Hækkun þeirra lágu? Eftirmáli endurupptöku og sýknudóms Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar 1. október 2018 10:15 Síðastliðinn fimmtudag staðfesti Hæstiréttur að hafa í febrúar 1980 sakfellt afa minn, Tryggva Rúnar Leifsson, fyrir alvarlegan glæp sem hann framdi ekki. Nýjan dóm réttarins má líta á sem hápunkt yfirgripsmikils endurskoðunarferlis sem síbreytilegur og sundurleitur hópur fólks hefur unnið að árum saman – raunar allt frá því að upprunalega lögreglurannsóknin stóð enn yfir – þar sem lagt var af stað með að fletta ofan af falsmyndinni sem lögregla og fjölmiðlar settu fram um málið, og sýna í hennar stað ljóta ásjónu réttarmorða og mannréttindabrota. Það lærðist af biturri reynslu að eitthvað meiriháttar þyrfti til að opna málið að nýju fyrir dómstólum, þar sem í dýrsins eðli væri að læsa sig í loftþéttri vörn fyndi það fyrir utanaðkomandi þreifingum. Loks má nú segja að samanlagður þungi og kænska þessarar síðustu atlögu hafi borið tilsettan árangur, og bravó fyrir því. Endurskoðunin þarf samt ekki enda þar. Áður en minnisvarðinn um liðin átök harðnar langar mig að gera eina athugasemd við hlut afa míns í þeirri mynd sem nú er ráðandi, en sú mynd segir okkur sitthvað um afstöðu skaparans og jafnvel sinnuleysi þjóðfélagsins gagnvart þessum fallna syni þess. * Ímynd afa míns hefur nú gengist til fulls undir þá umbreytingu að hann birtist ekki lengur sem ofbeldisfullur gerandi heldur fórnarlamb. Og það hefði kannski verið allt og sumt ef ekki hefði verið fyrir það sérkenni þessa máls að það byggist á hugsunum fólks og frásögnum þess, andstæðum hlutlægra sönnunargagna. Því hefur verið talið nauðsynlegt á öllum stigum málsins að fara inn á afa míns persónulegasta svið, og leita þar að vísbendingum um sekt eða sakleysi hans. Á vegferð þeirri sem lauk í síðustu viku fannst afi minn í gervi hins barnalega einfeldnings sem bara vissi ekki betur, skildi ekki hvað hann hafði komið sér út í með því að játa á sig glæpinn, þar sem áður fyrr hafði fundist heilalaust handbendi einhverrar 19 ára Charles Manson fígúru. Hiklaust vísuðu réttarsálfræðingar og lögmenn okkar tíma þannig í persónuleika- og greindarpróf sem lögð voru fyrir afa minn sumarið 1976 – eftir að hann hafði setið í einangrun í hálft ár – sem sýndu að hann væri „illa greindur og haldinn miklum persónuleikagöllum“, dómgreind hans væri „léleg“ og hann haldinn kvíða og vanmetakennd, auk þess sem hann hafi verið háður vímuefnum frá unglingsaldri. En rannsóknir hafa sýnt, skrifa sérfræðingarnir, að „slíkt sambland ... auki líkur á fölskum játningum við yfirheyrslur hjá lögreglu.“ Í opinberri umræðu hefur nægt að stilla honum upp sem smáglæpamanni sem leiddist út af beinu brautinni ungur að árum, en þá týpu geta flestir landsmenn líklega sætt sig við. Glögglega má hér sjá hvernig sömu hráefni og voru tínd til gegn afa mínum á sínum tíma – fordómafullar og niðrandi staðhæfingar um lífshlaup hans og persónu – hafa verið grafin upp og endurnýtt, nema í þetta skiptið meðhöndluð þannig að þau geti verið honum sjálfum „til hagsbóta“. * Sem sýnileg einkenni í hegðun manneskju eru undirokun, smánun og raddleysi ósamrýmanleg þeirri minningu sem afi minn, nafni minn, skildi eftir í minni vitund, en ég var 16 ára þegar hann dó. Fyrir mér var hann miðja alheimsins, kjölfesta tilverunnar, hetjan í sögunni. Ekki vegna þeirra þrauta sem hann hafði þolað – þeim var ætíð haldið frá mér meðan hann lifði – heldur einfaldlega vegna þess hve miklum styrk og persónutöfrum hann bjó yfir. Skilningsvit mín sem ungs drengs voru ekki albiluð. Ég held ég hafi skilið afa minn ágætlega. Raunar voru það frumgögn einmitt úr þessu máli sem staðfestu fyrir mér hverskyns mann hann hafði að geyma, en um dagbækurnar sem hann hélt í einangrun skrifaði ég meistararitgerðina mína í sagnfræði. Umfram allt festa dagbækurnar á blað magnaða persónuumbreytingu í samhengi lífs höfundarins, og sýna ekkert ef ekki visku og þroska, sem birtist í daglegri sjálfsuppbyggingu, æðruleysi og þolinmæði gagnvart sér og öðrum. Mín kenning er sú að ef dagbækur hans hefðu í þessu ferli fengið þá athygli og grannskoðun sem þær að mínu mati gefa tilefni til þá hefði eitthvað annað verið dregið úr þeim en það sem við höfum hingað til séð í hverri skýrslunni á fætur annarri: buguð sál, fáfræði og máttleysi. En til þess að hljóta slíka athygli þarf líklega að liggja fyrir að hugsanir manns skipti einhverju máli. Og það virðast skrif afa míns ekki hafa gert nema að því takmarkaða leyti sem hægt var að nota þau til stuðnings félagslega brýnnar rannsóknartilgátu. * Því fer fjarri að hér með heimti ég að minningu afa míns sé haldið ómengaðri, áru hans einhvernveginn hreinni. Þessar ábendingar snúast um það hvernig við virkjum líf eða leifar einstaklinga eftir því sem hentar hverju sinni. Þetta er lexía í því hversu erfitt það er – og mæta gagnslaust að reyna – að skila þessum sömu lífum til síns heima, þar sem þau geta verið í friði, eftir að þau hafa verið gerð að lítilvægum peðum í stórkarlaskák, ófús og óafvitandi. Auðvitað er það gilt, sem manni hefur verið margtjáð, að í réttarsal sé sýkna stærsti sigur sem sakborningar geta unnið, og það sé í eðli leiksins að menn beiti öllum tiltækum brögðum til að ná því markmiði. Og auðvitað snýst þetta líka um uppgjör dómskerfisins við sjálft sig. „Stóra myndin“ er mér ekki dulin. En þegar þau líf sem þetta mál tosaði inn í sitt svarta hol fá svo lítið vægi hlýtur að koma upp spurningin fyrir hvern þetta hefur þá allt saman verið gert. Hverjum líður betur með sjálfan sig þegar þetta er myndin sem sett er fram af fórnarlömbum málsins? Ég fagna því að forsætisráðherra boði að næstu skref stjórnvalda muni snúast um samtal og sættir við fórnarlömb þessa máls og aðstandendur þeirra, því það er kominn tími til að við fáum eitthvað um það að segja hvernig ástvina okkar verður minnst til framtíðar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundar- og Geirfinnsmálin Tryggvi Rúnar Brynjarsson Mest lesið Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Opnum Tröllaskagann Helgi Jóhannsson Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun Skoðun Skoðun Opnum Tröllaskagann Helgi Jóhannsson skrifar Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson skrifar Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson skrifar Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason skrifar Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson skrifar Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Sjá meira
Síðastliðinn fimmtudag staðfesti Hæstiréttur að hafa í febrúar 1980 sakfellt afa minn, Tryggva Rúnar Leifsson, fyrir alvarlegan glæp sem hann framdi ekki. Nýjan dóm réttarins má líta á sem hápunkt yfirgripsmikils endurskoðunarferlis sem síbreytilegur og sundurleitur hópur fólks hefur unnið að árum saman – raunar allt frá því að upprunalega lögreglurannsóknin stóð enn yfir – þar sem lagt var af stað með að fletta ofan af falsmyndinni sem lögregla og fjölmiðlar settu fram um málið, og sýna í hennar stað ljóta ásjónu réttarmorða og mannréttindabrota. Það lærðist af biturri reynslu að eitthvað meiriháttar þyrfti til að opna málið að nýju fyrir dómstólum, þar sem í dýrsins eðli væri að læsa sig í loftþéttri vörn fyndi það fyrir utanaðkomandi þreifingum. Loks má nú segja að samanlagður þungi og kænska þessarar síðustu atlögu hafi borið tilsettan árangur, og bravó fyrir því. Endurskoðunin þarf samt ekki enda þar. Áður en minnisvarðinn um liðin átök harðnar langar mig að gera eina athugasemd við hlut afa míns í þeirri mynd sem nú er ráðandi, en sú mynd segir okkur sitthvað um afstöðu skaparans og jafnvel sinnuleysi þjóðfélagsins gagnvart þessum fallna syni þess. * Ímynd afa míns hefur nú gengist til fulls undir þá umbreytingu að hann birtist ekki lengur sem ofbeldisfullur gerandi heldur fórnarlamb. Og það hefði kannski verið allt og sumt ef ekki hefði verið fyrir það sérkenni þessa máls að það byggist á hugsunum fólks og frásögnum þess, andstæðum hlutlægra sönnunargagna. Því hefur verið talið nauðsynlegt á öllum stigum málsins að fara inn á afa míns persónulegasta svið, og leita þar að vísbendingum um sekt eða sakleysi hans. Á vegferð þeirri sem lauk í síðustu viku fannst afi minn í gervi hins barnalega einfeldnings sem bara vissi ekki betur, skildi ekki hvað hann hafði komið sér út í með því að játa á sig glæpinn, þar sem áður fyrr hafði fundist heilalaust handbendi einhverrar 19 ára Charles Manson fígúru. Hiklaust vísuðu réttarsálfræðingar og lögmenn okkar tíma þannig í persónuleika- og greindarpróf sem lögð voru fyrir afa minn sumarið 1976 – eftir að hann hafði setið í einangrun í hálft ár – sem sýndu að hann væri „illa greindur og haldinn miklum persónuleikagöllum“, dómgreind hans væri „léleg“ og hann haldinn kvíða og vanmetakennd, auk þess sem hann hafi verið háður vímuefnum frá unglingsaldri. En rannsóknir hafa sýnt, skrifa sérfræðingarnir, að „slíkt sambland ... auki líkur á fölskum játningum við yfirheyrslur hjá lögreglu.“ Í opinberri umræðu hefur nægt að stilla honum upp sem smáglæpamanni sem leiddist út af beinu brautinni ungur að árum, en þá týpu geta flestir landsmenn líklega sætt sig við. Glögglega má hér sjá hvernig sömu hráefni og voru tínd til gegn afa mínum á sínum tíma – fordómafullar og niðrandi staðhæfingar um lífshlaup hans og persónu – hafa verið grafin upp og endurnýtt, nema í þetta skiptið meðhöndluð þannig að þau geti verið honum sjálfum „til hagsbóta“. * Sem sýnileg einkenni í hegðun manneskju eru undirokun, smánun og raddleysi ósamrýmanleg þeirri minningu sem afi minn, nafni minn, skildi eftir í minni vitund, en ég var 16 ára þegar hann dó. Fyrir mér var hann miðja alheimsins, kjölfesta tilverunnar, hetjan í sögunni. Ekki vegna þeirra þrauta sem hann hafði þolað – þeim var ætíð haldið frá mér meðan hann lifði – heldur einfaldlega vegna þess hve miklum styrk og persónutöfrum hann bjó yfir. Skilningsvit mín sem ungs drengs voru ekki albiluð. Ég held ég hafi skilið afa minn ágætlega. Raunar voru það frumgögn einmitt úr þessu máli sem staðfestu fyrir mér hverskyns mann hann hafði að geyma, en um dagbækurnar sem hann hélt í einangrun skrifaði ég meistararitgerðina mína í sagnfræði. Umfram allt festa dagbækurnar á blað magnaða persónuumbreytingu í samhengi lífs höfundarins, og sýna ekkert ef ekki visku og þroska, sem birtist í daglegri sjálfsuppbyggingu, æðruleysi og þolinmæði gagnvart sér og öðrum. Mín kenning er sú að ef dagbækur hans hefðu í þessu ferli fengið þá athygli og grannskoðun sem þær að mínu mati gefa tilefni til þá hefði eitthvað annað verið dregið úr þeim en það sem við höfum hingað til séð í hverri skýrslunni á fætur annarri: buguð sál, fáfræði og máttleysi. En til þess að hljóta slíka athygli þarf líklega að liggja fyrir að hugsanir manns skipti einhverju máli. Og það virðast skrif afa míns ekki hafa gert nema að því takmarkaða leyti sem hægt var að nota þau til stuðnings félagslega brýnnar rannsóknartilgátu. * Því fer fjarri að hér með heimti ég að minningu afa míns sé haldið ómengaðri, áru hans einhvernveginn hreinni. Þessar ábendingar snúast um það hvernig við virkjum líf eða leifar einstaklinga eftir því sem hentar hverju sinni. Þetta er lexía í því hversu erfitt það er – og mæta gagnslaust að reyna – að skila þessum sömu lífum til síns heima, þar sem þau geta verið í friði, eftir að þau hafa verið gerð að lítilvægum peðum í stórkarlaskák, ófús og óafvitandi. Auðvitað er það gilt, sem manni hefur verið margtjáð, að í réttarsal sé sýkna stærsti sigur sem sakborningar geta unnið, og það sé í eðli leiksins að menn beiti öllum tiltækum brögðum til að ná því markmiði. Og auðvitað snýst þetta líka um uppgjör dómskerfisins við sjálft sig. „Stóra myndin“ er mér ekki dulin. En þegar þau líf sem þetta mál tosaði inn í sitt svarta hol fá svo lítið vægi hlýtur að koma upp spurningin fyrir hvern þetta hefur þá allt saman verið gert. Hverjum líður betur með sjálfan sig þegar þetta er myndin sem sett er fram af fórnarlömbum málsins? Ég fagna því að forsætisráðherra boði að næstu skref stjórnvalda muni snúast um samtal og sættir við fórnarlömb þessa máls og aðstandendur þeirra, því það er kominn tími til að við fáum eitthvað um það að segja hvernig ástvina okkar verður minnst til framtíðar.
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun