Atlaga gegn trans fólki er atlaga gegn mannréttindum Drífa Snædal og Bjarndís Helga Tómasdóttir skrifa 19. maí 2025 07:01 Þegar þrengt er að mannréttindum eins og staðreyndin er um þessar mundir í heiminum, er byrjað á viðkvæmasta hópnum, þeim sem fæstir skilja. Í þetta sinn er trans fólk í eldlínunni en í gegnum tíðina hafa það verið hommar og lesbíur, útlendingar, fólk með fötlun, konur og aðrir hópar sem sögulega hafa ekki farið með völd og áhrif í opinberri umræðu. Og umræðan er sú sama og alltaf, það er alið á ótta við að fólk fái mannréttindi á við aðra. Að það sé á einhvern hátt skaðlegt að viðurkenna tilvist fólks og tilverurétt til jafns við aðra. Rætnar sögur fara á kreik en þegar grafið er dýpra eru þetta alltaf sömu sögurnar: Fyrir fjörutíu árum síðan voru þetta sögur um homma sem leituðu á unga drengi og reynt að draga samansemmerki á milli barnaníðs og kynhneigðar, það var meira að segja umræða um hvort hommar ættu að nota sömu sturtur í sundi og aðrir karlar. Konur þóttu of tilfinningasamar til að geta tekið þátt í rökhyggjunni sem þarf til að nýta kosningarétt, fólk með fötlun þótti illa lyktandi og óviðeigandi í samskiptum, útlendingar voru allir álitnir nauðgarar og svo mætti áfram telja. Þessi hræðsluáróður er svo gjarnan rammað inn sem vernd fyrir konur og börn en í raun er þetta ekkert annað en viðleitni til að halda í óbreytt ástand í samfélaginu. Þegar jaðarsettir hópar hafa fengið sömu réttindi og aðrir borgarar hefur það nær undantekningarlaust auðgað líf samfélagsins alls. Það ógnaði ekki gagnkynja hjónaböndum að hjónabönd tveggja einstaklinga af sama kyni hlytu viðurkenningu. Með tilkomu kvenna í stjórnmálum komust leikskólamál og kynbundið ofbeldi loks á dagskrá stjórnmálanna, öllum til hagsbóta. Fólk með fötlun er ekki lengur lokað inni á stofnunum með þeirri skerðingu á lífsgæðum sem það er fyrir þau og þeirra nánustu og í samfélagi fjölbreytilegra þjóðerna víkkar sjóndeildarhringur allra. Nú reyna þau sem óttast að missa völd, status og yfirráð að telja okkur trú um að trans fólk sé ógnin. Það er markvisst gert lítið úr þeim tilfinningum sem trans fólk upplifir, þá vanlíðan sem það upplifir og þá dýrmætu gleði sem fylgir því að fá að vera þú sjálf/t/ur. Spunnar eru sögur um „karla sem þykjast vera konur“ til þess að smygla sér inn í kvennarými; kvennaathvörf, kvennaklósett eða kvennaklefa, allt í þeim tilgangi að valda konum skaða. Litið er á „trans“ sem einhverja tískubylgju eða pólitíska afstöðu og horft framhjá því að trans fólk hefur alltaf verið til, í öllum samfélögum og menningarheimum. Umræðan er skuggalega lík umræðunni sem var um samkynhneigða fyrir nokkrum áratugum. Staðreyndin er sú að karlar hafa ekki þurft að smygla sér inn í kvennarými á fölskum forsendum til að beita þær ofbeldi – konur eru í raun í mestri hættu gagnvart þeim sem standa þeim næst. Og þegar við tölum um ofbeldi er það reynslan frá Stígamótum að ofbeldi gegn trans konum er af sama meiði og ofbeldi gegn öðrum konum. Trans fólk er reyndar mjög berskjaldað fyrir ofbeldi eins og annað fólk sem ekki passar inn í normið (fatlað fólk, útlendingar, sýnilega hinsegin fólk, og já, konur). Þegar skotleyfi er gefið á einn hóp í samfélaginu er svo auðvelt að færa mörkin og gefa skotleyfi á næsta hóp, og svo næsta. Það hefur nú þegar gerst og hafa afturhaldsöfl til dæmis beint sjónum sínum að einhverfu fólki og rétti kvenna til að ráða yfir eigin líkama og frjósemi. Ramminn utanum það sem þykir ásættanlegt þrengist og spjótin beinast í allar áttir, til dæmis að konum sem þykja karlmannlegar í útliti eða hafa karllæga kyntjáningu, of hávaxnar til dæmis, stuttklipptar, ómálaða eða of djúpraddaðar og eru dæmi þess að þeim hefur verið meinaður aðgangur að skilgreindum kvennarýmum. Og þetta mun ekki stoppa þar. Ábyrgð yfirvalda og fólks í valdastöðu er mikil, orð þeirra hafa mikið vægi og því mega yfirvöld ekki leyfa sér að afmennska fólk og ala á tortryggni í garð þeirra sem hvað mest þurfa á vernd að halda. Það að jaðarsetja ákveðna hópa setur þá beinlínis í hættu og yfirvöld verða að taka sér stöðu með mannréttindum í hvívetna og setja skýr mörk í opinberri umræðu. En ábyrgð okkar sem samfélag er einnig mikil og framlag hvers og eins okkar til baráttunnar fyrir réttlátara samfélagi skiptir máli, það hefur sagan einnig sýnt okkur. Þann árangur sem náðst hefur í mannréttindamálum á Íslandi má ekki síst þakka mikilli samstöðu innan kvennahreyfingarinnar og nú á síðustu áratugum, samstöðu kvennahreyfingarinnar og hinseginhreyfingarinnar. Þessi samstaða er fjöregg okkar, hún er dýrmæt, sjálfsögð og eðlileg og við verðum að standa vörð um hana. Við stöndum saman í baráttunni fyrir mannréttindum! Höfundar eru talskona Stígamóta og formaður Samtakanna 78. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hinsegin Málefni trans fólks Drífa Snædal Bjarndís Helga Tómasdóttir Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Fjármál framhaldsskóla Atli Ísleifsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Sjá meira
Þegar þrengt er að mannréttindum eins og staðreyndin er um þessar mundir í heiminum, er byrjað á viðkvæmasta hópnum, þeim sem fæstir skilja. Í þetta sinn er trans fólk í eldlínunni en í gegnum tíðina hafa það verið hommar og lesbíur, útlendingar, fólk með fötlun, konur og aðrir hópar sem sögulega hafa ekki farið með völd og áhrif í opinberri umræðu. Og umræðan er sú sama og alltaf, það er alið á ótta við að fólk fái mannréttindi á við aðra. Að það sé á einhvern hátt skaðlegt að viðurkenna tilvist fólks og tilverurétt til jafns við aðra. Rætnar sögur fara á kreik en þegar grafið er dýpra eru þetta alltaf sömu sögurnar: Fyrir fjörutíu árum síðan voru þetta sögur um homma sem leituðu á unga drengi og reynt að draga samansemmerki á milli barnaníðs og kynhneigðar, það var meira að segja umræða um hvort hommar ættu að nota sömu sturtur í sundi og aðrir karlar. Konur þóttu of tilfinningasamar til að geta tekið þátt í rökhyggjunni sem þarf til að nýta kosningarétt, fólk með fötlun þótti illa lyktandi og óviðeigandi í samskiptum, útlendingar voru allir álitnir nauðgarar og svo mætti áfram telja. Þessi hræðsluáróður er svo gjarnan rammað inn sem vernd fyrir konur og börn en í raun er þetta ekkert annað en viðleitni til að halda í óbreytt ástand í samfélaginu. Þegar jaðarsettir hópar hafa fengið sömu réttindi og aðrir borgarar hefur það nær undantekningarlaust auðgað líf samfélagsins alls. Það ógnaði ekki gagnkynja hjónaböndum að hjónabönd tveggja einstaklinga af sama kyni hlytu viðurkenningu. Með tilkomu kvenna í stjórnmálum komust leikskólamál og kynbundið ofbeldi loks á dagskrá stjórnmálanna, öllum til hagsbóta. Fólk með fötlun er ekki lengur lokað inni á stofnunum með þeirri skerðingu á lífsgæðum sem það er fyrir þau og þeirra nánustu og í samfélagi fjölbreytilegra þjóðerna víkkar sjóndeildarhringur allra. Nú reyna þau sem óttast að missa völd, status og yfirráð að telja okkur trú um að trans fólk sé ógnin. Það er markvisst gert lítið úr þeim tilfinningum sem trans fólk upplifir, þá vanlíðan sem það upplifir og þá dýrmætu gleði sem fylgir því að fá að vera þú sjálf/t/ur. Spunnar eru sögur um „karla sem þykjast vera konur“ til þess að smygla sér inn í kvennarými; kvennaathvörf, kvennaklósett eða kvennaklefa, allt í þeim tilgangi að valda konum skaða. Litið er á „trans“ sem einhverja tískubylgju eða pólitíska afstöðu og horft framhjá því að trans fólk hefur alltaf verið til, í öllum samfélögum og menningarheimum. Umræðan er skuggalega lík umræðunni sem var um samkynhneigða fyrir nokkrum áratugum. Staðreyndin er sú að karlar hafa ekki þurft að smygla sér inn í kvennarými á fölskum forsendum til að beita þær ofbeldi – konur eru í raun í mestri hættu gagnvart þeim sem standa þeim næst. Og þegar við tölum um ofbeldi er það reynslan frá Stígamótum að ofbeldi gegn trans konum er af sama meiði og ofbeldi gegn öðrum konum. Trans fólk er reyndar mjög berskjaldað fyrir ofbeldi eins og annað fólk sem ekki passar inn í normið (fatlað fólk, útlendingar, sýnilega hinsegin fólk, og já, konur). Þegar skotleyfi er gefið á einn hóp í samfélaginu er svo auðvelt að færa mörkin og gefa skotleyfi á næsta hóp, og svo næsta. Það hefur nú þegar gerst og hafa afturhaldsöfl til dæmis beint sjónum sínum að einhverfu fólki og rétti kvenna til að ráða yfir eigin líkama og frjósemi. Ramminn utanum það sem þykir ásættanlegt þrengist og spjótin beinast í allar áttir, til dæmis að konum sem þykja karlmannlegar í útliti eða hafa karllæga kyntjáningu, of hávaxnar til dæmis, stuttklipptar, ómálaða eða of djúpraddaðar og eru dæmi þess að þeim hefur verið meinaður aðgangur að skilgreindum kvennarýmum. Og þetta mun ekki stoppa þar. Ábyrgð yfirvalda og fólks í valdastöðu er mikil, orð þeirra hafa mikið vægi og því mega yfirvöld ekki leyfa sér að afmennska fólk og ala á tortryggni í garð þeirra sem hvað mest þurfa á vernd að halda. Það að jaðarsetja ákveðna hópa setur þá beinlínis í hættu og yfirvöld verða að taka sér stöðu með mannréttindum í hvívetna og setja skýr mörk í opinberri umræðu. En ábyrgð okkar sem samfélag er einnig mikil og framlag hvers og eins okkar til baráttunnar fyrir réttlátara samfélagi skiptir máli, það hefur sagan einnig sýnt okkur. Þann árangur sem náðst hefur í mannréttindamálum á Íslandi má ekki síst þakka mikilli samstöðu innan kvennahreyfingarinnar og nú á síðustu áratugum, samstöðu kvennahreyfingarinnar og hinseginhreyfingarinnar. Þessi samstaða er fjöregg okkar, hún er dýrmæt, sjálfsögð og eðlileg og við verðum að standa vörð um hana. Við stöndum saman í baráttunni fyrir mannréttindum! Höfundar eru talskona Stígamóta og formaður Samtakanna 78.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun