Hvað eiga Ísland, Mósambík og Kongó sameiginlegt? Gunnar Úlfarsson skrifar 5. apríl 2023 07:01 Ísland framleiðir mest af raforku í heimi miðað við íbúafjölda. Framkvæmdastjóri Landverndar birti nýverið grein sem dregur upp dökka mynd af stöðu orkumála á Íslandi. Af skrifunum að dæma mætti telja að um sé að ræða svartan blett á safni „höfðatöluheimsmeta“ Íslands en svo er ekki. Engin önnur þjóð hefur jafn hátt hlutfall endurnýjanlegrar orku. Engin önnur þjóð framleiðir jafn mikið af grænni orku á íbúa. Engin önnur þjóð er jafn nálægt fullum orkuskiptum.[1] Í greininni sem um ræðir er því haldið fram að ábati af íslenskri raforkuframleiðslu sé afar slakur. Nánar tiltekið segir að „samkvæmt úttekt tímaritsins Economist er Ísland með fjórðu verstu verðmætasköpun í heiminum á orkueiningu (verg þjóðarframleiðsla á gígavattstund)“. Út frá því er sú ályktun dregin að mistekist hafi með öllu að tryggja að raforkusalan skili sér í ábata fyrir íslenskt samfélag. En mælikvarði er ekki sama og mælikvarði, eins og ég kem að hér síðar. Framsækni í fyrri tíð að þakka Fullyrðingar Landverndar stangast á við almennt viðurkenndan ávinning af framsækni Íslendinga í orkumálum. Um miðja síðustu öld stefndi í orkuskort á Íslandi en fjárfesting í virkjunum var framþung og kostnaður við aukna orkuöflun hefði reynst okkur um megn. Þá var gripið til þess ráðs að para saman virkjanir við stórnotendur raforku. „Þannig að með sölu á orku til nýrrar stóriðju var bæði hægt að koma á nýjum útflutningsiðnaði og tryggja ódýra raforku fyrir innlendan markað um langa framtíð“ sagði Jóhannes Nordal heitinn, fyrrverandi seðlabankastjóri og stjórnarformaður Landsvirkjunar.[2] Þó svo að orkukrísa hafi valdið ríkjum Evrópu verulegum búsifjum undanfarin tvö ár búum við svo vel á Íslandi að hafa ekki fundið fyrir áhrifunum í hærri rafmagns- eða húshitunarreikningum. Áætla má að íslensk heimili hefðu þurft að greiða um 20 milljörðum meira fyrir hita og rafmagn ef verðþróun hér á landi hefði verið sambærileg við Evrópu.[3] Þennan ávinning eigum við framsækni í fyrri orkuskiptum að þakka. Þá er sú staðreynd ótalin að stóriðjan er ein af fjórum meginstoðum útflutnings Íslands og aflaði um þriðjung útflutningstekna fyrstu 9 mánuði ársins 2022.[4] Samhengislaus samanburður En hvað þá með mælikvarðann sem framkvæmdastjóri Landverndar notar í grein sinni til að rökstyða að við Íslendingar fáum svona lítið út úr allri þessari orku sem við framleiðum? Á vef Bandarísku Orkustofnunarinnar segir að mælikvarðinn orkukræfni (e. energy intensity) mæli hlutfallið milli orkunotkunar og vergrar landsframleiðslu (VLF). Þar segir að mælikvarðinn sé þýðingarlítill þegar litið er á hagkerfi í heild sinni. Þá séu svo einfaldir útreikningar fremur til þess fallnir að kasta ryki í augun á fólki heldur en að varpa ljósi á stöðuna eins og hún raunverulega er.[5] Skoðum nánar hvað veldur. Ísland á það sameiginlegt með þróunarríkjunum Mósambík og Kongó að hafa fremur lágt hlutfall landsframleiðslu á móti orkunotkun. Þetta hafa hagsmunasamtökin Landvernd áður fjallað um. Eftir minni bestu vitund hefur Ísland aldrei áður verið í samanburðarhópi þessara ríkja þegar kemur að verðmætasköpun, hagsæld íbúa eða stefnumarkandi ákvörðunum í orkumálum. Þegar kafað er dýpra í þennan einfalda mælikvarða sést enn betur hvers vegna hann leiðir af sér gallaðan samanburð. Kómoreyjar hafa hæsta hlutfall verðmætasköpunar á orkunotkun, fremst meðal þjóða á þennan mælikvarða. Eyríkið þakkar ekki þennan árangur framsækni í efnahags- eða orkumálum. Þvert á móti er þjóðin meðal fátækari ríkja heims og hafa aðeins um 8% íbúa aðgang að raforku.[6] Ástæðan fyrir því að þjóðin hefur svo hátt hlutfall á þennan mælikvarða, þrátt fyrir sérstaklega litla landsframleiðslu, er að orkunotkun er með því minnsta sem gerist. Kómoreyjar skapa sem sagt mjög lítil verðmæti úr nánast engri orku. Það er ekki árangur sem við stefnum að, ef árangur mætti kalla. Þegar mælikvarðinn er settur í samhengi við landsframleiðslu á íbúa skýrist vandinn. Hann segir lítið sem ekkert til um verðmætasköpun hagkerfis né orkunotkun heldur einskorðast hann við hlutfall stærðanna tveggja. Þegar er komið á daginn er verðmætasköpun á Íslandi er ekki aðeins hærri í Mósambík og Kongó heldur einnig á Kómoreyjum. Hér er auðvitað ekki um nein ný tíðindi að ræða. Engin lausn fólgin í því að flytja vandann annað Það eru fleiri ástæður að baki því að landsframleiðsla á móti orkunotkun er minni á Íslandi en gengur og gerist. Íslenskt hagkerfi er háð hlutfallslega fáum stoðum útflutnings og því gegnir orkusækinn iðnaður veigamiklu hlutverki í gjaldeyrisöflun hagkerfisins. Mikilvægi atvinnugreinarinnar er hlutfallslega meira en í öðrum ríkjum og af þeim sökum mælist orkukræfni íslensks hagkerfis meiri. Þessu orsakasamhengi má ekki snúa á hvolf og halda því fram að vegna mikilvægis greinarinnar skili hún litlu í þjóðarbúið. Þá er enn einn galli mælikvarðans ótalinn en OECD segir að orkukræfni geti lækkað vegna tilfærslu orkufreks iðnaðar á borð við málmframleiðslu til annarra landa. Slík útvistun geti því aukið á umhverfisvandann þegar framleiðslan færist þangað sem hún er óskilvirkari – og óhreinni.[7] Hafa þarf í huga að ál sem framleitt er hérlendis er með um tífalt lægra kolefnisfótspor en það sem framleitt er með kolaorku í Asíu. Með öðrum orðum er til lítils að draga úr losun á einum stað, ef það þýðir að hún verði margföld á öðrum. Þessi varnarorð mætti Landvernd gjarnan taka til sín en þeirra framtíðarsýn í orkuskiptum gerir ráð fyrir því að verulega verði dregið úr vægi stóriðju hér á landi.[8] Umræða um stefnur og ákvarðanir í atvinnu-, umhverfis- og/eða loftlagsmálum á alltaf rétt á sér en hún þarf að vera reist á traustum grunni. Að öllu virtu stenst það enga skoðun að halda því fram að fjárhagslegur ábati af raforkusölu sé sá lægsti í heiminum og mælikvarðinn sem Landvernd leggur því til grundvallar er í besta falli villandi. Höfundur er hagfræðingur Viðskiptaráðs. [1] Skýrsla Viðskiptaþings 2023 [2] https://www.vb.is/frjals-verslun/storidjustefnan-tekist-vel/ [3] Skýrsla Viðskiptaþings 2023 [4] Seðlabanki Íslands [5] Department of Energy [6] Energy Crisis in Africa: the case of Comoros [7] OECD: Energy intensity [8] Stöðuskýrsla um áskoranir í orkumálum Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Orkumál Orkuskipti Mósambík Mest lesið Nei, við skulum ekki kaupa handa þeim fleiri vopn Haraldur Ólafsson Skoðun Tímaskekkjan skólaíþróttir Davíð Már Sigurðsson Skoðun Sólarhringur til stefnu Flosi Eiríksson Skoðun Stöndum vörð um hlutverk háskóla – Kjósum Kolbrúnu Ástríður Stefánsdóttir Skoðun Ég kýs mælskan og mannlegan leiðtoga sem rektor Engilbert Sigurðsson Skoðun Hafðu áhrif til hádegis Bjarni Þór Sigurðsson Skoðun Er þetta satt eða heyrði ég þetta bara nógu oft? Gunnhildur Birna Gunnarsdóttir Skoðun VR á krossgötum - félagsmenn verða að hafna sundrungu Harpa Sævarsdóttir Skoðun Bakpokinn sem þyngist þegar á brattann sækir Gunnar Úlfarsson Skoðun Kominn tími til að þingmenn axli ábyrgð Björn Ólafsson Skoðun Skoðun Skoðun Silja Bára skilur stjórnsýslu HÍ! Elva Ellertsdóttir,Kolbrún Eggertsdóttir skrifar Skoðun Hafðu áhrif til hádegis Bjarni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um hlutverk háskóla – Kjósum Kolbrúnu Ástríður Stefánsdóttir skrifar Skoðun Nei, við skulum ekki kaupa handa þeim fleiri vopn Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Tímaskekkjan skólaíþróttir Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Þegar fíllinn byltir sér.... Gunnar Pálsson skrifar Skoðun Leyfi til að syrgja Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Kominn tími til að þingmenn axli ábyrgð Björn Ólafsson skrifar Skoðun VR-members, exercise your right to vote! Christopher Eva skrifar Skoðun Stöðvum það sem gott er Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Kjósum Kolbrúnu – Styrk stjórnun á tímum breytinga Margrét Sigrún Sigurðardóttir skrifar Skoðun Vanfjármögnun Háskóla Íslands verður að breyta Magnús Karl Magnússon skrifar Skoðun Er þetta satt eða heyrði ég þetta bara nógu oft? Gunnhildur Birna Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Stöndum með börnum Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun „Án orku verður ekki hagvöxtur“ Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Ég kýs mælskan og mannlegan leiðtoga sem rektor Engilbert Sigurðsson skrifar Skoðun Almannaréttur er sá réttur sem almenningi er áskilinn í lögum til frjálsra afnota af landi og landsgæðum Skírnir Garðarson skrifar Skoðun Flosa í formanninn Jónas Már Torfason skrifar Skoðun VR á krossgötum - félagsmenn verða að hafna sundrungu Harpa Sævarsdóttir skrifar Skoðun Bakpokinn sem þyngist þegar á brattann sækir Gunnar Úlfarsson skrifar Skoðun Sólarhringur til stefnu Flosi Eiríksson skrifar Skoðun Takk fyrir stuðninginn félagsfólk VR Þorsteinn Skúli Sveinsson skrifar Skoðun Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Þórhildur Halldórsdóttir skrifar Skoðun Sjálfbærni og mikilvægi háskóla Silja Bára Ómarsdóttir skrifar Skoðun Að kenna eða ekki kenna Helga Margrét Marzellíusardóttir skrifar Skoðun Þúsund hjúkrunarrými óskast strax í gær Aríel Pétursson skrifar Skoðun Nú ertu á (síðasta) séns! Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til allra félagsmanna VR Bjarni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Líffræðileg fjölbreytni og tækifæri Íslands Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Táknrænar 350 milljónir Sigmar Guðmundsson skrifar Sjá meira
Ísland framleiðir mest af raforku í heimi miðað við íbúafjölda. Framkvæmdastjóri Landverndar birti nýverið grein sem dregur upp dökka mynd af stöðu orkumála á Íslandi. Af skrifunum að dæma mætti telja að um sé að ræða svartan blett á safni „höfðatöluheimsmeta“ Íslands en svo er ekki. Engin önnur þjóð hefur jafn hátt hlutfall endurnýjanlegrar orku. Engin önnur þjóð framleiðir jafn mikið af grænni orku á íbúa. Engin önnur þjóð er jafn nálægt fullum orkuskiptum.[1] Í greininni sem um ræðir er því haldið fram að ábati af íslenskri raforkuframleiðslu sé afar slakur. Nánar tiltekið segir að „samkvæmt úttekt tímaritsins Economist er Ísland með fjórðu verstu verðmætasköpun í heiminum á orkueiningu (verg þjóðarframleiðsla á gígavattstund)“. Út frá því er sú ályktun dregin að mistekist hafi með öllu að tryggja að raforkusalan skili sér í ábata fyrir íslenskt samfélag. En mælikvarði er ekki sama og mælikvarði, eins og ég kem að hér síðar. Framsækni í fyrri tíð að þakka Fullyrðingar Landverndar stangast á við almennt viðurkenndan ávinning af framsækni Íslendinga í orkumálum. Um miðja síðustu öld stefndi í orkuskort á Íslandi en fjárfesting í virkjunum var framþung og kostnaður við aukna orkuöflun hefði reynst okkur um megn. Þá var gripið til þess ráðs að para saman virkjanir við stórnotendur raforku. „Þannig að með sölu á orku til nýrrar stóriðju var bæði hægt að koma á nýjum útflutningsiðnaði og tryggja ódýra raforku fyrir innlendan markað um langa framtíð“ sagði Jóhannes Nordal heitinn, fyrrverandi seðlabankastjóri og stjórnarformaður Landsvirkjunar.[2] Þó svo að orkukrísa hafi valdið ríkjum Evrópu verulegum búsifjum undanfarin tvö ár búum við svo vel á Íslandi að hafa ekki fundið fyrir áhrifunum í hærri rafmagns- eða húshitunarreikningum. Áætla má að íslensk heimili hefðu þurft að greiða um 20 milljörðum meira fyrir hita og rafmagn ef verðþróun hér á landi hefði verið sambærileg við Evrópu.[3] Þennan ávinning eigum við framsækni í fyrri orkuskiptum að þakka. Þá er sú staðreynd ótalin að stóriðjan er ein af fjórum meginstoðum útflutnings Íslands og aflaði um þriðjung útflutningstekna fyrstu 9 mánuði ársins 2022.[4] Samhengislaus samanburður En hvað þá með mælikvarðann sem framkvæmdastjóri Landverndar notar í grein sinni til að rökstyða að við Íslendingar fáum svona lítið út úr allri þessari orku sem við framleiðum? Á vef Bandarísku Orkustofnunarinnar segir að mælikvarðinn orkukræfni (e. energy intensity) mæli hlutfallið milli orkunotkunar og vergrar landsframleiðslu (VLF). Þar segir að mælikvarðinn sé þýðingarlítill þegar litið er á hagkerfi í heild sinni. Þá séu svo einfaldir útreikningar fremur til þess fallnir að kasta ryki í augun á fólki heldur en að varpa ljósi á stöðuna eins og hún raunverulega er.[5] Skoðum nánar hvað veldur. Ísland á það sameiginlegt með þróunarríkjunum Mósambík og Kongó að hafa fremur lágt hlutfall landsframleiðslu á móti orkunotkun. Þetta hafa hagsmunasamtökin Landvernd áður fjallað um. Eftir minni bestu vitund hefur Ísland aldrei áður verið í samanburðarhópi þessara ríkja þegar kemur að verðmætasköpun, hagsæld íbúa eða stefnumarkandi ákvörðunum í orkumálum. Þegar kafað er dýpra í þennan einfalda mælikvarða sést enn betur hvers vegna hann leiðir af sér gallaðan samanburð. Kómoreyjar hafa hæsta hlutfall verðmætasköpunar á orkunotkun, fremst meðal þjóða á þennan mælikvarða. Eyríkið þakkar ekki þennan árangur framsækni í efnahags- eða orkumálum. Þvert á móti er þjóðin meðal fátækari ríkja heims og hafa aðeins um 8% íbúa aðgang að raforku.[6] Ástæðan fyrir því að þjóðin hefur svo hátt hlutfall á þennan mælikvarða, þrátt fyrir sérstaklega litla landsframleiðslu, er að orkunotkun er með því minnsta sem gerist. Kómoreyjar skapa sem sagt mjög lítil verðmæti úr nánast engri orku. Það er ekki árangur sem við stefnum að, ef árangur mætti kalla. Þegar mælikvarðinn er settur í samhengi við landsframleiðslu á íbúa skýrist vandinn. Hann segir lítið sem ekkert til um verðmætasköpun hagkerfis né orkunotkun heldur einskorðast hann við hlutfall stærðanna tveggja. Þegar er komið á daginn er verðmætasköpun á Íslandi er ekki aðeins hærri í Mósambík og Kongó heldur einnig á Kómoreyjum. Hér er auðvitað ekki um nein ný tíðindi að ræða. Engin lausn fólgin í því að flytja vandann annað Það eru fleiri ástæður að baki því að landsframleiðsla á móti orkunotkun er minni á Íslandi en gengur og gerist. Íslenskt hagkerfi er háð hlutfallslega fáum stoðum útflutnings og því gegnir orkusækinn iðnaður veigamiklu hlutverki í gjaldeyrisöflun hagkerfisins. Mikilvægi atvinnugreinarinnar er hlutfallslega meira en í öðrum ríkjum og af þeim sökum mælist orkukræfni íslensks hagkerfis meiri. Þessu orsakasamhengi má ekki snúa á hvolf og halda því fram að vegna mikilvægis greinarinnar skili hún litlu í þjóðarbúið. Þá er enn einn galli mælikvarðans ótalinn en OECD segir að orkukræfni geti lækkað vegna tilfærslu orkufreks iðnaðar á borð við málmframleiðslu til annarra landa. Slík útvistun geti því aukið á umhverfisvandann þegar framleiðslan færist þangað sem hún er óskilvirkari – og óhreinni.[7] Hafa þarf í huga að ál sem framleitt er hérlendis er með um tífalt lægra kolefnisfótspor en það sem framleitt er með kolaorku í Asíu. Með öðrum orðum er til lítils að draga úr losun á einum stað, ef það þýðir að hún verði margföld á öðrum. Þessi varnarorð mætti Landvernd gjarnan taka til sín en þeirra framtíðarsýn í orkuskiptum gerir ráð fyrir því að verulega verði dregið úr vægi stóriðju hér á landi.[8] Umræða um stefnur og ákvarðanir í atvinnu-, umhverfis- og/eða loftlagsmálum á alltaf rétt á sér en hún þarf að vera reist á traustum grunni. Að öllu virtu stenst það enga skoðun að halda því fram að fjárhagslegur ábati af raforkusölu sé sá lægsti í heiminum og mælikvarðinn sem Landvernd leggur því til grundvallar er í besta falli villandi. Höfundur er hagfræðingur Viðskiptaráðs. [1] Skýrsla Viðskiptaþings 2023 [2] https://www.vb.is/frjals-verslun/storidjustefnan-tekist-vel/ [3] Skýrsla Viðskiptaþings 2023 [4] Seðlabanki Íslands [5] Department of Energy [6] Energy Crisis in Africa: the case of Comoros [7] OECD: Energy intensity [8] Stöðuskýrsla um áskoranir í orkumálum
Skoðun Almannaréttur er sá réttur sem almenningi er áskilinn í lögum til frjálsra afnota af landi og landsgæðum Skírnir Garðarson skrifar
Skoðun Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Þórhildur Halldórsdóttir skrifar