Ferðaleiðsögn í skjóli ábyrgðar – tími til kominn að endurhugsa nálgunina Guðmundur Björnsson skrifar 23. júní 2025 13:32 Það ríkir undarleg þversögn í íslenskri ferðaþjónustu. Á meðan almenningur, fræðasamfélagið og stór hluti atvinnugreinarinnar viðurkennir mikilvægi fagmennsku og sérþekkingar í leiðsögn ferðamanna, þá virðist stjórnsýslan líta á ferðaleiðsögn sem eitthvað sem hver sem er geti sinnt – án sérstakra skilyrða, án viðurkenningar, án ábyrgðar. Í mörg ár hefur barist verið fyrir því að ferðaleiðsögumenn á Íslandi fái löggildingu, ámóta og margar aðrar stéttir sem sinna opinberri þjónustu. Sú viðleitni hefur verið leidd af fagfólki með menntun og sérþekkingu á sviðum eins og sögu, náttúru, menningu, samskiptum og öryggismálum. Nú verður þetta sama fagfólk vitni að því að fagmennska í ferðaleiðsögn sé að fjara út. Sífellt fleiri eru ráðnir til starfa án menntunar, án faglegra krafna og án ábyrgðar. Leiðsögn er orðin markaðsvara sem lítur betur út á vefnum en hún hljómar í raunheimum. Þar sem áherslan hefur færst frá innihaldsríkri fræðslu yfir í glansmynd og yfirborðsmennsku. Eitt dæmi segir meira en mörg orð: Í dagsferð frá Reykjavík spurði erlendur leiðsögumaður íslenskan fagmenntaðan ferðaleiðsögumann, á afar lélegri ensku, hvar allt „hestakjötið“ sem við ræktum á Íslandi færi á markað. Þegar hinn íslenski leiðsögumaður útskýrði að hestar væru hér fyrst og fremst ræktaðir til reiðmennsku og ræktunar, en ekki til slátrunar, varð ljóst að viðkomandi hafði hvorki skilning né samhengi um málið og virtist gjörsamlega úr tengslum við raunveruleikann. Í ljós kom að hann hafði enga fræðilega menntun á sviði leiðsagnar, hafði áður ekið strætisvagni í Reykjavík, en var nú farinn að leiðsegja hópum ferðamanna um íslenskt samfélag, náttúru og menningu. Þetta er ekki einangrað tilvik – heldur lýsandi fyrir alvarlegt og vaxandi vandamál: Sífellt fleiri sinna ferðaleiðsögn án nauðsynlegrar þekkingar, reynslu eða menntunar. Um leið eru fagmenntaðir ferðaleiðsögumenn settir til hliðar, þar sem fagmennska og gæði víkja fyrir lægri kostnaði og þeirri hættulegu hugmynd að „allir geti sagt eitthvað“. Þetta endurspeglar þróun þar sem fagleg viðmið eru látin mæta afgangi til að þóknast skammtímahagsmunum og rekstrarlegu hagræði. Viðurkenndar menntastofnanir bjóða faglegt og viðurkennt nám í ferðaleiðsögn, margir leggja í endurmenntun og sérhæfingu, og fjölmargir ferðaleiðsögumenn hafa yfir að ráða háskólamenntun og víðtækri reynslu. Þeir vinna samkvæmt siðareglum, meta ábyrgð sína gagnvart gestum, náttúru og samfélagi, og leggja sig fram við að miðla dýpri merkingu – ekki bara staðreyndum. Samt sem áður er staðan sú að hver sem er, án menntunar, reynslu eða tengsla við landið, getur tekið að sér ferðaleiðsögn – svo lengi sem hann hefur t.d. meirapróf. Þetta telst í dag eðlilegt, jafnvel þrátt fyrir að viðkomandi hafi enga þekkingu á sögu, náttúru eða menningu. Það er grafalvarlegt brot á faglegum og siðferðilegum viðmiðum. Við myndum aldrei sætta okkur við að ómenntaður einstaklingur kenndi börnunum okkar, að óreyndur maður sinnti læknisþjónustu, að hver sem er mætti bjóða upp á sálfræðimeðferð af því hann „er góður með fólki“, eða að einhver með ökuréttindi en enga kennslureynslu fengi að kenna börnunum okkar að aka. Þó svo enginn myndi samþykkja slíkt annars staðar í samfélaginu, þá virðist í lagi að ómenntaður og reynslulaus einstaklingur leiði erlenda gesti um helstu sögusvið þjóðarinnar og viðkvæmustu náttúrusvæði landsins. Stofnanirnar þurfa að stíga fram – og taka ábyrgð Það blasir við að almenn löggilding ferðaleiðsögumanna sem lögverndaðrar fagstéttar muni ekki verða að veruleika á næstu árum. Sú barátta hefur fest sig í sessi sem hluti af skrifræðilegri pattstöðu þar sem ekkert gerist og enginn ber ábyrgð. En það þýðir ekki að við séum án úrræða. Raunhæfar og áhrifaríkar leiðir eru innan seilingar, ef viljinn er fyrir hendi. Í stað þess að bíða eftir að þingheimur vakni til vitundar mætti: Reykjavíkurborg setja reglur um að aðeins þeir sem hafa viðeigandi fagmenntun í ferðaleiðsögn megi leiðsegja innan borgarlandsins. Með því væri hægt að tryggja að sú fræðsla sem ferðamenn fá um sögu, menningu og samfélag sé í höndum hæfra einstaklinga sem bera virðingu fyrir staðnum og íbúum hans. Náttúruverndarstofnun – ný stofnun með sterkt umboð til náttúruverndar – gæti sett það í reglur að einungis menntaðir ferðaleiðsögumenn með sérþekkingu í náttúru og vernd svæða megi leiðsegja innan þjóðgarða og friðlýstra svæða. Slíkar reglur eru víða við lýði erlendis, t.d. innan National Park Service í Bandaríkjunum. Skoða leyfisskyldu á ferðaleiðsögn á Íslandi. Með einföldu skráningarferli og skilgreindum lágmarkskröfum gæti Ferðamálastofa veitt starfsleyfi fyrir þá sem vilja starfa við ferðaleiðsögn. Það væru ekki höft heldur fagleg staðfesting og gæðatrygging; í þágu gesta, samfélags og stéttar. Tími til kominn að hreyfa við kerfinu Við stöndum á krossgötum. Ef við viljum að ferðaleiðsögn verði áfram fagstétt sem metin er að verðleikum, verðum við að bregðast við núna. Við þurfum að vinna með sveitarfélögum, stofnunum og hagsmunaaðilum – og kalla eftir raunverulegum aðgerðum. Ekki fleiri ályktunum, ekki fleiri fundum; heldur reglum sem vernda gæði og fagmennsku. Ferðaleiðsögn er ekki aukaatriði. Hún er hjarta upplifunar ferðamannsins; brúin á milli lands og gests, milli veruleika og skilnings. Ef sú brú er byggð á vanþekkingu, kæruleysi eða hentisemi, er hætt við að allt falli saman. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms hjá Endurmenntun HÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Björnsson Ferðaþjónusta Mest lesið „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Sjá meira
Það ríkir undarleg þversögn í íslenskri ferðaþjónustu. Á meðan almenningur, fræðasamfélagið og stór hluti atvinnugreinarinnar viðurkennir mikilvægi fagmennsku og sérþekkingar í leiðsögn ferðamanna, þá virðist stjórnsýslan líta á ferðaleiðsögn sem eitthvað sem hver sem er geti sinnt – án sérstakra skilyrða, án viðurkenningar, án ábyrgðar. Í mörg ár hefur barist verið fyrir því að ferðaleiðsögumenn á Íslandi fái löggildingu, ámóta og margar aðrar stéttir sem sinna opinberri þjónustu. Sú viðleitni hefur verið leidd af fagfólki með menntun og sérþekkingu á sviðum eins og sögu, náttúru, menningu, samskiptum og öryggismálum. Nú verður þetta sama fagfólk vitni að því að fagmennska í ferðaleiðsögn sé að fjara út. Sífellt fleiri eru ráðnir til starfa án menntunar, án faglegra krafna og án ábyrgðar. Leiðsögn er orðin markaðsvara sem lítur betur út á vefnum en hún hljómar í raunheimum. Þar sem áherslan hefur færst frá innihaldsríkri fræðslu yfir í glansmynd og yfirborðsmennsku. Eitt dæmi segir meira en mörg orð: Í dagsferð frá Reykjavík spurði erlendur leiðsögumaður íslenskan fagmenntaðan ferðaleiðsögumann, á afar lélegri ensku, hvar allt „hestakjötið“ sem við ræktum á Íslandi færi á markað. Þegar hinn íslenski leiðsögumaður útskýrði að hestar væru hér fyrst og fremst ræktaðir til reiðmennsku og ræktunar, en ekki til slátrunar, varð ljóst að viðkomandi hafði hvorki skilning né samhengi um málið og virtist gjörsamlega úr tengslum við raunveruleikann. Í ljós kom að hann hafði enga fræðilega menntun á sviði leiðsagnar, hafði áður ekið strætisvagni í Reykjavík, en var nú farinn að leiðsegja hópum ferðamanna um íslenskt samfélag, náttúru og menningu. Þetta er ekki einangrað tilvik – heldur lýsandi fyrir alvarlegt og vaxandi vandamál: Sífellt fleiri sinna ferðaleiðsögn án nauðsynlegrar þekkingar, reynslu eða menntunar. Um leið eru fagmenntaðir ferðaleiðsögumenn settir til hliðar, þar sem fagmennska og gæði víkja fyrir lægri kostnaði og þeirri hættulegu hugmynd að „allir geti sagt eitthvað“. Þetta endurspeglar þróun þar sem fagleg viðmið eru látin mæta afgangi til að þóknast skammtímahagsmunum og rekstrarlegu hagræði. Viðurkenndar menntastofnanir bjóða faglegt og viðurkennt nám í ferðaleiðsögn, margir leggja í endurmenntun og sérhæfingu, og fjölmargir ferðaleiðsögumenn hafa yfir að ráða háskólamenntun og víðtækri reynslu. Þeir vinna samkvæmt siðareglum, meta ábyrgð sína gagnvart gestum, náttúru og samfélagi, og leggja sig fram við að miðla dýpri merkingu – ekki bara staðreyndum. Samt sem áður er staðan sú að hver sem er, án menntunar, reynslu eða tengsla við landið, getur tekið að sér ferðaleiðsögn – svo lengi sem hann hefur t.d. meirapróf. Þetta telst í dag eðlilegt, jafnvel þrátt fyrir að viðkomandi hafi enga þekkingu á sögu, náttúru eða menningu. Það er grafalvarlegt brot á faglegum og siðferðilegum viðmiðum. Við myndum aldrei sætta okkur við að ómenntaður einstaklingur kenndi börnunum okkar, að óreyndur maður sinnti læknisþjónustu, að hver sem er mætti bjóða upp á sálfræðimeðferð af því hann „er góður með fólki“, eða að einhver með ökuréttindi en enga kennslureynslu fengi að kenna börnunum okkar að aka. Þó svo enginn myndi samþykkja slíkt annars staðar í samfélaginu, þá virðist í lagi að ómenntaður og reynslulaus einstaklingur leiði erlenda gesti um helstu sögusvið þjóðarinnar og viðkvæmustu náttúrusvæði landsins. Stofnanirnar þurfa að stíga fram – og taka ábyrgð Það blasir við að almenn löggilding ferðaleiðsögumanna sem lögverndaðrar fagstéttar muni ekki verða að veruleika á næstu árum. Sú barátta hefur fest sig í sessi sem hluti af skrifræðilegri pattstöðu þar sem ekkert gerist og enginn ber ábyrgð. En það þýðir ekki að við séum án úrræða. Raunhæfar og áhrifaríkar leiðir eru innan seilingar, ef viljinn er fyrir hendi. Í stað þess að bíða eftir að þingheimur vakni til vitundar mætti: Reykjavíkurborg setja reglur um að aðeins þeir sem hafa viðeigandi fagmenntun í ferðaleiðsögn megi leiðsegja innan borgarlandsins. Með því væri hægt að tryggja að sú fræðsla sem ferðamenn fá um sögu, menningu og samfélag sé í höndum hæfra einstaklinga sem bera virðingu fyrir staðnum og íbúum hans. Náttúruverndarstofnun – ný stofnun með sterkt umboð til náttúruverndar – gæti sett það í reglur að einungis menntaðir ferðaleiðsögumenn með sérþekkingu í náttúru og vernd svæða megi leiðsegja innan þjóðgarða og friðlýstra svæða. Slíkar reglur eru víða við lýði erlendis, t.d. innan National Park Service í Bandaríkjunum. Skoða leyfisskyldu á ferðaleiðsögn á Íslandi. Með einföldu skráningarferli og skilgreindum lágmarkskröfum gæti Ferðamálastofa veitt starfsleyfi fyrir þá sem vilja starfa við ferðaleiðsögn. Það væru ekki höft heldur fagleg staðfesting og gæðatrygging; í þágu gesta, samfélags og stéttar. Tími til kominn að hreyfa við kerfinu Við stöndum á krossgötum. Ef við viljum að ferðaleiðsögn verði áfram fagstétt sem metin er að verðleikum, verðum við að bregðast við núna. Við þurfum að vinna með sveitarfélögum, stofnunum og hagsmunaaðilum – og kalla eftir raunverulegum aðgerðum. Ekki fleiri ályktunum, ekki fleiri fundum; heldur reglum sem vernda gæði og fagmennsku. Ferðaleiðsögn er ekki aukaatriði. Hún er hjarta upplifunar ferðamannsins; brúin á milli lands og gests, milli veruleika og skilnings. Ef sú brú er byggð á vanþekkingu, kæruleysi eða hentisemi, er hætt við að allt falli saman. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms hjá Endurmenntun HÍ.
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun