Listin að lifa ekki tilbúnu lífi annarra Elfa Ýr Gylfadóttir skrifar 8. júní 2023 07:30 „Myndaðu þér strax skoðun, helst fleiri en eina, áður en sannleikurinn kemur í ljós”. Þessi setning birtist á samfélagsmiðli á dögunum og margir líkuðu við eða settu broskarl við færsluna. Við höfum öll séð færslur þar sem höfundur hefði mátt hinkra við áður en hann birti öllum hálfkláraða hugleiðingu á samfélagsmiðli eða í athugasemdakerfi. Eitthvað markvert gerist á hverjum einasta degi. Við erum jafnan ekki á staðnum þegar það gerist, vitum lítið sem ekkert um málið en samt eru svo margir sem fullyrða eitthvað eða hafa sterkar skoðanir. Þegar heildarmyndin lítur loks dagsins ljós og fullyrðingar játa sig sigraðar fyrir staðreyndum málsins, líta margir netverjar vandræðalega út eftir að hafa látið gamminn geisa á takkaborðinu. Í árdaga netsins trúðu margir á hina tækniútópíska hugmynd um að brátt rynni upp dagur raunverulegs frelsis og lýðræðis á Vesturlöndum. Að við gætum brátt leitað sjálf allra upplýsinga á netinu, myndað okkur upplýstar skoðanir og að sérstakir hliðverðir upplýsinga og skoðana myndu brátt heyra sögunni til. Í þessu myndi felast raunverulegt sjálfstæði. En það leið ekki á löngu áður en tæknifyrirtæki stækkuðu, keyptu upp smærri samkeppnisaðila og voru farin að búa til samfélög á netinu með hundruð milljóna eða milljarða notenda. Samfélagsmiðlar sem eru í einkaeigu, eða í beinum tengslum við erlend stjórnvöld, og hafa það að megin markmið að græða peninga með því að safna persónuupplýsingum um notendur, fá þá til að nota miðlana – helst eins lengi og eins mikið og hægt er. Sá böggull fylgir skammrifi að þetta er viðskiptamódel sem virðist vera á kostnað lýðræðis, félagslegra tengsla í raunheimum og andlegrar heilsu heilla kynslóða. Sítengdur hversdagsleikinn spyr áleitinna spurninga um það hvernig við lítum á okkur sjálf í tengslum við umheiminn. Aldrei í sögunni höfum við haft sama aðgengi að upplýsingum í formi texta, mynda og myndbrota. En á sama tíma hefur aldrei verið jafn erfitt að greina milli þess sem er satt og rétt og rangupplýsinga. Gagnrýnin hugsun tekur nefnilega tíma - og tíminn er takmörkuð auðlind. En hvernig myndum við okkur sjálfstæða skoðun þegar ógagnsæir algóritmar birta okkur valdar upplýsingar í bergmálshellum líðandi stundar? Er það hægt þegar upplýsingarnar eru klæðskerasaumaðar að okkur miðað við nokkur þeirra 52.000 mismunandi persónueinkenna milljarða manna, sem samfélagsmiðlarnir safna? Hvað felst í sjálfstæðri hugsun þegar áhrifavaldar keppast við að fá sem flesta fylgjendur og flest ”læk” í stöðugri samkeppni um athygli. Hvernig tekur maður sjálfstæða ákvörðun um það hvernig maður vill lifa lífinu þegar samfélagsmiðlarnir hafa opnað fyrir flóðgátt hugmynda um það hvernig aðrir lifa lífi sínu? Hvernig er okkar eigin sjálfsmynd þegar samfélagsmiðlarnir þjálfa okkur í að láta skoðanir annarra skilgreina hver við erum, hvernig okkur líður og jafnvel hvernig við upplifum okkur sjálf? Hætt er við því að samanburðurðurinn við íburðarmikið og tilbúið líf annarra taki fljótt gleðina frá okkur. Þessi skortur á gleði birtist m.a. í auknum kvíða og þunglyndi sem virðist aukast í takti við aukna samfélagsmiðlanotkun. Sjálfstæði á sér nefnilega ólíkar birtingarmyndir. Sjálfstæð hugsun krefst þess að við fáum aðgang að réttum og áreiðanlegum upplýsingum úr mörgum ólíkum áttum. Að við fáum þjálfun í að vera gagnrýnin á það sem við sjáum, lesum og heyrum og getum myndað okkur upplýstar skoðanir út frá því. Áður völdum við miðlana sem við lásum, nú velja miðlarnir okkur með algóritmum sínum út frá persónusniði okkar. Að lifa sjálfstæðu lífi krefst þess að við getum stjórnað og stýrt okkar eigin lífi og tekið ábyrgð á eigin gjörðum. Að við lifum innihaldsríku lífi sem veitir okkur gleði og hamingju, en reynum ekki að að lifa tilbúnu lífi annarra. Að móta eigin sjálfsmynd krefst þess að vera meðvitaður um hæfileika, hugsun, hegðun og tilfinningar sínar. En sjálfsmynd mótast í félagslegum samskiptum við annað fólk. Spyrja má hvert sé hið raunverulega sjálfstæði okkar þegar færustu sérfræðingar heims á sínu sviði hafa hannað miðla með það að markmiði að gera miðlana ávanabindandi. Við leyfum stórfyrirtækjum, óáreittum, að leika sér að lífefnafræði heilans með því að framkalla augnabliks dópamín vímu í hvert skipti sem við fáum læk eða viðbrögð á samfélagsmiðlum, svo dæmi sé nefnt. Er ekki full ástæða til þess að við, bæði sem lýðræðissamfélag og einstaklingar, förum að taka af alvöru á því hvernig tæknin hefur áhrif á líf okkar? Með þeim hætti tökum við ábyrgð á eigin sjálfstæði. Höfundur er fjölmiðlafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Elfa Ýr Gylfadóttir Fjölmiðlar Mest lesið „Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman Skoðun Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson Skoðun Heiðmörk: Gaddavír og girðingar Auður Kjartansdóttir Skoðun Réttlát leiðrétting veiðigjalda Elín Íris Fanndal Skoðun Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir Skoðun Vér erum úr sömu sveit Steinþór Logi Arnarsson Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson Skoðun Halldór 24.05.2025 Halldór Tuttugu ár af röddum sem áður voru þaggaðar, og framtíðin er okkar Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Skoðun Skoðun Vér erum úr sömu sveit Steinþór Logi Arnarsson skrifar Skoðun „Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Réttlát leiðrétting veiðigjalda Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir skrifar Skoðun Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson skrifar Skoðun Heiðmörk: Gaddavír og girðingar Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Tuttugu ár af röddum sem áður voru þaggaðar, og framtíðin er okkar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun #blessmeta - önnur grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson skrifar Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson skrifar Skoðun Gjaldfrjálsar máltíðir fyrir leikskólabörn Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir skrifar Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson skrifar Sjá meira
„Myndaðu þér strax skoðun, helst fleiri en eina, áður en sannleikurinn kemur í ljós”. Þessi setning birtist á samfélagsmiðli á dögunum og margir líkuðu við eða settu broskarl við færsluna. Við höfum öll séð færslur þar sem höfundur hefði mátt hinkra við áður en hann birti öllum hálfkláraða hugleiðingu á samfélagsmiðli eða í athugasemdakerfi. Eitthvað markvert gerist á hverjum einasta degi. Við erum jafnan ekki á staðnum þegar það gerist, vitum lítið sem ekkert um málið en samt eru svo margir sem fullyrða eitthvað eða hafa sterkar skoðanir. Þegar heildarmyndin lítur loks dagsins ljós og fullyrðingar játa sig sigraðar fyrir staðreyndum málsins, líta margir netverjar vandræðalega út eftir að hafa látið gamminn geisa á takkaborðinu. Í árdaga netsins trúðu margir á hina tækniútópíska hugmynd um að brátt rynni upp dagur raunverulegs frelsis og lýðræðis á Vesturlöndum. Að við gætum brátt leitað sjálf allra upplýsinga á netinu, myndað okkur upplýstar skoðanir og að sérstakir hliðverðir upplýsinga og skoðana myndu brátt heyra sögunni til. Í þessu myndi felast raunverulegt sjálfstæði. En það leið ekki á löngu áður en tæknifyrirtæki stækkuðu, keyptu upp smærri samkeppnisaðila og voru farin að búa til samfélög á netinu með hundruð milljóna eða milljarða notenda. Samfélagsmiðlar sem eru í einkaeigu, eða í beinum tengslum við erlend stjórnvöld, og hafa það að megin markmið að græða peninga með því að safna persónuupplýsingum um notendur, fá þá til að nota miðlana – helst eins lengi og eins mikið og hægt er. Sá böggull fylgir skammrifi að þetta er viðskiptamódel sem virðist vera á kostnað lýðræðis, félagslegra tengsla í raunheimum og andlegrar heilsu heilla kynslóða. Sítengdur hversdagsleikinn spyr áleitinna spurninga um það hvernig við lítum á okkur sjálf í tengslum við umheiminn. Aldrei í sögunni höfum við haft sama aðgengi að upplýsingum í formi texta, mynda og myndbrota. En á sama tíma hefur aldrei verið jafn erfitt að greina milli þess sem er satt og rétt og rangupplýsinga. Gagnrýnin hugsun tekur nefnilega tíma - og tíminn er takmörkuð auðlind. En hvernig myndum við okkur sjálfstæða skoðun þegar ógagnsæir algóritmar birta okkur valdar upplýsingar í bergmálshellum líðandi stundar? Er það hægt þegar upplýsingarnar eru klæðskerasaumaðar að okkur miðað við nokkur þeirra 52.000 mismunandi persónueinkenna milljarða manna, sem samfélagsmiðlarnir safna? Hvað felst í sjálfstæðri hugsun þegar áhrifavaldar keppast við að fá sem flesta fylgjendur og flest ”læk” í stöðugri samkeppni um athygli. Hvernig tekur maður sjálfstæða ákvörðun um það hvernig maður vill lifa lífinu þegar samfélagsmiðlarnir hafa opnað fyrir flóðgátt hugmynda um það hvernig aðrir lifa lífi sínu? Hvernig er okkar eigin sjálfsmynd þegar samfélagsmiðlarnir þjálfa okkur í að láta skoðanir annarra skilgreina hver við erum, hvernig okkur líður og jafnvel hvernig við upplifum okkur sjálf? Hætt er við því að samanburðurðurinn við íburðarmikið og tilbúið líf annarra taki fljótt gleðina frá okkur. Þessi skortur á gleði birtist m.a. í auknum kvíða og þunglyndi sem virðist aukast í takti við aukna samfélagsmiðlanotkun. Sjálfstæði á sér nefnilega ólíkar birtingarmyndir. Sjálfstæð hugsun krefst þess að við fáum aðgang að réttum og áreiðanlegum upplýsingum úr mörgum ólíkum áttum. Að við fáum þjálfun í að vera gagnrýnin á það sem við sjáum, lesum og heyrum og getum myndað okkur upplýstar skoðanir út frá því. Áður völdum við miðlana sem við lásum, nú velja miðlarnir okkur með algóritmum sínum út frá persónusniði okkar. Að lifa sjálfstæðu lífi krefst þess að við getum stjórnað og stýrt okkar eigin lífi og tekið ábyrgð á eigin gjörðum. Að við lifum innihaldsríku lífi sem veitir okkur gleði og hamingju, en reynum ekki að að lifa tilbúnu lífi annarra. Að móta eigin sjálfsmynd krefst þess að vera meðvitaður um hæfileika, hugsun, hegðun og tilfinningar sínar. En sjálfsmynd mótast í félagslegum samskiptum við annað fólk. Spyrja má hvert sé hið raunverulega sjálfstæði okkar þegar færustu sérfræðingar heims á sínu sviði hafa hannað miðla með það að markmiði að gera miðlana ávanabindandi. Við leyfum stórfyrirtækjum, óáreittum, að leika sér að lífefnafræði heilans með því að framkalla augnabliks dópamín vímu í hvert skipti sem við fáum læk eða viðbrögð á samfélagsmiðlum, svo dæmi sé nefnt. Er ekki full ástæða til þess að við, bæði sem lýðræðissamfélag og einstaklingar, förum að taka af alvöru á því hvernig tæknin hefur áhrif á líf okkar? Með þeim hætti tökum við ábyrgð á eigin sjálfstæði. Höfundur er fjölmiðlafræðingur.
„Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman Skoðun
Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson Skoðun
Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir Skoðun
Skoðun „Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir skrifar
Skoðun Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson skrifar
Skoðun Tuttugu ár af röddum sem áður voru þaggaðar, og framtíðin er okkar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar
Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar
Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
„Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman Skoðun
Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson Skoðun
Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir Skoðun