Betra er brjóstvit en bókvit Gunnar Úlfarsson skrifar 28. október 2022 13:01 Það styttist í jólin. Verslanir keppast því við að fylla hillur af nýprentuðum bókum. Vísir fjallaði um málið í vikunni þar sem sagði að verð á bókum hækki með hverju ári og bókin stefni í að kosta tæplega átta þúsund krónur, að jafnaði. Aðspurður hvort bækur væru dýrar eða ódýrar svaraði bóksali: „Á tímum Shakespeare hafi bókin kostað á við 25 brauðhleifa, sem væru 12 þúsund krónur í íslensku samfélagi í dag“. Þarna var vel að orði komist og málið sett í áhugavert samhengi. Skoðum þetta betur. Bylting í bókaframleiðslu Áður fyrr voru bækur aðeins á færi efnafólks. Ástæðan er einföld. Framleiðsla á handritum og bókum var verulega tímafrek, enda fór hún fram í höndum skrifara. Áætlað er að fyrir nokkrum öldum hafi tekið um átta mánuði að framleiða eitt eintak af Biblíunni. Þar af leiðandi var bókaframleiðsla mjög takmörkuð.[1] Á 15. öld þróaði Johannes Gutenberg nýja aðferð til að búa til bækur. Hún byggði á endurnýtanlegum prentstöfum og notkun pressu til að prenta heilar síður í einu. Prentvélin var komin til sögunnar. Í stað þess að það tæki marga mánuði að framleiða eina bók, var nú hægt að búa til margar bækur á einum degi. Tæknin var ekki einungis byltingarkennd, heldur ruddi brautina fyrir nýja tegund hugmyndafræði í framleiðslu um Evrópu. Prentiðja var ein fyrsta atvinnugreinin þar sem framleiðsla byggði á hagnaðardrifinni starfsemi. Í krafti kapítalismans breiddist tæknin út um Evrópu og tókst bókaútgáfa í kjölfarið á flug.[2] Blindur er bóklaus maður En eru bækur dýrar? Sagnfræðingar telja að á 13. öld hafi bók kostað ígildi nokkurra mánaða vinnu, eða heilan helling. Á myndinni að neðan sést raunkostnaður bóka á Bretlandseyjum frá 13. öld. Hver punktur táknar verð bóka, að því gefnu að bókin hafi kostað 100 árið 1860. Þannig má sjá að á 14. öld kostaði bók nærri 18-falt meira en hún gerði 1860. Enn fremur sjást tvær grundvallarbreytingar á myndinni sem urðu til þess að verð á bókum lækkaði. Annars vegar þegar pappírsframleiðsla hófst á 12. öld og hins vegar þegar prentvélin kom til sögunnar á 15. öld. Tækniframfarir Gutenbergs og hagnaðardrifin starfsemi fyrirtækja varð til þess að bækur hríðféllu í verði og urðu með tímanum aðgengilegri almenningi. Aukin framleiðsla varð til þess að bókaflóran varð fjölbreyttari, lestrarkunnátta jókst og þekking í vestrænu samfélagi breiddist út með miklu hraði. Þar að auki má glöggt sjá hvernig framleiðni í prentiðju jókst til muna með tilkomu prentvélarinnar. Færri vinnandi hendur þurfti til að framleiða bækur og framleiðslutími varð þá talinn í klukkustundum í stað vikna. Í kjölfarið lækkaði verðið. Áætlað er að framleiðni í prentiðju hafi tuttugufaldast á fyrstu 200 árum eftir uppfinningu Gutenbergs.[3] Þessi saga af byltingu í bókaframleiðslu sýnir okkur hvernig tækniframfarir auka framleiðni og framleiðslu sem gerir bæði vörur og þjónustu ódýrari. Hvað með bækur í dag? Það er deginum ljósara að bækur eru margfalt ódýrari í dag en þær voru fyrr á öldum. Spólum nú nokkrar aldir fram í tímann. Frá árinu 1997 hefur almennt verðlag á Íslandi u.þ.b. þrefaldast. Verð á bókum hefur ekki hækkað nærri jafn mikið eða tæplega tvöfaldast. Hér er þó aðeins hálf sagan sögð og rétt að skoða verð á bókum borið saman við kaupmátt launa, eða; hvað þarf að vinna lengi til að kaupa sér bók? Í frétt Vísis kom fram að bækur kosti 8.000 kr. að jafnaði og ályktað að bækur yrðu sífellt dýrari. Það er sennilega í hærri kantinum, en látum það liggja á milli hluta. Árið 1997 tók tæplega 5 klukkustundir fyrir meðal íslendinginn að vinna sér inn fyrir bók. Þá má ætla að bókin hafi kostað um 4.000 kr. og hefur hún því um tvöfaldast að nafnverði síðan þá.[4] Þar sem laun hafa hækkað mun meira tekur í dag aðeins 2,3 klukkustundir að vinna sér inn fyrir bókinni og hún orðin ódýrari þegar tekið tillit er til aukins kaupmáttar launa. Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan Johannes Gutenberg fann upp prentvélina en það gefur auga leið að framleiðniaukningin sem í henni fólst var til mikilla framfara fyrir vestrænt samfélag, og síðar meir heiminn allan. Staðreyndin er sú að enn í dag hafa tækniframfarir og framleiðniaukning orðið til þess að kaupmáttur launa hefur aukist verulega. Í kjölfarið hafa bækur, og ýmsar aðrar vörur og þjónusta haldið áfram að lækka í verði. Því skiptir máli að líta ekki aðeins til nafnverðs, heldur setja verðþróun í samhengi við kaupmátt. Að öllu virtu eru bækur ódýrari í dag en áður fyrr. Bækur eru ágætar, en sagan segir að hið þjóðfræga enska skáld John Betjeman hafi sagt á dánarbeðinu að hann hafi aðeins eina eftirsjá í lífinu: að hann hafi ekki stundað meira kynlíf. Við skulum endilega nýta okkur verðþróun bóka þessi jólin, en gætum okkur samt á því að láta stærstu eftirsjá skáldsins ekki verða okkar eigin. Betra er brjóstvit en bókvit. Höfundur er hagfræðingur Viðskiptaráðs. Heimildir: [1] Sjá umfjöllun um bókaverð í Morgunblaðinu í nóvember 1999. [2] Sjá Clark (2007) [1] Sjá Clark (2007) [2] A History of Mechanical Inventions: Revised Edition Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Bókaútgáfa Neytendur Verðlag Mest lesið Hvort er ánægjulegra, kynlíf eða verslunarleiðangur? Gró Einarsdóttir Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flýr Einar Jóhannes Guðnason Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Beðið eftir orkumálaráðherra Eggert Valur Guðmundsson,Gunnar Aron Ólason Skoðun „Þetta reddast“ og heilsan að húfi? Alexander Aron Guðjónsson,Ásta Logadóttir Skoðun Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson Skoðun Ég er ekki alki Þorgerður María Þorbjarnardóttir Skoðun Mannréttindabrot á vinnumarkaði Helgi Brynjarsson Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir Skoðun Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt Skoðun Skoðun Skoðun Hinn stóri pakki ósýnilegrar reynslu Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun GOGG, GOGG, GOGG og aftur GOGG Guðrún Njálsdóttir skrifar Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Beðið eftir orkumálaráðherra Eggert Valur Guðmundsson,Gunnar Aron Ólason skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flýr Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun „Við verðum að fylgja lögum“ Hópur listafólks skrifar Skoðun Ég er ekki alki Þorgerður María Þorbjarnardóttir skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun „Þetta reddast“ og heilsan að húfi? Alexander Aron Guðjónsson,Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Nauðsyn námsgagna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvort er ánægjulegra, kynlíf eða verslunarleiðangur? Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Fást engin svör Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Mannréttindabrot á vinnumarkaði Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson skrifar Skoðun Hvað á ég að gera í því? María Rut Hinriksdóttir skrifar Skoðun Gætum við verið betri hvert við annað? Jakob Frímann Magnússon skrifar Skoðun Ríkisstjórnin seilist í sjóði erfiðisvinnufólks Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þar sem náttúran tapar Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Fjárfesting í háskólum Magnús Karl Magnússon skrifar Skoðun Orkunýlendan Ísland? Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Ég vil ekki þennan veruleika Hólmfríður Ásta Hjaltadóttir skrifar Skoðun Grímulaus grænþvottur Dofri Hermannsson skrifar Skoðun Samrýmist það samfélagslegri ábyrgð ef fyrirtæki þitt er aðili að Viðskiptaráði? Andri Snær Magnason skrifar Skoðun Skortur á serótónín Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Þegar sorgin bankar upp á Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Látum þá hlæja því þeir tapa hvort sem er Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Alzheimer - mennska og mildi Ragnheiður Ríkharðsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsa bætt um 64 milljarða Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Er krónan að valda átökum á milli kynslóða? Guðmundur Ragnarsson skrifar Sjá meira
Það styttist í jólin. Verslanir keppast því við að fylla hillur af nýprentuðum bókum. Vísir fjallaði um málið í vikunni þar sem sagði að verð á bókum hækki með hverju ári og bókin stefni í að kosta tæplega átta þúsund krónur, að jafnaði. Aðspurður hvort bækur væru dýrar eða ódýrar svaraði bóksali: „Á tímum Shakespeare hafi bókin kostað á við 25 brauðhleifa, sem væru 12 þúsund krónur í íslensku samfélagi í dag“. Þarna var vel að orði komist og málið sett í áhugavert samhengi. Skoðum þetta betur. Bylting í bókaframleiðslu Áður fyrr voru bækur aðeins á færi efnafólks. Ástæðan er einföld. Framleiðsla á handritum og bókum var verulega tímafrek, enda fór hún fram í höndum skrifara. Áætlað er að fyrir nokkrum öldum hafi tekið um átta mánuði að framleiða eitt eintak af Biblíunni. Þar af leiðandi var bókaframleiðsla mjög takmörkuð.[1] Á 15. öld þróaði Johannes Gutenberg nýja aðferð til að búa til bækur. Hún byggði á endurnýtanlegum prentstöfum og notkun pressu til að prenta heilar síður í einu. Prentvélin var komin til sögunnar. Í stað þess að það tæki marga mánuði að framleiða eina bók, var nú hægt að búa til margar bækur á einum degi. Tæknin var ekki einungis byltingarkennd, heldur ruddi brautina fyrir nýja tegund hugmyndafræði í framleiðslu um Evrópu. Prentiðja var ein fyrsta atvinnugreinin þar sem framleiðsla byggði á hagnaðardrifinni starfsemi. Í krafti kapítalismans breiddist tæknin út um Evrópu og tókst bókaútgáfa í kjölfarið á flug.[2] Blindur er bóklaus maður En eru bækur dýrar? Sagnfræðingar telja að á 13. öld hafi bók kostað ígildi nokkurra mánaða vinnu, eða heilan helling. Á myndinni að neðan sést raunkostnaður bóka á Bretlandseyjum frá 13. öld. Hver punktur táknar verð bóka, að því gefnu að bókin hafi kostað 100 árið 1860. Þannig má sjá að á 14. öld kostaði bók nærri 18-falt meira en hún gerði 1860. Enn fremur sjást tvær grundvallarbreytingar á myndinni sem urðu til þess að verð á bókum lækkaði. Annars vegar þegar pappírsframleiðsla hófst á 12. öld og hins vegar þegar prentvélin kom til sögunnar á 15. öld. Tækniframfarir Gutenbergs og hagnaðardrifin starfsemi fyrirtækja varð til þess að bækur hríðféllu í verði og urðu með tímanum aðgengilegri almenningi. Aukin framleiðsla varð til þess að bókaflóran varð fjölbreyttari, lestrarkunnátta jókst og þekking í vestrænu samfélagi breiddist út með miklu hraði. Þar að auki má glöggt sjá hvernig framleiðni í prentiðju jókst til muna með tilkomu prentvélarinnar. Færri vinnandi hendur þurfti til að framleiða bækur og framleiðslutími varð þá talinn í klukkustundum í stað vikna. Í kjölfarið lækkaði verðið. Áætlað er að framleiðni í prentiðju hafi tuttugufaldast á fyrstu 200 árum eftir uppfinningu Gutenbergs.[3] Þessi saga af byltingu í bókaframleiðslu sýnir okkur hvernig tækniframfarir auka framleiðni og framleiðslu sem gerir bæði vörur og þjónustu ódýrari. Hvað með bækur í dag? Það er deginum ljósara að bækur eru margfalt ódýrari í dag en þær voru fyrr á öldum. Spólum nú nokkrar aldir fram í tímann. Frá árinu 1997 hefur almennt verðlag á Íslandi u.þ.b. þrefaldast. Verð á bókum hefur ekki hækkað nærri jafn mikið eða tæplega tvöfaldast. Hér er þó aðeins hálf sagan sögð og rétt að skoða verð á bókum borið saman við kaupmátt launa, eða; hvað þarf að vinna lengi til að kaupa sér bók? Í frétt Vísis kom fram að bækur kosti 8.000 kr. að jafnaði og ályktað að bækur yrðu sífellt dýrari. Það er sennilega í hærri kantinum, en látum það liggja á milli hluta. Árið 1997 tók tæplega 5 klukkustundir fyrir meðal íslendinginn að vinna sér inn fyrir bók. Þá má ætla að bókin hafi kostað um 4.000 kr. og hefur hún því um tvöfaldast að nafnverði síðan þá.[4] Þar sem laun hafa hækkað mun meira tekur í dag aðeins 2,3 klukkustundir að vinna sér inn fyrir bókinni og hún orðin ódýrari þegar tekið tillit er til aukins kaupmáttar launa. Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan Johannes Gutenberg fann upp prentvélina en það gefur auga leið að framleiðniaukningin sem í henni fólst var til mikilla framfara fyrir vestrænt samfélag, og síðar meir heiminn allan. Staðreyndin er sú að enn í dag hafa tækniframfarir og framleiðniaukning orðið til þess að kaupmáttur launa hefur aukist verulega. Í kjölfarið hafa bækur, og ýmsar aðrar vörur og þjónusta haldið áfram að lækka í verði. Því skiptir máli að líta ekki aðeins til nafnverðs, heldur setja verðþróun í samhengi við kaupmátt. Að öllu virtu eru bækur ódýrari í dag en áður fyrr. Bækur eru ágætar, en sagan segir að hið þjóðfræga enska skáld John Betjeman hafi sagt á dánarbeðinu að hann hafi aðeins eina eftirsjá í lífinu: að hann hafi ekki stundað meira kynlíf. Við skulum endilega nýta okkur verðþróun bóka þessi jólin, en gætum okkur samt á því að láta stærstu eftirsjá skáldsins ekki verða okkar eigin. Betra er brjóstvit en bókvit. Höfundur er hagfræðingur Viðskiptaráðs. Heimildir: [1] Sjá umfjöllun um bókaverð í Morgunblaðinu í nóvember 1999. [2] Sjá Clark (2007) [1] Sjá Clark (2007) [2] A History of Mechanical Inventions: Revised Edition
Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson Skoðun
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir Skoðun
Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar
Skoðun Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson skrifar
Skoðun Samrýmist það samfélagslegri ábyrgð ef fyrirtæki þitt er aðili að Viðskiptaráði? Andri Snær Magnason skrifar
Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson Skoðun
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir Skoðun
Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt Skoðun