Beðið fyrir verðbólgu Halla Gunnarsdóttir skrifar 18. febrúar 2025 11:31 „Ég bið fyrir verðbólgu á hverjum degi, stíg sérstakan verðbólgudans … því þegar verðbólgan hækkar hratt getum við aukið álagninguna.“ Eitthvað á þessa vegu mæltist bandarískum forstjóra fyrir nokkrum árum og opinberaði þar sannleik sem sjaldan er færður í orð, en allir þekkja: verðbólgutímar geta verið gullöld fyrir fyrirtæki. Þetta á ekki síst við um þau fyrirtæki sem geta nýtt sér fákeppni. Þegar neytendur venjast sífelldum verðhækkunum geta fyrirtæki auðveldlega velt öllum kostnaðarhækkunum út í verðlag og jafnvel aukið álagninguna á sama tíma. Réttlætingar er vart þörf, því á verðbólgutímum færast mörkin til og fólk hættir að átta sig á því hvert raunverulegt verð ætti að vera. Þessi veruleiki er Íslendingum vel kunnur. Sögulegur hagnaður í og eftir heimsfaraldur Verðbólguárin 2021–2023 voru í grunninn sérstaklega hagstæð fyrir íslensk fyrirtæki. Árið 2019 nam hagnaður fyrirtækja í viðskiptahagkerfinu 6% af tekjum þeirra, en árið 2021 hafði þetta hlutfall rúmlega tvöfaldast í 13% og hefur haldist hátt síðan. Þrátt fyrir miklar kostnaðarhækkanir stórjókst gróði fyrirtækja og fór úr 265 milljörðum árið 2019 í 741 milljarð árið 2022. Þótt hagnaðurinn hefði ekki verið jafnmikill árið eftir þá voru 536 milljarðarnir sem fyrirtæki rökuðu til sín árið 2023 samt um tvöfaldur hagnaður ársins 2019. Þetta er ekki eðlilegur vöxtur sem á rætur í dugnaði og útsjónarsemi, þetta er gróðastarfsemi á verðbólgutímum sem við borgum öll fyrir úr eigin vasa. Hefðu fyrirtækin slegið af hinum miklu arðsemiskröfum sínum hefði verðbólgan orðið lægri en raun bar vitni. Það þýðir jafnframt að ekki hefði verið ástæða til að hækka vexti upp úr öllu valdi með gríðarlegum tilkostnaði fyrir heimili í landinu. Heimilin borga sum sé gróða fyrirtækjanna ekki aðeins í gegnum hærra vöruverð, heldur líka í gegnum háa vexti og þar með húsnæðiskostnað sem er langt umfram það sem eðlilegt getur talist. Þá eru ónefndir allir skattarnir sem við greiðum beint til að mæta miklum vaxtakostnaði ríkissjóðs. Fyrirtækin áttu að halda aftur af verðhækkunum Fyrir ári síðan, að undangengnum öllum þessum fyrirtækjagróða, féllst launafólk á almennum markaði á kjarasamninga sem kváðu í grunninn á um launahækkanir sem voru lægri en verðbólga. Hugmyndin var sú að laun venjulegs fólks væru meginóvissuþátturinn varðandi verðbólguna og ef launahækkanir yrðu afar hóflegar gætu fyrirtæki haldið aftur af verðhækkunum sem aftur myndi skapa forsendur fyrir lægri verðbólgu og vöxtum. Þetta var óþægilega einföld hugmynd um orsakir og samsetningu verðbólgu, en það var engu að síður skýrt að fyrirtækin yrðu að halda aftur af verðhækkunum ef þetta samkomulag átti að ganga eftir. Og hvað hefur gerst? Þurfti að hækka tómatana um 63% í febrúar? Nú er óvíst hvort einhver tók að sér að dansa verðbólgudansinn, en í aðdraganda jóla steig forsvarsfólk nokkurra verslana og fyrirtækja fram og boðaði verðhækkanir í svo samstilltum kór að Samkeppniseftirlitið sá sig knúið til að benda á að slíkar yfirlýsingar gætu stuðlað að samhæfðum verðhækkunum, með öðrum orðum verðsamráði fyrir opnum tjöldum. Eftir því sem heimildir úr matvöruverslun herma þá brugðust heildsalar þegar í stað við merkjasendingunum og hækkuðu verð á mörgum vörum, jafnvel um tugi prósenta. Smásalan fylgdi á eftir. Verðhækkanirnar voru því nánast eins fyrirsjáanlegar og sjálf áramótin. Samkvæmt nýjustu úttekt verðlagseftirlits ASÍ hækkuðu tómatar í lausu um 63% milli janúar og febrúar í Bónus. Holta heimshorna kjúklingur í Krónunni hefur hækkað um 5–14% frá janúar og ferskt kjúklingakjöt hefur einnig hækkað verulega. Það verður sífellt dýrara að borða. Ekki sér fyrir endann á þessu og nú hafa bæði Festi og Hagar tilkynnt um að hagnaður þeirra hafi aukist milli ára 2023 og 2024, á einmitt sama tíma og öllum var gert að leggjast á árarnar við að ná verðbólgunni niður. Hver á að sýna hófsemi? Á meðan launafólk er sífellt beðið um að sýna ábyrgð og hófsemi, er atvinnulífið hvorki gagnrýnt né krafið um að slá af eigin gróða. Þetta er eins og að tveir aðilar semji um að fara hægt yfir en annar aðilinn er settur í hlekki á meðan hinn fær að valsa frjáls og stýra sínum eigin hraða. Launafólk er fast inni í samningum til fjögurra ára en fyrirtækin geta hagað álagningu sinni eins og þeim sýnist. Samtök atvinnulífsins hafa varpað frá sér allri ábyrgð með þeirri fullyrðingu að þau geti ekki skipt sér af verðlagi þar sem það gæti varðað við samkeppnislög, sem er talsverð afbökun á veruleikanum. Fyrirtæki sem bjuggu við sögulegt góðæri á sama tíma og fólk saup seyðið af verðbólgunni verða að axla ábyrgð ef núverandi kjarasamningar eiga að halda. Af hverju eiga heimilin og launafólk alltaf að borga brúsann? Hvers vegna ættu stór fyrirtæki að fá að dansa í gegnum verðbólguna með aukinn hagnað á meðan venjulegt fólk er krafið um aðhald? Ef fyrirtækin ætla ekki að sýna samfélagslega ábyrgð sjálf með því að halda aftur af hagnaðarsókn, þá er ljóst að svona kjarasamninga verður aldrei hægt að gera aftur. Höfundur er formaður VR og í framboði í kosningum sem fram fara 6. til 13. mars nk. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Halla Gunnarsdóttir Formannskjör í VR 2025 Mest lesið Við vitum alveg upphafið Guðný Níelsen Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir Skoðun Varalitur á skattagrísinum Helgi Brynjarsson Skoðun Leiðréttingin leiðrétt Sigurgeir Brynjar Kristgeirsson Skoðun Það er flókið að eiga næstum 500 milljarða króna á Íslandi Þórður Snær Júlíusson Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 3/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Hvað skiptir okkur mestu máli? Dóra Guðrún Guðmundsdóttir Skoðun Mikilvægt skref til sáttar Guðmundur Ari Sigurjónsson Skoðun Hugrekki getur af sér hugrekki Þorbjörg Þorvaldsdóttir Skoðun Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Hugrekki getur af sér hugrekki Þorbjörg Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Húmanisminn í kærleikanum og kærleikurinn í húmanismanum Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Helför gyðinga gegn íbúum Palestínu Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Leiðréttingin leiðrétt Sigurgeir Brynjar Kristgeirsson skrifar Skoðun Hvað skiptir okkur mestu máli? Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægt skref til sáttar Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Staðið með þjóðinni Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Við vitum alveg upphafið Guðný Níelsen skrifar Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 3/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Varalitur á skattagrísinum Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Við eigum ekki efni á vonleysi né uppgjöf Magnús Magnússon skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli eitt: Tómlæti Íslendinga Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Þegar líða fer að jólum Ísak Hilmarsson skrifar Skoðun Svansvottaðar íbúðir – fjárfesting í lífsgæðum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hættulegt tal Sjálfstæðisflokksins og Viðskiptaráðs Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Þetta má ekki gerast aftur! - Álag á útsvar Sveinn Ægir Birgisson skrifar Skoðun Meistaragráða í lífsreynslu Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar Skoðun Stjórnvöld, Óskar á heima hér! Þóra Andrésdóttir skrifar Skoðun Dvel þú í draumahöll Hugrún Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Níðingsverk Jón Daníelsson skrifar Skoðun Umhverfi, heilsa og skólamáltíðir Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Æji nei innflytjendur Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Stríðsglæpir sem munu ekki gleymast! Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Samstaða, kjarkur og þor Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson skrifar Skoðun Yfirfull fangelsi, brostið kerfi Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Þegar rafmagn hættir að vera sjálfsagður hlutur Árni B. Möller skrifar Sjá meira
„Ég bið fyrir verðbólgu á hverjum degi, stíg sérstakan verðbólgudans … því þegar verðbólgan hækkar hratt getum við aukið álagninguna.“ Eitthvað á þessa vegu mæltist bandarískum forstjóra fyrir nokkrum árum og opinberaði þar sannleik sem sjaldan er færður í orð, en allir þekkja: verðbólgutímar geta verið gullöld fyrir fyrirtæki. Þetta á ekki síst við um þau fyrirtæki sem geta nýtt sér fákeppni. Þegar neytendur venjast sífelldum verðhækkunum geta fyrirtæki auðveldlega velt öllum kostnaðarhækkunum út í verðlag og jafnvel aukið álagninguna á sama tíma. Réttlætingar er vart þörf, því á verðbólgutímum færast mörkin til og fólk hættir að átta sig á því hvert raunverulegt verð ætti að vera. Þessi veruleiki er Íslendingum vel kunnur. Sögulegur hagnaður í og eftir heimsfaraldur Verðbólguárin 2021–2023 voru í grunninn sérstaklega hagstæð fyrir íslensk fyrirtæki. Árið 2019 nam hagnaður fyrirtækja í viðskiptahagkerfinu 6% af tekjum þeirra, en árið 2021 hafði þetta hlutfall rúmlega tvöfaldast í 13% og hefur haldist hátt síðan. Þrátt fyrir miklar kostnaðarhækkanir stórjókst gróði fyrirtækja og fór úr 265 milljörðum árið 2019 í 741 milljarð árið 2022. Þótt hagnaðurinn hefði ekki verið jafnmikill árið eftir þá voru 536 milljarðarnir sem fyrirtæki rökuðu til sín árið 2023 samt um tvöfaldur hagnaður ársins 2019. Þetta er ekki eðlilegur vöxtur sem á rætur í dugnaði og útsjónarsemi, þetta er gróðastarfsemi á verðbólgutímum sem við borgum öll fyrir úr eigin vasa. Hefðu fyrirtækin slegið af hinum miklu arðsemiskröfum sínum hefði verðbólgan orðið lægri en raun bar vitni. Það þýðir jafnframt að ekki hefði verið ástæða til að hækka vexti upp úr öllu valdi með gríðarlegum tilkostnaði fyrir heimili í landinu. Heimilin borga sum sé gróða fyrirtækjanna ekki aðeins í gegnum hærra vöruverð, heldur líka í gegnum háa vexti og þar með húsnæðiskostnað sem er langt umfram það sem eðlilegt getur talist. Þá eru ónefndir allir skattarnir sem við greiðum beint til að mæta miklum vaxtakostnaði ríkissjóðs. Fyrirtækin áttu að halda aftur af verðhækkunum Fyrir ári síðan, að undangengnum öllum þessum fyrirtækjagróða, féllst launafólk á almennum markaði á kjarasamninga sem kváðu í grunninn á um launahækkanir sem voru lægri en verðbólga. Hugmyndin var sú að laun venjulegs fólks væru meginóvissuþátturinn varðandi verðbólguna og ef launahækkanir yrðu afar hóflegar gætu fyrirtæki haldið aftur af verðhækkunum sem aftur myndi skapa forsendur fyrir lægri verðbólgu og vöxtum. Þetta var óþægilega einföld hugmynd um orsakir og samsetningu verðbólgu, en það var engu að síður skýrt að fyrirtækin yrðu að halda aftur af verðhækkunum ef þetta samkomulag átti að ganga eftir. Og hvað hefur gerst? Þurfti að hækka tómatana um 63% í febrúar? Nú er óvíst hvort einhver tók að sér að dansa verðbólgudansinn, en í aðdraganda jóla steig forsvarsfólk nokkurra verslana og fyrirtækja fram og boðaði verðhækkanir í svo samstilltum kór að Samkeppniseftirlitið sá sig knúið til að benda á að slíkar yfirlýsingar gætu stuðlað að samhæfðum verðhækkunum, með öðrum orðum verðsamráði fyrir opnum tjöldum. Eftir því sem heimildir úr matvöruverslun herma þá brugðust heildsalar þegar í stað við merkjasendingunum og hækkuðu verð á mörgum vörum, jafnvel um tugi prósenta. Smásalan fylgdi á eftir. Verðhækkanirnar voru því nánast eins fyrirsjáanlegar og sjálf áramótin. Samkvæmt nýjustu úttekt verðlagseftirlits ASÍ hækkuðu tómatar í lausu um 63% milli janúar og febrúar í Bónus. Holta heimshorna kjúklingur í Krónunni hefur hækkað um 5–14% frá janúar og ferskt kjúklingakjöt hefur einnig hækkað verulega. Það verður sífellt dýrara að borða. Ekki sér fyrir endann á þessu og nú hafa bæði Festi og Hagar tilkynnt um að hagnaður þeirra hafi aukist milli ára 2023 og 2024, á einmitt sama tíma og öllum var gert að leggjast á árarnar við að ná verðbólgunni niður. Hver á að sýna hófsemi? Á meðan launafólk er sífellt beðið um að sýna ábyrgð og hófsemi, er atvinnulífið hvorki gagnrýnt né krafið um að slá af eigin gróða. Þetta er eins og að tveir aðilar semji um að fara hægt yfir en annar aðilinn er settur í hlekki á meðan hinn fær að valsa frjáls og stýra sínum eigin hraða. Launafólk er fast inni í samningum til fjögurra ára en fyrirtækin geta hagað álagningu sinni eins og þeim sýnist. Samtök atvinnulífsins hafa varpað frá sér allri ábyrgð með þeirri fullyrðingu að þau geti ekki skipt sér af verðlagi þar sem það gæti varðað við samkeppnislög, sem er talsverð afbökun á veruleikanum. Fyrirtæki sem bjuggu við sögulegt góðæri á sama tíma og fólk saup seyðið af verðbólgunni verða að axla ábyrgð ef núverandi kjarasamningar eiga að halda. Af hverju eiga heimilin og launafólk alltaf að borga brúsann? Hvers vegna ættu stór fyrirtæki að fá að dansa í gegnum verðbólguna með aukinn hagnað á meðan venjulegt fólk er krafið um aðhald? Ef fyrirtækin ætla ekki að sýna samfélagslega ábyrgð sjálf með því að halda aftur af hagnaðarsókn, þá er ljóst að svona kjarasamninga verður aldrei hægt að gera aftur. Höfundur er formaður VR og í framboði í kosningum sem fram fara 6. til 13. mars nk.
Skoðun Húmanisminn í kærleikanum og kærleikurinn í húmanismanum Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar