Þegar nemendur skilja ekki grundvallarhugtök: Hvað segir það um kennsluna? Guðmundur Björnsson skrifar 8. mars 2025 16:01 Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. Í samtalinu kom fram að 15 ára ungmenni í grunnskóla hafði fengið það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Það sem kom mér á óvart var að ungmennið virtist ekki átta sig á því hvað orðið rök þýðir. Ekki aðeins átti nemandinn erfitt með að skilja hugtakið heldur hafði hann fengið verkefnið án skýrrar leiðsagnar frá kennara um hvað væri átt við með rökum eða hvernig rökfærsluritgerð ætti að vera uppbyggð. Þetta samtal vakti strax tvær spurningar í huga mér: Annars vegar, af hverju vissi 15 ára ungmenni ekki hvað rök eru, og hins vegar, hvers vegna var verkefnið lagt fyrir án þess að kennari hefði tryggt að nemendur hefðu nauðsynlega þekkingu til að vinna það? Skortur á grunnskilningi – einkenni stærra vandamáls? Rökhugsun og röksemdafærsla eru lykilatriði í námi og daglegu lífi. Að geta sett fram rök og byggt mál sitt á skynsamlegum og sannfærandi forsendum er grunnforsenda fyrir því að taka þátt í samfélaginu af ábyrgð og skilningi. Þessi hæfni er sérstaklega mikilvæg í lýðræðislegu samfélagi þar sem borgarar þurfa að taka upplýstar ákvarðanir, meta sannleiksgildi upplýsinga og greina á milli staðreynda og skoðana. Þegar ungmenni á unglingsaldri skilur ekki grundvallarhugtök eins og rök vekur það spurningar um kennsluhætti og námskrárgrunninn. Þetta gæti verið vísbending um að íslenskt skólakerfi leggi ekki nægilega mikla áherslu á rökhugsun sem hluta af grunnmenntun nemenda. Ef nemendur eiga að geta skrifað rökfærsluritgerð hlýtur það að vera forsenda að þeir skilji hvað rök eru og hvernig á að beita þeim. Rökhugsun á gervigreindaröld – mikilvægari en nokkru sinni fyrr Í nútímanum, þar sem gervigreind og tækniframfarir breyta því hvernig við nálgumst upplýsingar, skiptir gagnrýnin hugsun enn meira máli. Við lifum á tímum þar sem falsfréttir, upphrópanir og alls konar ósannindi dreifast hraðar en nokkru sinni fyrr – oft án þess að fólk spyrji sig hvort upplýsingarnar standist rýni. Samfélagsmiðlar og gervigreindarverkfæri búa til sannfærandi texta, myndir og jafnvel myndskeið sem eru hrein fölsun, en líta út fyrir að vera trúverðug. Ef ungt fólk lærir ekki að nota rök og meta sannleiksgildi upplýsinga, þá verður það berskjaldað fyrir áróðri og blekkingum. Þetta undirstrikar hversu mikilvægt er að kenna nemendum að rökstyðja mál sitt og greina milli staðreynda og rangfærslna. Ef við viljum koma í veg fyrir að komandi kynslóðir falli fyrir blekkingum verðum við að styrkja kennslu í rökhugsun og gagnrýnni hugsun – og það byrjar allt með því að tryggja að nemendur skilji hvað rök eru. Vandinn við ónógan undirbúning verkefna Það sem mér þótti ekki síður áhyggjuefni var að nemandanum hafði einfaldlega verið sett fyrir verkefni án þess að kennari hefði gengið úr skugga um að allir skildu lykilhugtökin og tilgang verkefnisins. Það er því miður ekki óalgengt að kennarar setji nemendum fyrir verkefni til að vinna heima eða í skólanum án þess að tryggja að allir hafi nauðsynlega undirstöðu til að leysa þau. Slíkur skortur á undirbúningi getur haft eftirfarandi neikvæð áhrif: Óöryggi nemenda: Ef nemendur eiga erfitt með að skilja verkefni sem þeim eru sett fyrir, gætu þeir upplifað vanmátt og misst áhugann á náminu. Slakur námsárangur: Ef nemendur fá ekki nægilega leiðsögn er hætta á að þeir misskilji verkefnið og skili af sér illa unnu efni sem endurspeglar ekki raunverulega getu þeirra. Minnkandi færni í rökhugsun: Ef nemendur læra ekki að nota rök rétt í grunnskóla, hvernig geta þeir þá þróað þessa hæfni síðar í námi eða starfi? Þetta er áminning um að ekki dugar að leggja fyrir verkefni með fyrirmælum og senda nemendur af stað í sjálfstæða vinnu – það þarf að tryggja að þeir hafi nauðsynlega þekkingu og færni til að takast á við verkefnið. Hvað má bæta? Lausnir og tillögur Skólakerfið á að leggja áherslu á rökhugsun og rökfærslu og þarf því að tryggja að nemendur fái skýra leiðsögn, markvissa þjálfun og tækifæri til að æfa sig í að beita rökum á árangursríkan hátt. Hér eru nokkrar leiðir til að bæta úr þessum vanda: Kennarar þurfa að útskýra hugtök áður en verkefni hefjast. Það ætti að vera grunnkrafa að áður en nemendur spreyta sig á rökfærsluverkefni séu þeir búnir að fá kennslu í því hvað rök eru, hvernig þau eru byggð upp og hvernig þau eru notuð í röksemdafærslu. Aukið vægi gagnrýninnar hugsunar í námskrá. Nemendur þurfa að læra að greina á milli haldbærra raka og veikra raka, sjá tengsl á milli hugmynda og æfa sig í rökræðu þar sem þeir nota rök til að verja skoðanir sínar. Leiðsagnarkennsla í stað verkefnaskila án stuðnings. Þegar nemendur fá verkefni sem byggja á hugtökum sem þeir eru ekki vanir að nota þarf að tryggja að kennari leiðbeini þeim í ferlinu. Aukið vægi rökfræði í grunnskóla. Með markvissri kennslu í rökfræði gætu nemendur lært að greina röksemdafærslur í fréttum, samfélagsmiðlum og auglýsingum – færni sem er nauðsynleg á tímum gervigreindar og upplýsingaóreiðu. Þessi reynsla er áminning um að skólakerfið ber ábyrgð á því að tryggja að nemendur skilji grunnatriði áður en þeim eru sett fyrir verkefni sem byggjast á þeim. Ef 15 ára nemandi skilur ekki hvað rök eru, þá vaknar sú spurning hvað það segir um kennsluna sem hann hefur fengið. Í heimi þar sem ofgnótt falsfrétta og efnis búið til af gervigreind flæðir yfir okkur, getum við ekki leyft okkur að ala upp kynslóð sem skortir færni í rökhugsun. Gervigreind hefur sýnt að hún getur framleitt sannfærandi texta, myndefni og fréttir sem eru byggðar á röngum eða skálduðum upplýsingum, oft án nokkurra heimildartilvitnana. Þegar slík tæki geta „ofskynjað“ (e. hallucinate) efni og búið til staðlausar „staðreyndir”, verður gagnrýnin hugsun mikilvægari en nokkru sinni fyrr. Skólakerfið verður að leggja aukna áherslu á rökfræði, gagnrýna hugsun og hæfni til að greina á milli staðreynda og skáldskapar – því án þessara verkfæra er hætt við að ungt fólk verði leiksoppur þeirra sem vilja afvegaleiða það, villa um fyrir því og sannfæra það um hvað sem er. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Háskólar Skóla- og menntamál Guðmundur Björnsson Mest lesið „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson Skoðun Skoðun Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Sjá meira
Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. Í samtalinu kom fram að 15 ára ungmenni í grunnskóla hafði fengið það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Það sem kom mér á óvart var að ungmennið virtist ekki átta sig á því hvað orðið rök þýðir. Ekki aðeins átti nemandinn erfitt með að skilja hugtakið heldur hafði hann fengið verkefnið án skýrrar leiðsagnar frá kennara um hvað væri átt við með rökum eða hvernig rökfærsluritgerð ætti að vera uppbyggð. Þetta samtal vakti strax tvær spurningar í huga mér: Annars vegar, af hverju vissi 15 ára ungmenni ekki hvað rök eru, og hins vegar, hvers vegna var verkefnið lagt fyrir án þess að kennari hefði tryggt að nemendur hefðu nauðsynlega þekkingu til að vinna það? Skortur á grunnskilningi – einkenni stærra vandamáls? Rökhugsun og röksemdafærsla eru lykilatriði í námi og daglegu lífi. Að geta sett fram rök og byggt mál sitt á skynsamlegum og sannfærandi forsendum er grunnforsenda fyrir því að taka þátt í samfélaginu af ábyrgð og skilningi. Þessi hæfni er sérstaklega mikilvæg í lýðræðislegu samfélagi þar sem borgarar þurfa að taka upplýstar ákvarðanir, meta sannleiksgildi upplýsinga og greina á milli staðreynda og skoðana. Þegar ungmenni á unglingsaldri skilur ekki grundvallarhugtök eins og rök vekur það spurningar um kennsluhætti og námskrárgrunninn. Þetta gæti verið vísbending um að íslenskt skólakerfi leggi ekki nægilega mikla áherslu á rökhugsun sem hluta af grunnmenntun nemenda. Ef nemendur eiga að geta skrifað rökfærsluritgerð hlýtur það að vera forsenda að þeir skilji hvað rök eru og hvernig á að beita þeim. Rökhugsun á gervigreindaröld – mikilvægari en nokkru sinni fyrr Í nútímanum, þar sem gervigreind og tækniframfarir breyta því hvernig við nálgumst upplýsingar, skiptir gagnrýnin hugsun enn meira máli. Við lifum á tímum þar sem falsfréttir, upphrópanir og alls konar ósannindi dreifast hraðar en nokkru sinni fyrr – oft án þess að fólk spyrji sig hvort upplýsingarnar standist rýni. Samfélagsmiðlar og gervigreindarverkfæri búa til sannfærandi texta, myndir og jafnvel myndskeið sem eru hrein fölsun, en líta út fyrir að vera trúverðug. Ef ungt fólk lærir ekki að nota rök og meta sannleiksgildi upplýsinga, þá verður það berskjaldað fyrir áróðri og blekkingum. Þetta undirstrikar hversu mikilvægt er að kenna nemendum að rökstyðja mál sitt og greina milli staðreynda og rangfærslna. Ef við viljum koma í veg fyrir að komandi kynslóðir falli fyrir blekkingum verðum við að styrkja kennslu í rökhugsun og gagnrýnni hugsun – og það byrjar allt með því að tryggja að nemendur skilji hvað rök eru. Vandinn við ónógan undirbúning verkefna Það sem mér þótti ekki síður áhyggjuefni var að nemandanum hafði einfaldlega verið sett fyrir verkefni án þess að kennari hefði gengið úr skugga um að allir skildu lykilhugtökin og tilgang verkefnisins. Það er því miður ekki óalgengt að kennarar setji nemendum fyrir verkefni til að vinna heima eða í skólanum án þess að tryggja að allir hafi nauðsynlega undirstöðu til að leysa þau. Slíkur skortur á undirbúningi getur haft eftirfarandi neikvæð áhrif: Óöryggi nemenda: Ef nemendur eiga erfitt með að skilja verkefni sem þeim eru sett fyrir, gætu þeir upplifað vanmátt og misst áhugann á náminu. Slakur námsárangur: Ef nemendur fá ekki nægilega leiðsögn er hætta á að þeir misskilji verkefnið og skili af sér illa unnu efni sem endurspeglar ekki raunverulega getu þeirra. Minnkandi færni í rökhugsun: Ef nemendur læra ekki að nota rök rétt í grunnskóla, hvernig geta þeir þá þróað þessa hæfni síðar í námi eða starfi? Þetta er áminning um að ekki dugar að leggja fyrir verkefni með fyrirmælum og senda nemendur af stað í sjálfstæða vinnu – það þarf að tryggja að þeir hafi nauðsynlega þekkingu og færni til að takast á við verkefnið. Hvað má bæta? Lausnir og tillögur Skólakerfið á að leggja áherslu á rökhugsun og rökfærslu og þarf því að tryggja að nemendur fái skýra leiðsögn, markvissa þjálfun og tækifæri til að æfa sig í að beita rökum á árangursríkan hátt. Hér eru nokkrar leiðir til að bæta úr þessum vanda: Kennarar þurfa að útskýra hugtök áður en verkefni hefjast. Það ætti að vera grunnkrafa að áður en nemendur spreyta sig á rökfærsluverkefni séu þeir búnir að fá kennslu í því hvað rök eru, hvernig þau eru byggð upp og hvernig þau eru notuð í röksemdafærslu. Aukið vægi gagnrýninnar hugsunar í námskrá. Nemendur þurfa að læra að greina á milli haldbærra raka og veikra raka, sjá tengsl á milli hugmynda og æfa sig í rökræðu þar sem þeir nota rök til að verja skoðanir sínar. Leiðsagnarkennsla í stað verkefnaskila án stuðnings. Þegar nemendur fá verkefni sem byggja á hugtökum sem þeir eru ekki vanir að nota þarf að tryggja að kennari leiðbeini þeim í ferlinu. Aukið vægi rökfræði í grunnskóla. Með markvissri kennslu í rökfræði gætu nemendur lært að greina röksemdafærslur í fréttum, samfélagsmiðlum og auglýsingum – færni sem er nauðsynleg á tímum gervigreindar og upplýsingaóreiðu. Þessi reynsla er áminning um að skólakerfið ber ábyrgð á því að tryggja að nemendur skilji grunnatriði áður en þeim eru sett fyrir verkefni sem byggjast á þeim. Ef 15 ára nemandi skilur ekki hvað rök eru, þá vaknar sú spurning hvað það segir um kennsluna sem hann hefur fengið. Í heimi þar sem ofgnótt falsfrétta og efnis búið til af gervigreind flæðir yfir okkur, getum við ekki leyft okkur að ala upp kynslóð sem skortir færni í rökhugsun. Gervigreind hefur sýnt að hún getur framleitt sannfærandi texta, myndefni og fréttir sem eru byggðar á röngum eða skálduðum upplýsingum, oft án nokkurra heimildartilvitnana. Þegar slík tæki geta „ofskynjað“ (e. hallucinate) efni og búið til staðlausar „staðreyndir”, verður gagnrýnin hugsun mikilvægari en nokkru sinni fyrr. Skólakerfið verður að leggja aukna áherslu á rökfræði, gagnrýna hugsun og hæfni til að greina á milli staðreynda og skáldskapar – því án þessara verkfæra er hætt við að ungt fólk verði leiksoppur þeirra sem vilja afvegaleiða það, villa um fyrir því og sannfæra það um hvað sem er. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ.
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun