Áfengi er engin venjuleg söluvara á frjálsum markaði Kristján G. Guðmundsson skrifar 6. júní 2024 10:31 Frá aldaöðli hefur það verið talið hlutverk ríkisvaldsins að vernda borgarana frá skaða. Er það almennt talinn vera grunnur þjóðfélagssáttmálans. Þannig er haft eftir Rómverjanum Marcus Tullius Cicero; Velferð og öryggi borgaranna eru hin æðstu lög.* (1) Haft er eftir breska forsætisráðherranum og íhaldsmanninum Disraeli; Að vernda heilsu borgaranna er æðsta skylda stjórnmálamanna. (2) Þessi bakgrunnur kemur upp í hugann þegar rætt er um sölu og auglýsingar áfengis. En áfengi er eitt eitraðasta efni sem selt er á frjálsum markaði. (3) Það hefur skelfileg áhrif á líf og heilsu manna. (4) Efnið veldur á heimsvísu yfir 7 % allra ótímabærra dauðsfalla. Um er að ræða um 3 milljónir mannslífa á ári. Þar af eru ótímabær andlát kvenna um sjöhundruð þúsund. Töpuð ár við góða heilsu er um 132 milljónir mannára (DALY). Í alþjóðlegu samhengi stendur Evrópa illa og veldur áfengi tíunda hverju ótímabæru andláti í álfunni. Þriðjungur er vegna slysa, fimmtungur vegna meltingarfærasjúkdóma, annar fimmtungur vegna hjarta- og æðasjúkdóma. Enn er höggvið í sama knérunn og áfengi veldur áttunda hverju dauðsfalli ungmenna á þrítugsaldri, eða 13 %. Ofbeldið sem fylgir áfengi þekkja flestir og fimmti hver karlmaður hefur orðið fyrir ofbeldi eða hótun um ofbeldi af drukknu fólki. (4) Efnið er einnig krabbameinsvaldandi. (5) Það er hafið yfir vafa að það veldur vélinda-, lifrar-, brjósta-, ristil-, munnhols- og barkakrabbameinum. Þessi áhætta kemur strax fram við litla skammta. Það er þekkt að áfengi skemmir DNA strengi í frumum líkamans. Þannig veldur áfengi 5,5 % allra krabbameina hjá körlum og 2.3% hjá konum, eða 26 andlátum á ári á Íslandi.(4) Miðað við lifun eftir meðferð á greindum krabbameinum má áætla að það valdi meira en einu nýgreindu krabbameini í viku hverri hér á landi. En hvað er til ráða? Á ekki bara að láta hina frjálsu hönd markaðarins leysa málið og leyfa hverjum sem vill að brugga, selja, og auglýsa áfengi. Og trúa að því meira framboð, því minna og hóflegar sé drukkið. Enda er það hin sanna vínmenning sem þjóðin hefur beðið svo lengi eftir. Svarið er ekki svo augljóst í samfélagi manna. Um geðbreytandi efni er að ræða sem er vafið í menningu okkar og siði, þar með talið trúarbrögð. En það er ávanabindandi, og hefur auðveldlega áhrif á dómgreind okkar. Við erum almennt sammála um að drykkja barna sé varla æskileg, en þar er jú möguleiki á aðkomu markaðarins, ef glöggt er skoðað. Margoft hefur verið reynt að bragðbæta vín þannig að þessi hluti markaðarins taki vel við sér. Auglýsingum er beint til þessa hóps, bæði beint og með óbeinum hætti, frá kvikmyndum, áhrifavöldum og samfélagsmiðlum. Sem dæmi þá birtist varla mynd af frægu glæsilegu fólki án þess að vínglas sé nærri. En hvað með ófædd börn? Vínandi er fósturskemmandi, hver ver þau skaða ? Það ætti að vera sjálfsagður réttur barna, verðandi mæðra og einstaklinga með áfengisfíkn að geta verslað nauðþurftir í matvörubúð án þess að þurfa að hafa áfengi fyrir augunum. Áhrif áfengis á samfélagið er um margt dulin. Við þekkjum öll einstaklinga sem hafa drukkið meira en góðu hófi gegnir og aldrei notið hæfileika sinna sem skyldi vegna drykkju. Í starfi mínu sem læknir líður varla sá dagur að ekki komi fram hjá sjúklingum mínum að þeir hafi alist upp við drykkju annars eða beggja foreldra og afleiðingar skilið eftir spor sem hafa haft áhrif á allt þeirra líf. Mótað persónuleika þeirra, oft með einkennum meðvirkni, kvíða, og skertri starfsgetu til frambúðar. Þá sinni ég einnig svokölluðu hófdrykkju fólki, sem drekkur einn bjór eða tvo daglega og kannski aðeins meira um helgar, glas af freyðivíni þennan daginn, sherry hinn daginn. Þessir einstaklingar veikjast iðulega á geði vegna áfengis. Oft með lamandi þunglyndi og kvíða. Ekki er um áfengisfíkn að ræða, en langvarandi áhrif á boðefni heilans og tilfinningastöðvar. Þegar farið er yfir málin, og viðkomandi hættir þessu sulli, lagast einkennin oft með því að sleppa áfengi í nokkra mánuði. Afleiddur kostnaður af áfengisneyslu á Íslandi er talinn vera um eitt hundrað milljarðar króna. Eins lítra aukning á drykkju af hreinum vínanda á ári á hvern mann er talinn auka þennan kostnað um 15 milljarða. (6) Hvað er til ráða við að dempa hin skelfilegu áhrif áfengis á lýðheilsu ? Er takmarkaður sölutími, auglýsingabann og skattur á áfengi til að stýra neyslu, hugverk stjórnlyndra afla sem eru að abbast upp á frelsið ? Reynsla þjóða, byggð á þeim sársauka og dauða, sem áfengi veldur, hefur dregið fram leiðir sem hægt er að styðjast við þegar takmarka á skaða áfengis á samfélög manna. (3,4) Meðal þeirra leiða sem WHO eða Heilbrigðisstofnun Sameinuðu þjóðanna mælir með er að hærra verð á áfengi dregur úr neyslu, styttri sölutími dregur úr heildarneyslu, færri útsölustaðir draga úr neyslu, auglýsingabann dregur úr neyslu, einkasala ríkisins á áfengi dregur úr neyslu. Hér á landi hefur íslenska ríkið eða öllu heldur almenningur, haft einkarétt á sölu áfengis eins og tíðkast á nokkrum Norðurlandanna, en einbeittur pólitískur vilji er til að breyta þessu og færa hagnaðinn af sölunni frá almenningi til markaðsafla. Með sölu í matvöruverslunum og í netsölu. Og sölu allan sólarhringinn og alla daga vikunnar. Þannig selur Costco áfengi og nú ætla Hagar einnig að feta þá slóð. Athyglisvert er að Hagar eru að miklu leyti í eigu lífeyrissjóða sem greiða lífeyri, heilsulausu fólki vegna áfengisneyslu. Raunar ætti að merkja allt áfengi sem hættulega vöru, fósturskemmandi og krabbameinsvaldandi. Í samantekt, höldum markaðsöflum frá sölu áfengis. Stefnum að minnkandi neyslu sem samfélag, til dæmis með 10 -20 % minnkun á sölu á áratug. Þrengjum sölutíma, höldum áfram auglýsingabanni, meðal annars á samfélagsmiðlum. Stöðvum netsölu. Setjum varúðarmiða á umbúðir þessa krabbameinsvaldandi efnis. Aukum fræðslu, meðal annars fræðslu í skólum. Auglýsum í almannarými skaðsemi áfengis. Aukum meðferð við áfengisfíkn. *( salus, populi, suprema lex esto). Höfundur er Dr. Med og formaður lýðheilsuráðs Læknafélags Íslands. Heimildir 1) C.W. Keyes, Cicero: de re Publica, de Legibua (New York: G.P. Putnam’s Sons 2) JA. Tobey, Public Health Law: a Manual of Lawfir Sanitariana (Baltimore: The Williams & Wilkins Co). 3) Thomas F. Babor, Sally Casswell, et al. | Alcohol: No Ordinary Commodity: Research and public policy Feb 28, 2023 4 ) Global status report on alcohol and health 2018. World Health Organization, 2019. 5) Jürgen Rehm et al. Alcohol Use and Cancer in the European Union: Eur Addict Res (2021) 27 (1): 1–8. 6) Stella Einarsdóttir, Tinna Laufey Ásgeirsdóttir. Samfélagslegur kostnaður vegna áfengisneyslu: HÍ 2022. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Áfengi og tóbak Heilbrigðismál Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Sjá meira
Frá aldaöðli hefur það verið talið hlutverk ríkisvaldsins að vernda borgarana frá skaða. Er það almennt talinn vera grunnur þjóðfélagssáttmálans. Þannig er haft eftir Rómverjanum Marcus Tullius Cicero; Velferð og öryggi borgaranna eru hin æðstu lög.* (1) Haft er eftir breska forsætisráðherranum og íhaldsmanninum Disraeli; Að vernda heilsu borgaranna er æðsta skylda stjórnmálamanna. (2) Þessi bakgrunnur kemur upp í hugann þegar rætt er um sölu og auglýsingar áfengis. En áfengi er eitt eitraðasta efni sem selt er á frjálsum markaði. (3) Það hefur skelfileg áhrif á líf og heilsu manna. (4) Efnið veldur á heimsvísu yfir 7 % allra ótímabærra dauðsfalla. Um er að ræða um 3 milljónir mannslífa á ári. Þar af eru ótímabær andlát kvenna um sjöhundruð þúsund. Töpuð ár við góða heilsu er um 132 milljónir mannára (DALY). Í alþjóðlegu samhengi stendur Evrópa illa og veldur áfengi tíunda hverju ótímabæru andláti í álfunni. Þriðjungur er vegna slysa, fimmtungur vegna meltingarfærasjúkdóma, annar fimmtungur vegna hjarta- og æðasjúkdóma. Enn er höggvið í sama knérunn og áfengi veldur áttunda hverju dauðsfalli ungmenna á þrítugsaldri, eða 13 %. Ofbeldið sem fylgir áfengi þekkja flestir og fimmti hver karlmaður hefur orðið fyrir ofbeldi eða hótun um ofbeldi af drukknu fólki. (4) Efnið er einnig krabbameinsvaldandi. (5) Það er hafið yfir vafa að það veldur vélinda-, lifrar-, brjósta-, ristil-, munnhols- og barkakrabbameinum. Þessi áhætta kemur strax fram við litla skammta. Það er þekkt að áfengi skemmir DNA strengi í frumum líkamans. Þannig veldur áfengi 5,5 % allra krabbameina hjá körlum og 2.3% hjá konum, eða 26 andlátum á ári á Íslandi.(4) Miðað við lifun eftir meðferð á greindum krabbameinum má áætla að það valdi meira en einu nýgreindu krabbameini í viku hverri hér á landi. En hvað er til ráða? Á ekki bara að láta hina frjálsu hönd markaðarins leysa málið og leyfa hverjum sem vill að brugga, selja, og auglýsa áfengi. Og trúa að því meira framboð, því minna og hóflegar sé drukkið. Enda er það hin sanna vínmenning sem þjóðin hefur beðið svo lengi eftir. Svarið er ekki svo augljóst í samfélagi manna. Um geðbreytandi efni er að ræða sem er vafið í menningu okkar og siði, þar með talið trúarbrögð. En það er ávanabindandi, og hefur auðveldlega áhrif á dómgreind okkar. Við erum almennt sammála um að drykkja barna sé varla æskileg, en þar er jú möguleiki á aðkomu markaðarins, ef glöggt er skoðað. Margoft hefur verið reynt að bragðbæta vín þannig að þessi hluti markaðarins taki vel við sér. Auglýsingum er beint til þessa hóps, bæði beint og með óbeinum hætti, frá kvikmyndum, áhrifavöldum og samfélagsmiðlum. Sem dæmi þá birtist varla mynd af frægu glæsilegu fólki án þess að vínglas sé nærri. En hvað með ófædd börn? Vínandi er fósturskemmandi, hver ver þau skaða ? Það ætti að vera sjálfsagður réttur barna, verðandi mæðra og einstaklinga með áfengisfíkn að geta verslað nauðþurftir í matvörubúð án þess að þurfa að hafa áfengi fyrir augunum. Áhrif áfengis á samfélagið er um margt dulin. Við þekkjum öll einstaklinga sem hafa drukkið meira en góðu hófi gegnir og aldrei notið hæfileika sinna sem skyldi vegna drykkju. Í starfi mínu sem læknir líður varla sá dagur að ekki komi fram hjá sjúklingum mínum að þeir hafi alist upp við drykkju annars eða beggja foreldra og afleiðingar skilið eftir spor sem hafa haft áhrif á allt þeirra líf. Mótað persónuleika þeirra, oft með einkennum meðvirkni, kvíða, og skertri starfsgetu til frambúðar. Þá sinni ég einnig svokölluðu hófdrykkju fólki, sem drekkur einn bjór eða tvo daglega og kannski aðeins meira um helgar, glas af freyðivíni þennan daginn, sherry hinn daginn. Þessir einstaklingar veikjast iðulega á geði vegna áfengis. Oft með lamandi þunglyndi og kvíða. Ekki er um áfengisfíkn að ræða, en langvarandi áhrif á boðefni heilans og tilfinningastöðvar. Þegar farið er yfir málin, og viðkomandi hættir þessu sulli, lagast einkennin oft með því að sleppa áfengi í nokkra mánuði. Afleiddur kostnaður af áfengisneyslu á Íslandi er talinn vera um eitt hundrað milljarðar króna. Eins lítra aukning á drykkju af hreinum vínanda á ári á hvern mann er talinn auka þennan kostnað um 15 milljarða. (6) Hvað er til ráða við að dempa hin skelfilegu áhrif áfengis á lýðheilsu ? Er takmarkaður sölutími, auglýsingabann og skattur á áfengi til að stýra neyslu, hugverk stjórnlyndra afla sem eru að abbast upp á frelsið ? Reynsla þjóða, byggð á þeim sársauka og dauða, sem áfengi veldur, hefur dregið fram leiðir sem hægt er að styðjast við þegar takmarka á skaða áfengis á samfélög manna. (3,4) Meðal þeirra leiða sem WHO eða Heilbrigðisstofnun Sameinuðu þjóðanna mælir með er að hærra verð á áfengi dregur úr neyslu, styttri sölutími dregur úr heildarneyslu, færri útsölustaðir draga úr neyslu, auglýsingabann dregur úr neyslu, einkasala ríkisins á áfengi dregur úr neyslu. Hér á landi hefur íslenska ríkið eða öllu heldur almenningur, haft einkarétt á sölu áfengis eins og tíðkast á nokkrum Norðurlandanna, en einbeittur pólitískur vilji er til að breyta þessu og færa hagnaðinn af sölunni frá almenningi til markaðsafla. Með sölu í matvöruverslunum og í netsölu. Og sölu allan sólarhringinn og alla daga vikunnar. Þannig selur Costco áfengi og nú ætla Hagar einnig að feta þá slóð. Athyglisvert er að Hagar eru að miklu leyti í eigu lífeyrissjóða sem greiða lífeyri, heilsulausu fólki vegna áfengisneyslu. Raunar ætti að merkja allt áfengi sem hættulega vöru, fósturskemmandi og krabbameinsvaldandi. Í samantekt, höldum markaðsöflum frá sölu áfengis. Stefnum að minnkandi neyslu sem samfélag, til dæmis með 10 -20 % minnkun á sölu á áratug. Þrengjum sölutíma, höldum áfram auglýsingabanni, meðal annars á samfélagsmiðlum. Stöðvum netsölu. Setjum varúðarmiða á umbúðir þessa krabbameinsvaldandi efnis. Aukum fræðslu, meðal annars fræðslu í skólum. Auglýsum í almannarými skaðsemi áfengis. Aukum meðferð við áfengisfíkn. *( salus, populi, suprema lex esto). Höfundur er Dr. Med og formaður lýðheilsuráðs Læknafélags Íslands. Heimildir 1) C.W. Keyes, Cicero: de re Publica, de Legibua (New York: G.P. Putnam’s Sons 2) JA. Tobey, Public Health Law: a Manual of Lawfir Sanitariana (Baltimore: The Williams & Wilkins Co). 3) Thomas F. Babor, Sally Casswell, et al. | Alcohol: No Ordinary Commodity: Research and public policy Feb 28, 2023 4 ) Global status report on alcohol and health 2018. World Health Organization, 2019. 5) Jürgen Rehm et al. Alcohol Use and Cancer in the European Union: Eur Addict Res (2021) 27 (1): 1–8. 6) Stella Einarsdóttir, Tinna Laufey Ásgeirsdóttir. Samfélagslegur kostnaður vegna áfengisneyslu: HÍ 2022.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun