Lesskilningur og mennska Gísli Halldór Halldórsson skrifar 3. janúar 2020 12:00 Flestum er orðið ljóst að fjórða iðnbyltingin mun leiða til gríðarlegra framfara og svo mikilla breytinga að við getum varla gert okkur í hugarlund hvaða framtíð hún býr okkur. Leggja verður ríka áherslu á að nýta öll þau tækifæri sem fylgja þessari þróun og ekki síst þau sem bjóðast nú þegar. Einhver stærstu tækifærin í því nýja hagkerfi, sem vaxa mun af rótum stafrænnar þróunar, liggja í aukinni þjónustu og umönnun. Um leið og fjöldi starfa verður úreltur á næstu árum þá mun fjölga störfum í þjónustu sem miðar að innihaldsríkara lífi fyrir alla. Betri og meiri leikskólaþjónusta, aukin tækifæri fyrir fatlað fólk, bættur aðbúnaður fyrir aldraða og aukin umönnun til þeirra sem á þurfa að halda eru dæmi um verkefni sem hægt verður að sinna betur og gera hærra undir höfði. Við eigum að beina sjónum okkar í auknum mæli að uppbyggingu í þessum málaflokkum. Það eru þó alltaf tvær hliðar á öllum málum. „Fátt er svo með öllu illt að ekki boðið nokkuð gott,“ sagði bakaradrengurinn í Dýrunum í Hálsaskógi. Það gildir líka á hinn veginn. Snjallvæðingin lofar okkur góðu lífi og bættri heilsu. Það er samt sem áður að verða æ betur ljóst að snjallsíminn og ýmsir fylgifiskar tækninnar geta haft slæm áhrif á líðan og heilbrigði fólks. Brýnt er að við lærum að umgangast tæknina þannig að hún verði okkur sem mest til góðs og sem minnst til ills. Mannleg samskipti Okkur hættir til að gefa snjallsímum og áreiti frá þeim of mikið af okkar tíma og athygli. Samskiptin sem við eigum þar, t.d. á samfélagsmiðlum, hafa jafnvel dregið úr samskiptum okkar í raunheimum. Þetta getur verið vandamál því það kemur engin tækni í staðinn fyrir bein samskipti með líkamlegri nærveru. Þetta er líffræðilegs eðlis, nærvera og samskipti eru manninum jafnmikilvæg og næring. Maðurinn þróaðist sem félagsvera. Hann var ekki sterkasta dýrið, hljóp ekki hraðast og var á margan hátt væskilslegur í samanburði við mörg önnur dýr. Sérstaða mannsins og undirstaða sigurgöngu hans í náttúrunni var hugarstarfsemin og geta hans til samskipta og talmáls. Mennirnir héldu sig í hópum og gerðu hlutina betur í sameiningu en hver fyrir sig. Maður án samfélags er eins og fiskur á þurru landi. Einvera er manninum ónáttúrulegt ástand og líkamleg viðbrögð okkar flestra við slíku ástandi eru streita og kvíði. Einmanakennd hefur aldrei verið algengari en í dag, í vestrænum samfélögum, og líklegt að tækni, hagstefnur, heimsmynd og pólitískar stefnur tuttugustu aldarinnar hafi leitt okkur á glapstigu á einhverjum sviðum – þó að framfarir hafi orðið í flestu sem varðar velferð okkar. Lesskilningur Niðurstöður úr nýrri PISA könnun hafa að venju valdið usla í íslensku samfélagi og sérstaklega hefur það valdið ráðamönnum og almenningi áhyggjum að frammistaða nemenda í lesskilningi hér á landi er mun lakari en á öðrum Norðurlöndum og nokkuð undir meðaltalinu í löndum OECD. Staðan hefur farið sífellt versnandi hjá okkur síðastliðinn áratug. Umræðan er farin að endurtaka sig hvert sinn sem niðurstöður berast og beinist helst að grunnskólum. Það er skiljanlegt, börnin sem taka þessa PISA könnun eru jú í grunnskóla. Kannski liggja mistök okkar í því að einblína um of á grunnskólann og halda að þar nægi að rétta kúrsinn til að bæta lesskilning barna okkar. Stöldrum aðeins við og veltum þessu fyrir okkur. Í grunnskólum þessa lands – og reyndar í leikskólum líka – er upp til hópa fólk með mikla menntun og reynslu í því sem þar er verið að fást við. Stjórnvöld hafa gert kröfur til kennara um fimm ára nám – meistarapróf. Kennarar afla sér almennt nýjustu þekkingar á hverju einasta ári, vinna saman að skólaþróun og læra hver af öðrum. Fólkið sem starfar í grunnskólum okkar og leikskólum veit því almennt upp á hár hvernig standa á að kennslu. Varla finnst í nokkurri annarri atvinnugrein á Íslandi, með jafn almennum hætti, önnur eins fagmennska og sú sem er viðhöfð í grunnskólum og leikskólum. Vissulega má greiða úr því heftandi og streituvaldandi umhverfi sem ríkið, sveitarfélögin og kennararsambandið hafa búið kennurum í gegnum tíðina, með mínútu- og baunatalningum í kjarasamningum. Það má þó vera nokkuð ljóst að skólarnir eru ekki orsök vandans, þegar kemur að lesskilningi. Vandinn liggur heima Góður skóli leysir ekki af hólmi mannleg samskipti eða hlutverk foreldra – ekki frekar en snjallsímarnir. Góður leikskóli getur ekki kennt börnum að tala venjulegt fjölskrúðugt tungumál eins og það sem við lærðum hjá afa og ömmu, pabba og mömmu, frænkum og frændum og vinafólki sem sat að spjalli við eldhúsborðið heima hjá okkur. Slíkar samræður eru almennt ekki eitthvað sem börn sjá og heyra í leikskóla – og heldur ekki í barnaefninu í sjónvarpinu. Hluti af því líffræðilega kerfi sem gerir okkur háð mannlegum samskiptum er það sem kallað er spegilfrumur. Svo vitnað sé beint í Wikipediu: „Spegilfrumur eru taugafrumur í heilanum sem „spegla“ vissa hegðan, bæði þegar einstaklingur framkvæmir vissa athöfn og einnig þegar hann tekur eftir sömu athöfn hjá öðrum einstaklingi. Spegilfrumurnar eru aðallega á svæðum sem notuð eru til að vinna úr tungumáli hjá manninum og eru af mörgum taldar lykillinn að skilningi einstaklings á aðgerðum annarra og til að læra með því að herma eftir.“ Lestur er hægt að kenna í skólanum – og það er gert – en lesskilningur kemur ekki nema með lestri og hlustun á venjulegt fólk tala venjulegt mál um venjulega hluti. Það er okkar, sem erum fjölskylda barnsins, að kynna fyrir því skemmtilegan lestur, eða fræðandi, með því að lesa fyrir börnin og með því að kynna fyrir þeim áhugavert lesefni. Það getur ekki verið hlutverk skólans að sjá til þess að við lesum með barninu heima, jafnvel einhverja bók sem hvorki við eða barnið höfum gaman af. Það er miklu skemmtilegra, fyrir bæði barnið og okkur sjálf, að við lesum fyrir barnið og með barninu, af eigin hvötum, þangað til barnið getur lesið sjálft. Um leið og barnið lærir þannig lestur og málskilning nýtur það ánægjulegrar og lífsnauðsynlegrar nærveru við lifandi manneskju. Það er engin tækni, ekkert verkfæri, enginn kjarasamningur og ekkert lagafrumvarp sem mun bjarga okkur út úr þeirri klemmu sem við erum í – aðeins við sjálf. Lausnin er einföld og skemmtileg Leggið frá ykkur raftækin og talið við börnin, talið saman fyrir framan börnin, lesið fyrir þau. Það er engin önnur leið og þessi leið mun ekki aðeins gagnast börnunum, heldur öllum þeim sem taka þátt – því að mannleg samskipti bæta lífsgæði, draga úr streitu og minnka kvíða. Það er líffræðileg staðreynd. Mannleg samskipti verða grunnurinn sem fjórða hagkerfið hvílir á.Höfundur er bæjarstjóri Árborgar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Gísli Halldór Halldórsson Skóla - og menntamál Mest lesið Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Hallgrímur, málið snýst því miður ekki bara um kebab Snorri Másson Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Ég er eins og ég er – um heilbrigðisþjónustu við trans fólk Alma D. Möller Skoðun Skoðun Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Sjá meira
Flestum er orðið ljóst að fjórða iðnbyltingin mun leiða til gríðarlegra framfara og svo mikilla breytinga að við getum varla gert okkur í hugarlund hvaða framtíð hún býr okkur. Leggja verður ríka áherslu á að nýta öll þau tækifæri sem fylgja þessari þróun og ekki síst þau sem bjóðast nú þegar. Einhver stærstu tækifærin í því nýja hagkerfi, sem vaxa mun af rótum stafrænnar þróunar, liggja í aukinni þjónustu og umönnun. Um leið og fjöldi starfa verður úreltur á næstu árum þá mun fjölga störfum í þjónustu sem miðar að innihaldsríkara lífi fyrir alla. Betri og meiri leikskólaþjónusta, aukin tækifæri fyrir fatlað fólk, bættur aðbúnaður fyrir aldraða og aukin umönnun til þeirra sem á þurfa að halda eru dæmi um verkefni sem hægt verður að sinna betur og gera hærra undir höfði. Við eigum að beina sjónum okkar í auknum mæli að uppbyggingu í þessum málaflokkum. Það eru þó alltaf tvær hliðar á öllum málum. „Fátt er svo með öllu illt að ekki boðið nokkuð gott,“ sagði bakaradrengurinn í Dýrunum í Hálsaskógi. Það gildir líka á hinn veginn. Snjallvæðingin lofar okkur góðu lífi og bættri heilsu. Það er samt sem áður að verða æ betur ljóst að snjallsíminn og ýmsir fylgifiskar tækninnar geta haft slæm áhrif á líðan og heilbrigði fólks. Brýnt er að við lærum að umgangast tæknina þannig að hún verði okkur sem mest til góðs og sem minnst til ills. Mannleg samskipti Okkur hættir til að gefa snjallsímum og áreiti frá þeim of mikið af okkar tíma og athygli. Samskiptin sem við eigum þar, t.d. á samfélagsmiðlum, hafa jafnvel dregið úr samskiptum okkar í raunheimum. Þetta getur verið vandamál því það kemur engin tækni í staðinn fyrir bein samskipti með líkamlegri nærveru. Þetta er líffræðilegs eðlis, nærvera og samskipti eru manninum jafnmikilvæg og næring. Maðurinn þróaðist sem félagsvera. Hann var ekki sterkasta dýrið, hljóp ekki hraðast og var á margan hátt væskilslegur í samanburði við mörg önnur dýr. Sérstaða mannsins og undirstaða sigurgöngu hans í náttúrunni var hugarstarfsemin og geta hans til samskipta og talmáls. Mennirnir héldu sig í hópum og gerðu hlutina betur í sameiningu en hver fyrir sig. Maður án samfélags er eins og fiskur á þurru landi. Einvera er manninum ónáttúrulegt ástand og líkamleg viðbrögð okkar flestra við slíku ástandi eru streita og kvíði. Einmanakennd hefur aldrei verið algengari en í dag, í vestrænum samfélögum, og líklegt að tækni, hagstefnur, heimsmynd og pólitískar stefnur tuttugustu aldarinnar hafi leitt okkur á glapstigu á einhverjum sviðum – þó að framfarir hafi orðið í flestu sem varðar velferð okkar. Lesskilningur Niðurstöður úr nýrri PISA könnun hafa að venju valdið usla í íslensku samfélagi og sérstaklega hefur það valdið ráðamönnum og almenningi áhyggjum að frammistaða nemenda í lesskilningi hér á landi er mun lakari en á öðrum Norðurlöndum og nokkuð undir meðaltalinu í löndum OECD. Staðan hefur farið sífellt versnandi hjá okkur síðastliðinn áratug. Umræðan er farin að endurtaka sig hvert sinn sem niðurstöður berast og beinist helst að grunnskólum. Það er skiljanlegt, börnin sem taka þessa PISA könnun eru jú í grunnskóla. Kannski liggja mistök okkar í því að einblína um of á grunnskólann og halda að þar nægi að rétta kúrsinn til að bæta lesskilning barna okkar. Stöldrum aðeins við og veltum þessu fyrir okkur. Í grunnskólum þessa lands – og reyndar í leikskólum líka – er upp til hópa fólk með mikla menntun og reynslu í því sem þar er verið að fást við. Stjórnvöld hafa gert kröfur til kennara um fimm ára nám – meistarapróf. Kennarar afla sér almennt nýjustu þekkingar á hverju einasta ári, vinna saman að skólaþróun og læra hver af öðrum. Fólkið sem starfar í grunnskólum okkar og leikskólum veit því almennt upp á hár hvernig standa á að kennslu. Varla finnst í nokkurri annarri atvinnugrein á Íslandi, með jafn almennum hætti, önnur eins fagmennska og sú sem er viðhöfð í grunnskólum og leikskólum. Vissulega má greiða úr því heftandi og streituvaldandi umhverfi sem ríkið, sveitarfélögin og kennararsambandið hafa búið kennurum í gegnum tíðina, með mínútu- og baunatalningum í kjarasamningum. Það má þó vera nokkuð ljóst að skólarnir eru ekki orsök vandans, þegar kemur að lesskilningi. Vandinn liggur heima Góður skóli leysir ekki af hólmi mannleg samskipti eða hlutverk foreldra – ekki frekar en snjallsímarnir. Góður leikskóli getur ekki kennt börnum að tala venjulegt fjölskrúðugt tungumál eins og það sem við lærðum hjá afa og ömmu, pabba og mömmu, frænkum og frændum og vinafólki sem sat að spjalli við eldhúsborðið heima hjá okkur. Slíkar samræður eru almennt ekki eitthvað sem börn sjá og heyra í leikskóla – og heldur ekki í barnaefninu í sjónvarpinu. Hluti af því líffræðilega kerfi sem gerir okkur háð mannlegum samskiptum er það sem kallað er spegilfrumur. Svo vitnað sé beint í Wikipediu: „Spegilfrumur eru taugafrumur í heilanum sem „spegla“ vissa hegðan, bæði þegar einstaklingur framkvæmir vissa athöfn og einnig þegar hann tekur eftir sömu athöfn hjá öðrum einstaklingi. Spegilfrumurnar eru aðallega á svæðum sem notuð eru til að vinna úr tungumáli hjá manninum og eru af mörgum taldar lykillinn að skilningi einstaklings á aðgerðum annarra og til að læra með því að herma eftir.“ Lestur er hægt að kenna í skólanum – og það er gert – en lesskilningur kemur ekki nema með lestri og hlustun á venjulegt fólk tala venjulegt mál um venjulega hluti. Það er okkar, sem erum fjölskylda barnsins, að kynna fyrir því skemmtilegan lestur, eða fræðandi, með því að lesa fyrir börnin og með því að kynna fyrir þeim áhugavert lesefni. Það getur ekki verið hlutverk skólans að sjá til þess að við lesum með barninu heima, jafnvel einhverja bók sem hvorki við eða barnið höfum gaman af. Það er miklu skemmtilegra, fyrir bæði barnið og okkur sjálf, að við lesum fyrir barnið og með barninu, af eigin hvötum, þangað til barnið getur lesið sjálft. Um leið og barnið lærir þannig lestur og málskilning nýtur það ánægjulegrar og lífsnauðsynlegrar nærveru við lifandi manneskju. Það er engin tækni, ekkert verkfæri, enginn kjarasamningur og ekkert lagafrumvarp sem mun bjarga okkur út úr þeirri klemmu sem við erum í – aðeins við sjálf. Lausnin er einföld og skemmtileg Leggið frá ykkur raftækin og talið við börnin, talið saman fyrir framan börnin, lesið fyrir þau. Það er engin önnur leið og þessi leið mun ekki aðeins gagnast börnunum, heldur öllum þeim sem taka þátt – því að mannleg samskipti bæta lífsgæði, draga úr streitu og minnka kvíða. Það er líffræðileg staðreynd. Mannleg samskipti verða grunnurinn sem fjórða hagkerfið hvílir á.Höfundur er bæjarstjóri Árborgar.
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun