Sveitarfélög gegna lykilhlutverki í vistvænni mannvirkjagerð Guðrún Lilja Kristinsdóttir og Bergþóra Góa Kvaran skrifa 20. maí 2025 12:32 Mannvirkjageirinn ber ábyrgð á um 40% af losun gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu samkvæmt sameinuðu þjóðunum ásamt því að mikil efnanotkun fylgir framkvæmdum. Það er ljóst að aðgerðir innan byggingariðnaðarins sem snúa að umhverfismálum eru mikilvægar. Á síðustu árum hafa þó framfarir orðið bæði þar sem umhverfisvottuðum verkefnum hefur fjölgað sem og breytingar í regluverkinu hafa átt sér stað. Það er hins vegar ljóst að betur má ef duga skal og ekki má sofna á verðinum. En hvar liggur ábyrgðin og hvar er hægt að skapa hvata til umbreytinga? Sveitarfélög eiga eitt öflugasta tækið þegar kemur að því að draga úr umhverfisáhrifum bygginga og búa því yfir tækifæri til að móta sjálfbæra framtíð. Þau stýra skipulagi, setja leikreglurnar og geta valið að leiða með góðu fordæmi. Hvort sem það er með vistvænum áherslum í eigin framkvæmdum eða með því að hvetja verktaka og hönnuði til að velja umhverfisvænar lausnir. Mikilvægt að kalla fram breytingar Ef við viljum sjá raunverulegar og hraðar breytingar eru tækifærin mörg á skrifstofum sveitarfélaganna. Þar liggur valdið til að skapa hvata fyrir betri byggingar og möguleiki til að skapa tækifæri fyrir alla aðila í ferlinu – hönnuði, verktaka og verkkaupa – til að velja umhverfisvænar leiðir. En hvatar þurfa að vera skýrir, og kröfurnar markvissar svo sjálfbærar lausnir verði ekki eingöngu kostur, heldur augljósasti valkosturinn. Það eru jákvæð teikn á lofti, mörg sveitarfélög eru farin að nýta verkfæri eins og umhverfisvottanir, eins og Svaninn og BREEAM sem hafa verið leiðandi í byggingariðnaðinum hér á landi. Umhverfismerki á borð við Svaninn, þar sem hægt er að votta ýmisar vörur og þjónustu, eru leiðbeinandi fyrir neytendur og auðvelda valið. Svansmerkið nýtist til að mynda bæði við innkaup á vörum og þjónustu í rekstri sveitarfélaga og við byggingarframkvæmdir. Umhverfismerki veita skýran ramma fyrir þau sem vilja leggja áherslu á umhverfisvænar lausnir og gæði – hvort sem um ræðir nýbyggingar eða endurbætur. Önnur verkfæri sem eru í boði eru lífsferilsgreiningar (LCA) sem sveitarfélög og fagfólk geta einnig unnið markvisst með til að minnka kolefnisspor mannvirkja, m.a. með því að velja efni og lausnir sem hafa minni heildaráhrif á umhverfið yfir allan líftíma byggingarinnar. Þá skiptir einnig miklu máli að horfa til hringrásarhagkerfisins, þar sem efni eru endurnýtt, líftími bygginga lengdur og úrgangur lágmarkaður með snjöllum hönnunar- og framkvæmdalausnum. Hvað er hægt að gera? Hafnarfjarðarbær er gott dæmi um sveitarfélag sem hefur sýnt frumkvæði á þessu sviði en sveitarfélagið býður upp á afslætti af gatnagerðar- og lóðagjöldum fyrir þau sem byggja umhverfisvottaðar byggingar. Með þessu styður bærinn verktaka og aðra í að velja sjálfbærar lausnir í framkvæmdum sem skila sér í gæðum byggingarverkefna þar sem heilsan er í fyrirrúmi og vistvænni hverfum. Þessi fjárhagslegi hvati hefur skilað sér en um fjórðungur allra verkefna sem hafa annað hvort fengið vottun eða eru í Svansvottunarferli eru staðsett í Hafnarfjarðarbæ. Einnig má sjá að mikill fjöldi verkefna er staðsettur í Reykjavík en sveitarfélagið stóð til að mynda að verkefni sem kallast Grænt húsnæði framtíðarinnar sem stuðlar að vistvænni húsnæðisþróun þar sem kallað er eftir tillögum um vistvænni byggð. Fleiri sveitarfélög hafa einnig tekið af skarið en sveitarfélagið Hornafjörður er nú á lokametrunum með að Svansvotta viðbyggingu við leikskólann Sjónarhól og Reykjanesbær er í Svansvottunarferli með hjúkrunarheimili sem rís í Njarðvík. Þá hafa Kópavogur og Garðabær farið í Svansvottunarferli með sínar eigin framkvæmdir en leikskólinn Urriðaból í Garðabæ hlaut Grænu skófluna árið 2024 sem er viðurkenning fyrir mannvirki sem byggt hefur verið með framúrskarandi vistvænum og sjálfbærum áherslum. Sveitarfélög hafa öfluga hvata í höndunum ef viljinn er fyrir hendi. Byggingar sem rísa í dag eru byggðar til að endast í a.m.k. 100 ár. Því eiga allar ákvarðanir sem teknar eru í dag eftir að hafa áhrif á byggingarmassann næstu öldina. Því er mikilvægt að hanna byggingar með betri orkunýtni en tíðkast hefur til að sóa ekki auðlindum og hanna sér í hag til dæmis fyrir (orku)óvissu framtíðarinnar. Það er því mikilvægt að kröfur séu settar á framkvæmdaraðila sem stuðla að betri byggingum fyrir heilsu og umhverfið í framtíðinni. Sveitarfélög gegna þar lykilhlutverki og geta hvatt til grænni lausna m.a. með því að: Setja skýrari umhverfiskröfur í tengslum við skipulagsmál eins og deili- og aðalskipulag og byggingarframkvæmdir t.d. með kröfu um bætta orkunotkun, lægra kolefnisspor o.fl. Veita fjárhagslega hvata, t.d. afslátt af lóðagjöldum og/eða gatnagerðargjöldum. Velja að umhverfisvotta eigin framkvæmdir. Skrifa kröfur sem varða sjálfbærni í eigin útboðsgögn. Gæði bygginga eru umhverfismál Gæði bygginga skipta sköpum. Vandaðar og endingargóðar byggingar draga úr þörf á nýbyggingum og viðhaldi, sem og tilheyrandi umhverfisáhrifum og kostnaði. Reglulegt viðhald, markviss rekstur og endurbætur eru lykilatriði þegar kemur að lengri líftíma bygginga og mikilvægt er að hlúa að þeim húsum sem þegar standa. Reykjavíkurborg hefur tekið frumkvæði með því að innleiða Svansvottun í endurbótaverkefni sín. Einnig hægt að Svansvotta rekstur bygginga, sem eykur umhverfisvitund og tryggir betra eftirlit með viðhaldi. Þegar vel er haldið á spilunum stuðla gæði að sjálfbærni – bæði til skamms tíma og til framtíðar. Við þurfum sveitarfélög sem þora að setja kröfur, hugsa til lengri tíma og velja umhverfisvænar lausnir. Höfundar eru Guðrún Lilja Kristinsdóttir, framkvæmdastjóri Svansins á Íslandi og Bergþóra Góa Kvaran, sérfræðingur hjá Umhverfis- og orkustofnun. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Umhverfismál Sveitarstjórnarmál Byggingariðnaður Mest lesið Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun Rýnt í stöðu kvenna með örorkulífeyri Huld Magnúsdóttir skrifar Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson skrifar Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir skrifar Skoðun Þegar orkuöflun er sett á ís - dæmið frá Suður-Afríku Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans skrifar Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson skrifar Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen skrifar Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson skrifar Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Yfir hverju er verið að brosa? Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld sem fjárfestatenglar Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson skrifar Sjá meira
Mannvirkjageirinn ber ábyrgð á um 40% af losun gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu samkvæmt sameinuðu þjóðunum ásamt því að mikil efnanotkun fylgir framkvæmdum. Það er ljóst að aðgerðir innan byggingariðnaðarins sem snúa að umhverfismálum eru mikilvægar. Á síðustu árum hafa þó framfarir orðið bæði þar sem umhverfisvottuðum verkefnum hefur fjölgað sem og breytingar í regluverkinu hafa átt sér stað. Það er hins vegar ljóst að betur má ef duga skal og ekki má sofna á verðinum. En hvar liggur ábyrgðin og hvar er hægt að skapa hvata til umbreytinga? Sveitarfélög eiga eitt öflugasta tækið þegar kemur að því að draga úr umhverfisáhrifum bygginga og búa því yfir tækifæri til að móta sjálfbæra framtíð. Þau stýra skipulagi, setja leikreglurnar og geta valið að leiða með góðu fordæmi. Hvort sem það er með vistvænum áherslum í eigin framkvæmdum eða með því að hvetja verktaka og hönnuði til að velja umhverfisvænar lausnir. Mikilvægt að kalla fram breytingar Ef við viljum sjá raunverulegar og hraðar breytingar eru tækifærin mörg á skrifstofum sveitarfélaganna. Þar liggur valdið til að skapa hvata fyrir betri byggingar og möguleiki til að skapa tækifæri fyrir alla aðila í ferlinu – hönnuði, verktaka og verkkaupa – til að velja umhverfisvænar leiðir. En hvatar þurfa að vera skýrir, og kröfurnar markvissar svo sjálfbærar lausnir verði ekki eingöngu kostur, heldur augljósasti valkosturinn. Það eru jákvæð teikn á lofti, mörg sveitarfélög eru farin að nýta verkfæri eins og umhverfisvottanir, eins og Svaninn og BREEAM sem hafa verið leiðandi í byggingariðnaðinum hér á landi. Umhverfismerki á borð við Svaninn, þar sem hægt er að votta ýmisar vörur og þjónustu, eru leiðbeinandi fyrir neytendur og auðvelda valið. Svansmerkið nýtist til að mynda bæði við innkaup á vörum og þjónustu í rekstri sveitarfélaga og við byggingarframkvæmdir. Umhverfismerki veita skýran ramma fyrir þau sem vilja leggja áherslu á umhverfisvænar lausnir og gæði – hvort sem um ræðir nýbyggingar eða endurbætur. Önnur verkfæri sem eru í boði eru lífsferilsgreiningar (LCA) sem sveitarfélög og fagfólk geta einnig unnið markvisst með til að minnka kolefnisspor mannvirkja, m.a. með því að velja efni og lausnir sem hafa minni heildaráhrif á umhverfið yfir allan líftíma byggingarinnar. Þá skiptir einnig miklu máli að horfa til hringrásarhagkerfisins, þar sem efni eru endurnýtt, líftími bygginga lengdur og úrgangur lágmarkaður með snjöllum hönnunar- og framkvæmdalausnum. Hvað er hægt að gera? Hafnarfjarðarbær er gott dæmi um sveitarfélag sem hefur sýnt frumkvæði á þessu sviði en sveitarfélagið býður upp á afslætti af gatnagerðar- og lóðagjöldum fyrir þau sem byggja umhverfisvottaðar byggingar. Með þessu styður bærinn verktaka og aðra í að velja sjálfbærar lausnir í framkvæmdum sem skila sér í gæðum byggingarverkefna þar sem heilsan er í fyrirrúmi og vistvænni hverfum. Þessi fjárhagslegi hvati hefur skilað sér en um fjórðungur allra verkefna sem hafa annað hvort fengið vottun eða eru í Svansvottunarferli eru staðsett í Hafnarfjarðarbæ. Einnig má sjá að mikill fjöldi verkefna er staðsettur í Reykjavík en sveitarfélagið stóð til að mynda að verkefni sem kallast Grænt húsnæði framtíðarinnar sem stuðlar að vistvænni húsnæðisþróun þar sem kallað er eftir tillögum um vistvænni byggð. Fleiri sveitarfélög hafa einnig tekið af skarið en sveitarfélagið Hornafjörður er nú á lokametrunum með að Svansvotta viðbyggingu við leikskólann Sjónarhól og Reykjanesbær er í Svansvottunarferli með hjúkrunarheimili sem rís í Njarðvík. Þá hafa Kópavogur og Garðabær farið í Svansvottunarferli með sínar eigin framkvæmdir en leikskólinn Urriðaból í Garðabæ hlaut Grænu skófluna árið 2024 sem er viðurkenning fyrir mannvirki sem byggt hefur verið með framúrskarandi vistvænum og sjálfbærum áherslum. Sveitarfélög hafa öfluga hvata í höndunum ef viljinn er fyrir hendi. Byggingar sem rísa í dag eru byggðar til að endast í a.m.k. 100 ár. Því eiga allar ákvarðanir sem teknar eru í dag eftir að hafa áhrif á byggingarmassann næstu öldina. Því er mikilvægt að hanna byggingar með betri orkunýtni en tíðkast hefur til að sóa ekki auðlindum og hanna sér í hag til dæmis fyrir (orku)óvissu framtíðarinnar. Það er því mikilvægt að kröfur séu settar á framkvæmdaraðila sem stuðla að betri byggingum fyrir heilsu og umhverfið í framtíðinni. Sveitarfélög gegna þar lykilhlutverki og geta hvatt til grænni lausna m.a. með því að: Setja skýrari umhverfiskröfur í tengslum við skipulagsmál eins og deili- og aðalskipulag og byggingarframkvæmdir t.d. með kröfu um bætta orkunotkun, lægra kolefnisspor o.fl. Veita fjárhagslega hvata, t.d. afslátt af lóðagjöldum og/eða gatnagerðargjöldum. Velja að umhverfisvotta eigin framkvæmdir. Skrifa kröfur sem varða sjálfbærni í eigin útboðsgögn. Gæði bygginga eru umhverfismál Gæði bygginga skipta sköpum. Vandaðar og endingargóðar byggingar draga úr þörf á nýbyggingum og viðhaldi, sem og tilheyrandi umhverfisáhrifum og kostnaði. Reglulegt viðhald, markviss rekstur og endurbætur eru lykilatriði þegar kemur að lengri líftíma bygginga og mikilvægt er að hlúa að þeim húsum sem þegar standa. Reykjavíkurborg hefur tekið frumkvæði með því að innleiða Svansvottun í endurbótaverkefni sín. Einnig hægt að Svansvotta rekstur bygginga, sem eykur umhverfisvitund og tryggir betra eftirlit með viðhaldi. Þegar vel er haldið á spilunum stuðla gæði að sjálfbærni – bæði til skamms tíma og til framtíðar. Við þurfum sveitarfélög sem þora að setja kröfur, hugsa til lengri tíma og velja umhverfisvænar lausnir. Höfundar eru Guðrún Lilja Kristinsdóttir, framkvæmdastjóri Svansins á Íslandi og Bergþóra Góa Kvaran, sérfræðingur hjá Umhverfis- og orkustofnun.
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar
Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar
Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar
Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun