Hulunni svipt af Rússlandi Finnur Th. Eiríksson skrifar 2. júní 2023 11:00 Undanfarið hálft annað ár hefur umræðuhefðin um Rússland tekið nokkrum breytingum. Í rúma þrjá áratugi hafði lítið borið á gagnrýni vestrænna stjórnmálamanna á Rússland. Sömuleiðis hafði dregið úr viðleitni fræðimanna til að fjalla um Sovétríkin og Rússland á gagnrýninn hátt. Þvert á móti hafði hluti fræðasamfélagsins að ýmsu leyti tekið upp orðræðu sovéskra og rússneskra yfirvalda. Þessi staða hefur meðal annars verið ómeðvituð afleiðing þeirrar vinnureglu að fræðasamfélagið ætti að horfa gagnrýnni augum á Vesturlönd en aðra heimshluta – tvöfaldur staðall sem hefur skekkt heimssýn margra. En nú, í kjölfar innrásar Pútíns í Úkraínu, er útlit fyrir að breyting verði þar á. Virtir Rússlandsfræðingar hafa lagt til að fræðasamfélagið breyti afstöðu sinni til Rússlands. Í því samhengi má nefna grein Susan Smith-Peter, doktors í Rússlandsfræðum, en hún skrifar: „Sem sérfræðingar um Rússland þurfum við að leggjast í alvarlega siðferðislega sjálfsskoðun um hvernig við höfum tekið sjónarhorni rússneskra yfirvalda sem sjálfgefnu. Höfum við á einhvern hátt tekið þátt í upphafningu á Rússlandi líkt og Pútín hefur gert á svo öfgafullan hátt?“ Annað dæmi er Dr. Marina Mogilner, einn ritstjóra tímaritsins Ab Imperio, sem er þeirrar skoðunar að það þurfi að „afnýlenduvæða“ svið rússneskra fræða. Aukinn fjöldi skrifa af þessu tagi gæti bent til þess að viðteknar söguskoðanir um Rússland séu að breytast í grundvallaratriðum. Rússland sem nýlenduveldi, sovétlýðveldi og forsetaveldi Fræðasamfélagið hefur áratugum saman verið óvægið í gagnrýni sinni á nýlenduvæðingu Vestur-Evrópu. En tæpri öld eftir að Kólumbus rambaði á Norður-Ameríku hóf Rússneska keisaradæmið sams konar nýlenduvæðingu í Síberíu. Ein og sér er Síbería stærri en Kanada að flatarmáli og er því um að ræða gríðarlegt landflæmi. Frumbyggjar Síberíu áttu ekkert skyldara við Rússa en frumbyggjar Ameríku áttu við Vestur-Evrópubúa. En hingað til hafa fáir viljað skilgreina yfirtöku Rússa á Síberíu sem dæmi um nýlenduvæðingu. Svipaður tvöfaldur staðall var einnig áberandi þegar Sovétríkin – arftaki Rússneska keisaradæmisins – hélt á lofti linnulausri gagnrýni á vestræna heimsvaldastefnu á tímum kalda stríðsins. Þessi gagnrýni kom auðvitað úr hörðustu átt. Sovétríkin ráku sína eigin heimsvaldastefnu sem gaf vestrænni heimsvaldastefnu ekkert eftir. Undir yfirskini frelsis og mannréttinda voru heilu þjóðirnar og heimshlutarnir hnepptir í þrældóm kommúnismans. Þegar Sovétríkin liðuðust í sundur snarfækkaði yfirlýstum kommúnistaríkjum á heimsvísu. Þau ríki sem enn í dag byggja á kommúnisma eru undantekningarlaust alræðisríki sem fáir taka mark á. Fyrrum Sovétríkin tóku ýmist upp lýðræði eða urðu að grímulausum fasistaríkjum. Hvað varðar sjálft Rússland, þá missti það af tækifæri sínu til að verða lýðræðisríki. Árið 1993, þegar rússneska þingið hafði um skeið mótmælt afleitri efnahagsstefnu Bóris Jeltsín, átti sér stað stjórnarbylting. Að lokum fékk Jeltsín herinn í lið með sér og þann 4. október lét hann varpa sprengjum á rússneska þinghúsið. Tveimur mánuðum síðar var ný stjórnarskrá samþykkt sem jók völd forsetans til muna. Síðan þá hefur í besta falli verið hægt að tala um gervilýðræði í Rússlandi. Afstöðubreyting Vesturlanda Hrun heimskommúnismans markaði kaflaskil í mannkynssögunni. Tíundi áratugurinn einkenndist af almennri jákvæðni í garð hinna nýfrelsuðu ríkja Austur-Evrópu, þeirra á meðal Rússlands, svo lítið bar á gagnrýnni umfjöllun um Jeltsín í vestrænum fjölmiðlum. Árin eftir 2000 einkenndust einnig af varkárni fjölmiðla og stjórnmálamanna gagnvart Rússlandi. Til dæmis var tiltölulega lítið fjallað um innrás og innlimun Rússlands á svæðum Georgíu árið 2008. Það var ekki fyrr en við sambærilega innlimun á svæðum Úkraínu árið 2014 sem örla fór á afstöðubreytingu gagnvart rússneskum yfirvöldum. Botninn tók svo úr þegar herir Pútíns gerðu innrás í Úkraínu í fyrra. Síðan þá hafa vestrænir fjölmiðlar og stjórnmálamenn blessunarlega fundið sig knúna til að fjalla á gagnrýninn hátt um rússnesk yfirvöld. Uppgjör við nálæga fortíð Í tæpa þrjá áratugi reyndu fulltrúar Vesturlanda að sannfæra sig og aðra um að yfirvöld í Rússlandi væru þeim vinveitt. En ýmislegt hefur komið upp úr kafinu varðandi fjandsamleg afskipti rússneskra yfirvalda af málefnum Vesturlanda undanfarna áratugi. Þar má nefna tilraunir til að hafa áhrif á niðurstöður kosninga og dreifing áróðurs á samskiptamiðlum. Á komandi árum mun eiga sér stað uppgjör við þetta tímabil, ekki síður innan fræðasamfélagsins og á vettvangi stjórnmálanna. Í lok greinar sinnar segir Dr. Smith-Peter: „Ég tel mig vera á batavegi eftir að hafa haft sjónarhorn „rússneskrar ríkishyggju“ og alls ekki aðskilda þeim vandamálum sem ég hef bent á.“ Mig langar að hvetja fræðasamfélagið á Íslandi til að leggjast í sambærilega sjálfsskoðun. Ég hvet það til að velta fyrir sér hvort umrætt sjónarhorn hafi einnig verið til staðar hér á landi, því enn er margt á huldu varðandi samskipti Rússlands og Vesturlanda fyrir innrásina í Úkraínu. Án vafa leynast þar verðug rannsóknarverkefni sem myndu njóta góðs af nýju og gagnrýnu sjónarhorni. Höfundur er málvísindanemi og áhugamaður um alþjóðamál. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Innrás Rússa í Úkraínu Mest lesið Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans Skoðun Skoðun Skoðun Rýnt í stöðu kvenna með örorkulífeyri Huld Magnúsdóttir skrifar Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson skrifar Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir skrifar Skoðun Þegar orkuöflun er sett á ís - dæmið frá Suður-Afríku Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans skrifar Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson skrifar Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen skrifar Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson skrifar Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Yfir hverju er verið að brosa? Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld sem fjárfestatenglar Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson skrifar Skoðun Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Byggjum fyrir eldra fólk, ekki ungt Ólafur Margeirsson skrifar Sjá meira
Undanfarið hálft annað ár hefur umræðuhefðin um Rússland tekið nokkrum breytingum. Í rúma þrjá áratugi hafði lítið borið á gagnrýni vestrænna stjórnmálamanna á Rússland. Sömuleiðis hafði dregið úr viðleitni fræðimanna til að fjalla um Sovétríkin og Rússland á gagnrýninn hátt. Þvert á móti hafði hluti fræðasamfélagsins að ýmsu leyti tekið upp orðræðu sovéskra og rússneskra yfirvalda. Þessi staða hefur meðal annars verið ómeðvituð afleiðing þeirrar vinnureglu að fræðasamfélagið ætti að horfa gagnrýnni augum á Vesturlönd en aðra heimshluta – tvöfaldur staðall sem hefur skekkt heimssýn margra. En nú, í kjölfar innrásar Pútíns í Úkraínu, er útlit fyrir að breyting verði þar á. Virtir Rússlandsfræðingar hafa lagt til að fræðasamfélagið breyti afstöðu sinni til Rússlands. Í því samhengi má nefna grein Susan Smith-Peter, doktors í Rússlandsfræðum, en hún skrifar: „Sem sérfræðingar um Rússland þurfum við að leggjast í alvarlega siðferðislega sjálfsskoðun um hvernig við höfum tekið sjónarhorni rússneskra yfirvalda sem sjálfgefnu. Höfum við á einhvern hátt tekið þátt í upphafningu á Rússlandi líkt og Pútín hefur gert á svo öfgafullan hátt?“ Annað dæmi er Dr. Marina Mogilner, einn ritstjóra tímaritsins Ab Imperio, sem er þeirrar skoðunar að það þurfi að „afnýlenduvæða“ svið rússneskra fræða. Aukinn fjöldi skrifa af þessu tagi gæti bent til þess að viðteknar söguskoðanir um Rússland séu að breytast í grundvallaratriðum. Rússland sem nýlenduveldi, sovétlýðveldi og forsetaveldi Fræðasamfélagið hefur áratugum saman verið óvægið í gagnrýni sinni á nýlenduvæðingu Vestur-Evrópu. En tæpri öld eftir að Kólumbus rambaði á Norður-Ameríku hóf Rússneska keisaradæmið sams konar nýlenduvæðingu í Síberíu. Ein og sér er Síbería stærri en Kanada að flatarmáli og er því um að ræða gríðarlegt landflæmi. Frumbyggjar Síberíu áttu ekkert skyldara við Rússa en frumbyggjar Ameríku áttu við Vestur-Evrópubúa. En hingað til hafa fáir viljað skilgreina yfirtöku Rússa á Síberíu sem dæmi um nýlenduvæðingu. Svipaður tvöfaldur staðall var einnig áberandi þegar Sovétríkin – arftaki Rússneska keisaradæmisins – hélt á lofti linnulausri gagnrýni á vestræna heimsvaldastefnu á tímum kalda stríðsins. Þessi gagnrýni kom auðvitað úr hörðustu átt. Sovétríkin ráku sína eigin heimsvaldastefnu sem gaf vestrænni heimsvaldastefnu ekkert eftir. Undir yfirskini frelsis og mannréttinda voru heilu þjóðirnar og heimshlutarnir hnepptir í þrældóm kommúnismans. Þegar Sovétríkin liðuðust í sundur snarfækkaði yfirlýstum kommúnistaríkjum á heimsvísu. Þau ríki sem enn í dag byggja á kommúnisma eru undantekningarlaust alræðisríki sem fáir taka mark á. Fyrrum Sovétríkin tóku ýmist upp lýðræði eða urðu að grímulausum fasistaríkjum. Hvað varðar sjálft Rússland, þá missti það af tækifæri sínu til að verða lýðræðisríki. Árið 1993, þegar rússneska þingið hafði um skeið mótmælt afleitri efnahagsstefnu Bóris Jeltsín, átti sér stað stjórnarbylting. Að lokum fékk Jeltsín herinn í lið með sér og þann 4. október lét hann varpa sprengjum á rússneska þinghúsið. Tveimur mánuðum síðar var ný stjórnarskrá samþykkt sem jók völd forsetans til muna. Síðan þá hefur í besta falli verið hægt að tala um gervilýðræði í Rússlandi. Afstöðubreyting Vesturlanda Hrun heimskommúnismans markaði kaflaskil í mannkynssögunni. Tíundi áratugurinn einkenndist af almennri jákvæðni í garð hinna nýfrelsuðu ríkja Austur-Evrópu, þeirra á meðal Rússlands, svo lítið bar á gagnrýnni umfjöllun um Jeltsín í vestrænum fjölmiðlum. Árin eftir 2000 einkenndust einnig af varkárni fjölmiðla og stjórnmálamanna gagnvart Rússlandi. Til dæmis var tiltölulega lítið fjallað um innrás og innlimun Rússlands á svæðum Georgíu árið 2008. Það var ekki fyrr en við sambærilega innlimun á svæðum Úkraínu árið 2014 sem örla fór á afstöðubreytingu gagnvart rússneskum yfirvöldum. Botninn tók svo úr þegar herir Pútíns gerðu innrás í Úkraínu í fyrra. Síðan þá hafa vestrænir fjölmiðlar og stjórnmálamenn blessunarlega fundið sig knúna til að fjalla á gagnrýninn hátt um rússnesk yfirvöld. Uppgjör við nálæga fortíð Í tæpa þrjá áratugi reyndu fulltrúar Vesturlanda að sannfæra sig og aðra um að yfirvöld í Rússlandi væru þeim vinveitt. En ýmislegt hefur komið upp úr kafinu varðandi fjandsamleg afskipti rússneskra yfirvalda af málefnum Vesturlanda undanfarna áratugi. Þar má nefna tilraunir til að hafa áhrif á niðurstöður kosninga og dreifing áróðurs á samskiptamiðlum. Á komandi árum mun eiga sér stað uppgjör við þetta tímabil, ekki síður innan fræðasamfélagsins og á vettvangi stjórnmálanna. Í lok greinar sinnar segir Dr. Smith-Peter: „Ég tel mig vera á batavegi eftir að hafa haft sjónarhorn „rússneskrar ríkishyggju“ og alls ekki aðskilda þeim vandamálum sem ég hef bent á.“ Mig langar að hvetja fræðasamfélagið á Íslandi til að leggjast í sambærilega sjálfsskoðun. Ég hvet það til að velta fyrir sér hvort umrætt sjónarhorn hafi einnig verið til staðar hér á landi, því enn er margt á huldu varðandi samskipti Rússlands og Vesturlanda fyrir innrásina í Úkraínu. Án vafa leynast þar verðug rannsóknarverkefni sem myndu njóta góðs af nýju og gagnrýnu sjónarhorni. Höfundur er málvísindanemi og áhugamaður um alþjóðamál.
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun
Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar
Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar
Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar
Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun