er í boði af því að það skortir oft sjálft stuðningsnet. Þegar tengslanet virkar skipta aðilar á milli sín verkum og tekur mikilvægar ákvarðanir í sameiningu. Enginn á að vera settur í þá stöðu t.d. eins og geðlæknar standa oft fram fyrir að taka einir ákvarðanir í erfiðum aðstæðum. Til að breyta þessu þurfa menn að sjá gildi breyttra aðferða. Til þess þarf kjark, viðhorfsbreytingu, breyttar forsendur í námi geðheilbrigðisstétta og breytingu á menningu. Heilbrigðisráherra hefur nú stigið framfaraskref með því að skipa í Geðráð þar sem fulltrúar ólíkra hagsmunaaðila mætast, finna saman lausnir og verða ráðgefandi fyrir ráðherra. Það vonandi dregur úr þeim vinnubrögðum sem hingað til hafa viðgengist þegar alls kyns nefndir hafa lokið störfum að þá komi valdhafandi heilbrigðisstéttir og breyti áherslum notenda og þeirra sem vilja breytingar. Kannski væri best að fólk hefði val sem mótvægi við hefðbundnar leiðir og þannig stuðlað að breytingum. Styrktarsjóður geðheilbrigðis var settur á laggirnar af Geðhjálp með slíkan ásetning í huga. Sjóðurinn styrkti nýverið fjöldamörg verkefni þar sem jafningjaráherslur eru t.d. dregnar fram. Einnig voru verkefni styrkt sem eru hvatar til bættrar geðheilsu eins og tónlist, leiklist, ljóðlist og kvikmyndagerð. Ólíkar nálganir þurfa ekki að vinna gegn hverri annarri. Markmið okkar allra er að styrkja fólk í málefnum sem þeim eru mikilvæg í eigin lífi. Batarannsóknir sýna að bati næst án fyrirfram ákveðinna skoðana, forsenda eða sjúkdómsgreininga. Valdhafar eiga með öllum tiltækum ráðum að ýta undir að fólki vinni á jafningjagrunni þvert á stéttir og þjónustu. Hættum að vera hrædd. Tölum saman og hlustum á hvert annað. Þannig náum við fram nauðsynlegum breytingum á geðheilbrigðiskerfinu. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar.
Skoðun Frjáls umræða ekki lengur leyfð í USA – Skoðanafrelsi í hættu – Amerískt Gestapo í uppsiglingu? Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar
Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Skoðun Open Letter to new HÍ Rector re Disability Support Hópur starfsfólks og nemenda við HÍ skrifar
Skoðun Mál Ásthildar Lóu Þórsdóttur – Hvernig manneskjur viljum við vera? Hulda Steingrímsdóttir skrifar