Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir skrifar 30. maí 2025 11:31 Eftir langan og umdeildan formannstíð Þórarins Eyfjörð hjá Sameyki stéttarfélagi er hann loks að hverfa frá. Það markar tímamót – en ekki endilega þau sem margir hefðu óskað sér. Því undir stjórn Þórarins þróaðist kúltúr innan Sameykis sem var ekki byggður á kjarki eða baráttu fyrir fólki – heldur þögn, þægð og viðvarandi aðgerðaleysi gagnvart alvarlegum brotum á vinnustaðamenningu, réttindum og mannlegri reisn. Í litlu samfélagi eins og Íslandi, þar sem margt snýst um tengsl og áhrif, er það gríðarlega mikilvægt að stéttarfélög taki hlutverk sitt alvarlega og verji félagsmenn sína af heilindum og ákveðni. Þegar þau gera það ekki – þegar þau þegja í stað þess að grípa inn í – verða þau sjálf hluti af valdakerfi sem kúgar í stað þess að vernda. Enginn einstakur atburður undirstrikar þessa meinsemd jafn skýrt og lýsingarnar sem fyrrverandi starfsmenn Þjóðminjasafns Íslands hafa birt undanfarnar vikur. Þau Þorvaldur Óttar og Helena Mirra lýsa aðstæðum sem eru ekkert minna en hrollvekjandi: ógnarstjórn, niðurlæging, þöggun, valdníðsla og kerfisbundin brot á faglegri og mannlegri meðferð starfsfólks. Þarna voru tugir starfsmanna annað hvort reknir, beittir þrýstingi til að segja upp, eða færðir í lægri og niðurlægjandi stöður – allt undir formerkjum „hagræðingar“ og „skipulagsbreytinga“. En eins og svo oft áður í opinberum stofnunum, þá fela slík orð oft í sér klíkuskap, brot á jafnræði og innbyggðan ótta. Á sama tíma sátu forystumenn Sameykis hjá. Þar með talið Þórarinn Eyfjörð, sem hefur gegnt starfi formanns síðan 2009 og þegið yfir 70 milljónir króna fyrir vikið. Þrátt fyrir ítrekaðar ásakanir um launaþjófnað, vanrækslu gagnvart starfsfólki og óásættanlega stjórnun, var ekkert gert. Engin heildræn úttekt, engin vernd félagsmanna, engin opinber afstaða. Þögnin talaði sínu máli – og sú þögn kostaði fólk lífsviðurværi sitt. Þegar stéttarfélag bregst – og þá sérstaklega við brotum sem eru endurtekin, skipulögð og koma frá yfirmönnum sem njóta verndar yfirvalda – þá verður það að pólitísku máli. Þá snýst það ekki lengur um eitt afmarkað mál heldur um grundvallarspurningar um vald, réttlæti og hverjum við treystum til að verja okkur gegn óréttlæti. Þegar Sameyki kaus að gera ekkert, varð það hluti af vandanum – ekki lausninni. Í tilviki Þjóðminjasafnsins blasir við sú staðreynd að yfir 40 starfsmenn hafa horfið á braut síðan Harpa Þórsdóttir tók við sem þjóðminjavörður – sumir beint reknir, aðrir hraktir burt með óbeinum hætti. Þarna er ekki aðeins um að ræða einstaklingsmál heldur kerfisbundna meðferð á starfsfólki sem brýtur gegn öllum meginreglum um fagmennsku, gagnsæi og mannlega reisn. Það sem gerir þetta enn alvarlegra er sú staðreynd að mennta- og menningaryfirvöld hafa látið þetta viðgangast – að hluta til vegna þess að Harpa var skipuð í embætti sitt án auglýsingar, í gegnum vafasamt ferli sem hlaut mikla gagnrýni. Þetta segir okkur að sú valdamenning sem ríkir á vinnustöðum ríkisins fær ekki aðeins að dafna – hún er kerfisbundið viðhaldin. Þess vegna skiptir máli að við horfum gagnrýnið á arfleifð Þórarins Eyfjörð. Hann gæti vel hafa unnið mikilvæg störf á sínum tíma. En þegar mest á reyndi – þegar tugir félagsmanna hans voru ýmist reknir eða niðurlægðir í starfi – þá valdi hann að þegja. Hann kaus að vernda vald frekar en fólkið. Og það sendi skýr skilaboð. Skilaboð til annarra stjórnenda um að þeir gætu farið sínu fram án afleiðinga. Skilaboð til starfsfólks um að baráttan væri þeirra eigin. Og skilaboð til samfélagsins um að stéttarfélög væru kannski ekki lengur burðarás réttlætis og samstöðu – heldur passífir áhorfendur að því hvernig vald misnotar stöðu sína. Það er ekki hægt að snúa blinda auganu að þessu lengur. Samfélagið þarf stéttarfélög sem standa með fólkinu – ekki yfirvaldinu. Við þurfum félög sem grípa strax til aðgerða þegar brotið er á fólki – ekki mörgum árum síðar, og þá aðeins í skugga hneykslismála í fjölmiðlum. Þórarinn Eyfjörð hefði getað nýtt vald sitt til að krefjast breytinga, úttekta, afsagna eða umbóta. Hann hefði getað staðið með félagsfólki sínu – en hann valdi annað. Og þess vegna skilur hann nú eftir sig arfleifð þagnar, ótta og vonbrigða. Það er ekki nóg að hann hætti. Það þarf uppgjör, ábyrgð og róttæka endurskoðun á því hvernig stéttarfélög virka. Því annars getur vont alltaf versnað. Höfundur er ljósmyndari, nemi í félagsráðgjöf, með bakgrunn í mannréttindum og samfélagsmálum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Stéttarfélög Mest lesið Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson Skoðun Skoðun Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Yfir hverju er verið að brosa? Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld sem fjárfestatenglar Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson skrifar Skoðun Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Byggjum fyrir eldra fólk, ekki ungt Ólafur Margeirsson skrifar Skoðun Hlustum í eitt skipti á foreldra Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Hugleiðingar um ástandið fyrir botni Miðjarðarhafs Örn Sigurðsson skrifar Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller skrifar Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Sjá meira
Eftir langan og umdeildan formannstíð Þórarins Eyfjörð hjá Sameyki stéttarfélagi er hann loks að hverfa frá. Það markar tímamót – en ekki endilega þau sem margir hefðu óskað sér. Því undir stjórn Þórarins þróaðist kúltúr innan Sameykis sem var ekki byggður á kjarki eða baráttu fyrir fólki – heldur þögn, þægð og viðvarandi aðgerðaleysi gagnvart alvarlegum brotum á vinnustaðamenningu, réttindum og mannlegri reisn. Í litlu samfélagi eins og Íslandi, þar sem margt snýst um tengsl og áhrif, er það gríðarlega mikilvægt að stéttarfélög taki hlutverk sitt alvarlega og verji félagsmenn sína af heilindum og ákveðni. Þegar þau gera það ekki – þegar þau þegja í stað þess að grípa inn í – verða þau sjálf hluti af valdakerfi sem kúgar í stað þess að vernda. Enginn einstakur atburður undirstrikar þessa meinsemd jafn skýrt og lýsingarnar sem fyrrverandi starfsmenn Þjóðminjasafns Íslands hafa birt undanfarnar vikur. Þau Þorvaldur Óttar og Helena Mirra lýsa aðstæðum sem eru ekkert minna en hrollvekjandi: ógnarstjórn, niðurlæging, þöggun, valdníðsla og kerfisbundin brot á faglegri og mannlegri meðferð starfsfólks. Þarna voru tugir starfsmanna annað hvort reknir, beittir þrýstingi til að segja upp, eða færðir í lægri og niðurlægjandi stöður – allt undir formerkjum „hagræðingar“ og „skipulagsbreytinga“. En eins og svo oft áður í opinberum stofnunum, þá fela slík orð oft í sér klíkuskap, brot á jafnræði og innbyggðan ótta. Á sama tíma sátu forystumenn Sameykis hjá. Þar með talið Þórarinn Eyfjörð, sem hefur gegnt starfi formanns síðan 2009 og þegið yfir 70 milljónir króna fyrir vikið. Þrátt fyrir ítrekaðar ásakanir um launaþjófnað, vanrækslu gagnvart starfsfólki og óásættanlega stjórnun, var ekkert gert. Engin heildræn úttekt, engin vernd félagsmanna, engin opinber afstaða. Þögnin talaði sínu máli – og sú þögn kostaði fólk lífsviðurværi sitt. Þegar stéttarfélag bregst – og þá sérstaklega við brotum sem eru endurtekin, skipulögð og koma frá yfirmönnum sem njóta verndar yfirvalda – þá verður það að pólitísku máli. Þá snýst það ekki lengur um eitt afmarkað mál heldur um grundvallarspurningar um vald, réttlæti og hverjum við treystum til að verja okkur gegn óréttlæti. Þegar Sameyki kaus að gera ekkert, varð það hluti af vandanum – ekki lausninni. Í tilviki Þjóðminjasafnsins blasir við sú staðreynd að yfir 40 starfsmenn hafa horfið á braut síðan Harpa Þórsdóttir tók við sem þjóðminjavörður – sumir beint reknir, aðrir hraktir burt með óbeinum hætti. Þarna er ekki aðeins um að ræða einstaklingsmál heldur kerfisbundna meðferð á starfsfólki sem brýtur gegn öllum meginreglum um fagmennsku, gagnsæi og mannlega reisn. Það sem gerir þetta enn alvarlegra er sú staðreynd að mennta- og menningaryfirvöld hafa látið þetta viðgangast – að hluta til vegna þess að Harpa var skipuð í embætti sitt án auglýsingar, í gegnum vafasamt ferli sem hlaut mikla gagnrýni. Þetta segir okkur að sú valdamenning sem ríkir á vinnustöðum ríkisins fær ekki aðeins að dafna – hún er kerfisbundið viðhaldin. Þess vegna skiptir máli að við horfum gagnrýnið á arfleifð Þórarins Eyfjörð. Hann gæti vel hafa unnið mikilvæg störf á sínum tíma. En þegar mest á reyndi – þegar tugir félagsmanna hans voru ýmist reknir eða niðurlægðir í starfi – þá valdi hann að þegja. Hann kaus að vernda vald frekar en fólkið. Og það sendi skýr skilaboð. Skilaboð til annarra stjórnenda um að þeir gætu farið sínu fram án afleiðinga. Skilaboð til starfsfólks um að baráttan væri þeirra eigin. Og skilaboð til samfélagsins um að stéttarfélög væru kannski ekki lengur burðarás réttlætis og samstöðu – heldur passífir áhorfendur að því hvernig vald misnotar stöðu sína. Það er ekki hægt að snúa blinda auganu að þessu lengur. Samfélagið þarf stéttarfélög sem standa með fólkinu – ekki yfirvaldinu. Við þurfum félög sem grípa strax til aðgerða þegar brotið er á fólki – ekki mörgum árum síðar, og þá aðeins í skugga hneykslismála í fjölmiðlum. Þórarinn Eyfjörð hefði getað nýtt vald sitt til að krefjast breytinga, úttekta, afsagna eða umbóta. Hann hefði getað staðið með félagsfólki sínu – en hann valdi annað. Og þess vegna skilur hann nú eftir sig arfleifð þagnar, ótta og vonbrigða. Það er ekki nóg að hann hætti. Það þarf uppgjör, ábyrgð og róttæka endurskoðun á því hvernig stéttarfélög virka. Því annars getur vont alltaf versnað. Höfundur er ljósmyndari, nemi í félagsráðgjöf, með bakgrunn í mannréttindum og samfélagsmálum.
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun