Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley skrifar 24. ágúst 2025 15:31 Til að skilja stöðu hagkerfisins í dag verðum við að horfa á þróunina síðustu 40–50 ár. Myndin er nokkuð skýr. Launatekjur hafa ár eftir ár misst markvisst gildin sín, einfaldlega vegna þess að þær hækka ekki í samræmi við nauðsynlegan kostnað. Á sama tíma hefur t.d. húsnæðisverð hækkað um 200–400% á síðastliðnum 14 árum. Tökum dæmi: íbúð sem er til sölu á vísi í dag seldist árið 2011 á 19,1m en er í dag ásett á 84,5m. Það er hækkun um 340% á aðeins 14 árum. Hafa launin þín hækkað um 340% á þessum tíma? Það eru margar leiðir til að afla tekna. Launatekjur er ein leið, en aðrar eru fjármagnstekjur en þær eru t.d. leigutekjur, vaxtatekjur, söluhagnaður, arðgreiðslur og arfur. Ein af þessum tekjulindum stendur ekki í takt við kostnað á því að lifa, og það eru launin. Fjármagnstekjur hins vegar hafa hækkað langt umfram nauðsynlegan kostnað heimila. Piketty (2014, Capital in the 21st Century) sýnir að þegar ávöxtun fjármagns (r) er hærri en hagvöxtur (g), þá magnast auður upp hjá þeim sem þegar hafa fjármagn, því þeir uppskera leigu, arð og vexti af þeim sem eiga bara launin sín. OECD og World Inequality Database sýna að í flestum vestrænum ríkjum hefur þetta mynstur aukið efnahagslegt ójafnvægi síðustu áratugi. 50% af Íslendingum eiga að jafnaði ekki neitt. Sem þýðir að helmingur þjóðarinnar erfir ekki neina eignarmyndun, föst á leigumarkaði og dýrara verður ár hvert að reyna að eignast eitthvað. Núna vitum við öll hvað það þýðir fyrir hagkerfið og samfélagið en ég útskýri það meira neðar. Á Íslandi má sjá þetta í tölum Hagstofunnar: fjármagnstekjur heimila jukust um 13,1% árið 2024, en launatekjur aðeins um 7,6%. þannig að fjármagn veltist hraðar áfram en laun. Þetta er ekkert óhapp, heldur formúla og hönnun á efnahagskerfi sem kallast kapítalismi. Kapítalismi er sagður vera byggður á samkeppni. Keppnin á að knýja áfram hagvöxt og allir eiga að njóta góðs af því. En þegar þú setur einstaklinga sem lifa eingöngu á laununum sínum í keppni á móti einstaklingum sem hafa bæði laun og fjármagnstekjur þá er sú keppni nokkuð auðveldlega ákveðin fyrirfram. Það er eins og að setja 17 ára 50 kg einstakling upp í kraftlyftingakeppni á móti Hafþóri Júlíussyni. Rétt eins og Hafþór vill keppa við aðra risavaxna karla, þá vilja stórfyrirtæki og auðmenn keppa sín á milli. Sú barátta hristir verulega í hagkerfinu en ekki á hagkvæman hátt. Ímyndaðu þér hoppukastala með hópi barna. Inn koma tveir pabbar og byrja að hoppa. Börnin (launþegarnir) meiðast, en pabbarnir (auðmennirnir) finna lítið fyrir því. Á toppnum hristist hagkerfið en það kemur lítið til baka niður. Auðurinn fer frekar í skattaskjól, lúxusvörur og þjónustu en í innviði samfélagsins. Sá lífsstíll hækkar meðalverðlag fyrir alla. Það hefur því áhrif á alla innan samfélagsins því við deilum öll sama hagkerfinu. Eyðsla þeirra auðugustu er nauðsynleg tölfræðileg breyta þegar við sjáum vaxandi verðbólgu vegna þess að þeir eru einfaldlega of stórir pabbar í of litlum hoppukastala. Þeir sem eiga mestan auð geta stjórnað leikreglunum með áhrifum á pólitík, lög og stefnumótun. Þannig er talið ólíklegt að tekjulægsta fólkið nái að koma sér út úr vítahring fátæktar. Hópur tekjulágra sér nauðsynlegan kostnað verða dýrari með hverju árinu með þessari þróun og ef við skoðum afleiðingar þess útfrá sál- og félagsfræðilegum rannsóknum þá veldur það beint andlegri hnignun sem breiðist út í samfélagið með alvarlegum hegðunar og andfélagslegum vandamálum. Svo sem hækkandi glæpatíðni, ofbeldi og vímuefnaneyslu. Langvinn streita, kvíði og þunglyndi þar sem fólk missir bæði von og vald á eigin lífi vegna þess hversu ólíkleg þau eru til þess að eiga innihaldsríkt líf. Kerfið vinnur gegn þeim, grefur undan styrkleikum þeirra og ýtir undir veikleika eins og tilfinningalegt ójafnvægi, örvættingu og græðgi. Þetta er ekki bara persónuleg kreppa heldur samfélagsleg þróun sem byggist upp smám saman í gegnum margar kynslóðir. Lokastig kapítalismans birtist því sjaldnast sem augljós endir. heldur þróast í það að einstaklingar og hópar leita uppi sökudólga á efnahagslegum óstöðuleika og tilfinningalegu ójafnvægi: launþegar ásaka elítuna, elítan ásakar launþega, margir ásaka innflytjendur og fólk á bótum, hægrið ásakar vinstrið og öfugt. Það er því fráhrindandi hugsunarháttur að telja sig sig trú um það að endalaus hagvöxtur, ósanngjörn samkeppni, og mannskemmandi neysluhyggja geti viðhaldið traustu og heilbrigðu samfélagi. Stattu vörð um launin þín og verndaðu samfélagið þitt með því að sameinast þeim 50% sem lifa eingöngu á launum. Þannig tryggjum við grunnstoðir samfélagsins í stað þess að þær renni til elítunnar sem gerir þær að munaðarvöru og selur eða leigir þær aftur til launafólksins. Höfundur er sósíalisti og starfsmaður velferðarsviðs Reykjavíkur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Efnahagsmál Fjármál heimilisins Mest lesið Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson Skoðun Við viljum nafn Jón Kaldal Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal Skoðun Skilningsleysi á skaðsemi verðtryggingar Guðmundur Ásgeirsson Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson Skoðun Fögur fyrirheit sem urðu að engu Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson Skoðun Skoðun Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Bætt dagsbirta í Svansvottuðum byggingum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson skrifar Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Frelsi fylgir ábyrgð Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Skilningsleysi á skaðsemi verðtryggingar Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Menntakerfi í fremstu röð Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar Skoðun Við viljum nafn Jón Kaldal skrifar Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson skrifar Skoðun Væntingar á villigötum Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Glerþakið brotið á alþjóðlega sjónverndardaginn Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Fögur fyrirheit sem urðu að engu Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson skrifar Skoðun Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Ruben Amorim og sveigjanleiki – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Framtíðarsýn í samgöngumálum er mosavaxin Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Fimmta iðnbyltingin krefst svara – strax Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Hefur þú skoðanir? Jóhannes Óli Sveinsson skrifar Skoðun Er hurð bara hurð? Sölvi Breiðfjörð skrifar Skoðun Reykjavíkurmódel á kvennaári Sóley Tómasdóttir skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Sýndu þér umhyggju – Komdu í skimun Ágúst Ingi Ágústsson skrifar Skoðun Eru Bændasamtökin á móti valdeflingu bænda? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Er lægsta verðið alltaf hagstæðast? Karen Ósk Nielsen Björnsdóttir skrifar Sjá meira
Til að skilja stöðu hagkerfisins í dag verðum við að horfa á þróunina síðustu 40–50 ár. Myndin er nokkuð skýr. Launatekjur hafa ár eftir ár misst markvisst gildin sín, einfaldlega vegna þess að þær hækka ekki í samræmi við nauðsynlegan kostnað. Á sama tíma hefur t.d. húsnæðisverð hækkað um 200–400% á síðastliðnum 14 árum. Tökum dæmi: íbúð sem er til sölu á vísi í dag seldist árið 2011 á 19,1m en er í dag ásett á 84,5m. Það er hækkun um 340% á aðeins 14 árum. Hafa launin þín hækkað um 340% á þessum tíma? Það eru margar leiðir til að afla tekna. Launatekjur er ein leið, en aðrar eru fjármagnstekjur en þær eru t.d. leigutekjur, vaxtatekjur, söluhagnaður, arðgreiðslur og arfur. Ein af þessum tekjulindum stendur ekki í takt við kostnað á því að lifa, og það eru launin. Fjármagnstekjur hins vegar hafa hækkað langt umfram nauðsynlegan kostnað heimila. Piketty (2014, Capital in the 21st Century) sýnir að þegar ávöxtun fjármagns (r) er hærri en hagvöxtur (g), þá magnast auður upp hjá þeim sem þegar hafa fjármagn, því þeir uppskera leigu, arð og vexti af þeim sem eiga bara launin sín. OECD og World Inequality Database sýna að í flestum vestrænum ríkjum hefur þetta mynstur aukið efnahagslegt ójafnvægi síðustu áratugi. 50% af Íslendingum eiga að jafnaði ekki neitt. Sem þýðir að helmingur þjóðarinnar erfir ekki neina eignarmyndun, föst á leigumarkaði og dýrara verður ár hvert að reyna að eignast eitthvað. Núna vitum við öll hvað það þýðir fyrir hagkerfið og samfélagið en ég útskýri það meira neðar. Á Íslandi má sjá þetta í tölum Hagstofunnar: fjármagnstekjur heimila jukust um 13,1% árið 2024, en launatekjur aðeins um 7,6%. þannig að fjármagn veltist hraðar áfram en laun. Þetta er ekkert óhapp, heldur formúla og hönnun á efnahagskerfi sem kallast kapítalismi. Kapítalismi er sagður vera byggður á samkeppni. Keppnin á að knýja áfram hagvöxt og allir eiga að njóta góðs af því. En þegar þú setur einstaklinga sem lifa eingöngu á laununum sínum í keppni á móti einstaklingum sem hafa bæði laun og fjármagnstekjur þá er sú keppni nokkuð auðveldlega ákveðin fyrirfram. Það er eins og að setja 17 ára 50 kg einstakling upp í kraftlyftingakeppni á móti Hafþóri Júlíussyni. Rétt eins og Hafþór vill keppa við aðra risavaxna karla, þá vilja stórfyrirtæki og auðmenn keppa sín á milli. Sú barátta hristir verulega í hagkerfinu en ekki á hagkvæman hátt. Ímyndaðu þér hoppukastala með hópi barna. Inn koma tveir pabbar og byrja að hoppa. Börnin (launþegarnir) meiðast, en pabbarnir (auðmennirnir) finna lítið fyrir því. Á toppnum hristist hagkerfið en það kemur lítið til baka niður. Auðurinn fer frekar í skattaskjól, lúxusvörur og þjónustu en í innviði samfélagsins. Sá lífsstíll hækkar meðalverðlag fyrir alla. Það hefur því áhrif á alla innan samfélagsins því við deilum öll sama hagkerfinu. Eyðsla þeirra auðugustu er nauðsynleg tölfræðileg breyta þegar við sjáum vaxandi verðbólgu vegna þess að þeir eru einfaldlega of stórir pabbar í of litlum hoppukastala. Þeir sem eiga mestan auð geta stjórnað leikreglunum með áhrifum á pólitík, lög og stefnumótun. Þannig er talið ólíklegt að tekjulægsta fólkið nái að koma sér út úr vítahring fátæktar. Hópur tekjulágra sér nauðsynlegan kostnað verða dýrari með hverju árinu með þessari þróun og ef við skoðum afleiðingar þess útfrá sál- og félagsfræðilegum rannsóknum þá veldur það beint andlegri hnignun sem breiðist út í samfélagið með alvarlegum hegðunar og andfélagslegum vandamálum. Svo sem hækkandi glæpatíðni, ofbeldi og vímuefnaneyslu. Langvinn streita, kvíði og þunglyndi þar sem fólk missir bæði von og vald á eigin lífi vegna þess hversu ólíkleg þau eru til þess að eiga innihaldsríkt líf. Kerfið vinnur gegn þeim, grefur undan styrkleikum þeirra og ýtir undir veikleika eins og tilfinningalegt ójafnvægi, örvættingu og græðgi. Þetta er ekki bara persónuleg kreppa heldur samfélagsleg þróun sem byggist upp smám saman í gegnum margar kynslóðir. Lokastig kapítalismans birtist því sjaldnast sem augljós endir. heldur þróast í það að einstaklingar og hópar leita uppi sökudólga á efnahagslegum óstöðuleika og tilfinningalegu ójafnvægi: launþegar ásaka elítuna, elítan ásakar launþega, margir ásaka innflytjendur og fólk á bótum, hægrið ásakar vinstrið og öfugt. Það er því fráhrindandi hugsunarháttur að telja sig sig trú um það að endalaus hagvöxtur, ósanngjörn samkeppni, og mannskemmandi neysluhyggja geti viðhaldið traustu og heilbrigðu samfélagi. Stattu vörð um launin þín og verndaðu samfélagið þitt með því að sameinast þeim 50% sem lifa eingöngu á launum. Þannig tryggjum við grunnstoðir samfélagsins í stað þess að þær renni til elítunnar sem gerir þær að munaðarvöru og selur eða leigir þær aftur til launafólksins. Höfundur er sósíalisti og starfsmaður velferðarsviðs Reykjavíkur
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar
Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar
Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar
Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar