Fánar, tákn og blómabreiður: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“ Meyvant Þórólfsson skrifar 1. júlí 2025 07:00 Stjórnarskrá Íslands og íslensk lög kveða skýrt á um tjáningarfrelsi. Hver maður á rétt á að láta í ljós hugsanir sínar og skoðanir, feli þær ekki í sér meiðyrði, rógburð eða önnur mannfjandsamleg skilaboð með orðum eða táknum. Myndir, tákn og sér í lagi fánar vega þungt þegar tjáningarfrelsi er annars vegar. Fánar og önnur tákn Hakakrossinn (svastiku-táknið) er án efa eitt þekktasta dæmið um áhrifamátt fána. Í mörg þúsund ár táknaði hann gæfu og velgengni meðal ólíkra menningarhópa. En fyrir rúmri öld tileinkuðu nasistar Þýskalands sér hann, sneru honum um 45 gráður og felldu inn í hvítan hring á rauðum grunni. Síðan hefur svastiku-táknið verið álitið tákn illsku og mannfyrirlitningar. Sumir þjóðfánar eru hlaðnir ýmiss konar merkingu. Sem dæmi má nefna fána Mósambík. Litirnir merkja náttúruauðlindirnar, jarðmálmana og sjálfa álfuna Afríku. Stríðsriffill á rauðum þríhyrningi merkir sjálfstæðisbaráttuna, skaröxi landbúnaðinn og hvít bók undir rifflinum og skaröxinni mikilvægi menntunar. Fánar og tákn hinsegin samfélagsins, sem íslensk skólabörn dunda sér stundum við að lita og skreyta, eiga sér ógrynni birtingarmynda og margs konar merkingar. Blómabreiða Reykjavíkurborgar í slakkanum við Njarðargötu síðastliðið sumar var slíkt tákn, fimm láréttar rendur, sem táknuðu fána transfólks. Glöggir hafa kannski séð að sá fáni virðist ætla að birtast þar aftur nú sumarið 2025. Ný og óvænt merking Dr. Matthías Þórðarson, fyrrverandi þjóðminjavörður, átti hugmyndina að íslenska þjóðfánanum, hvítum og rauðum krossi á bláum grunni; fáninn skyldi tákna fjallablámann, ísinn og eldinn, frumkrafta landsins. Þar var enga stríðsriffla að finna eða önnur vopn, því síður mjúka liti, enda bjó hér í þá daga hæglát og friðsöm eyþjóð samofin frumkröftum landsins og ómengaðri þjóðarvitund: „Hver á sér fegra föðurland … hver á sér meðal þjóða þjóð, er þekkir hvorki sverð né blóð …“ En þjóðfáninn virðist nú hafa öðlast nýjan sess í vitund sumra. Nýlega steig þingkona Samfylkingarinnar fram á ritvöll Vísis og hvatti tiltekinn hóp Íslendinga til að koma sér upp eigin fána til að tjá hugsanir sínar og skoðanir, frekar en að nota íslenska þjóðfánann. Fánaútgáfa Matthíasar hafði greinilega sérstæða merkingu í huga þingkonunnar; hann minnti hana á formæður vorar og forfeður er komu öll einhvers staðar frá og námu hér land: „Það bjó enginn á Íslandi fyrr en einhver kom og síðan þá hefur fólk haldið áfram að koma og fara frá eyjunni fögru hér norður í ballarhafi“. Athyglisverð hughrif alþingismanns gagnvart þjóðfánanum. Hópurinn, sem hún vísaði til, kom saman á Austurvelli laugardaginn 31. maí til að láta í ljós hugsanir sínar og skoðanir gagnvart hælisleitendastefnu íslenskra stjórnvalda. Af lítt skiljanlegum orsökum skilgreindi þingkonan umræddan hóp „rasista“ og hrætt fólk, sem vart væri mark á takandi af því það reyndi að „fá útrás fyrir ótta sinn með mannfjandsamlegum málflutningi“. „Þögnin mun magna upp hatrið“ Skrifin reyndust mjór vísir vaxandi stimplunar er átti eftir að birtast á samfélagsmiðlum gagnvart hinum meintu rasistum, er leyfðu sér að veifa þjóðfánaútgáfu Matthíasar á Austurvelli. Erindi fundarmanna var að varpa fram sjálfsögðum spurningum er vörðuðu þolmörk eigin velferðarkerfis. Þingkona Viðreisnar tjáði sig einnig um fundinn og skilgreindi hópinn sem hægra öfgafólk með andúðaráróður öfgaafla og handbók popúlista að leiðarljósi, hlaðna hræðsluáróðri og viðleitni til að valda ótta og óöryggi. Fleiri þekktir þjóðfélagsþegnar blönduðu sér í umræðuna með svipuðum hætti, undarlega hömlulaust. Viðreisnarkonan áréttaði reyndar að við yrðum að hafa umræðuna opna og frjálsa „því þögnin mun aðeins magna upp hatrið“, sagði hún. Réttmæt ábending! Í Kastljósi 2. júní talaði dómsmálaráðherra á slíkum nótum, enda viljum við ekki samfélag þar sem jaðrarnir takast á meðan hinir þegja. Hún sagðist hafa skynjað vaxandi áhyggjur af útlendingamálum á ferðum sínum um landið og nefndi í því sambandi viðhorf kennara, heilbrigðisstarfsfólks og lögreglu. Líkt og fánaberarnir á Austurvelli 31. maí bar hún ugg í huga yfir því að Ísland væri vanmáttugt lítið eyríki, sem gæti ekki tekið við svo mörgu fólki eins og raun bæri vitni. Íslensk þjóð stendur frammi fyrir stórum úrlausnarefnum á fjölmörgum sviðum: heilbrigðisþjónustu, samgangna, menntunar, húsnæðismála og þannig mætti lengi telja. Orð dómsmálaráðherra voru því í tíma töluð. En hún hefði mátt rjúfa þögnina enn frekar og tengja framangreindar áskoranir við árvissan 100 milljarða glórulausan kostnað vegna opinna landamæra. Og glæpagengi, sem valsa hér inn og út, óáreitt, vegna gagnslauss Schengen-samráðs sem æva skyldi hafa orðið frekar en samráð við EES og NATO. Schengen-samráðinu var meðal annars ætlað að efla lögreglusamvinnu milli landa til að berjast gegn alþjóðlegri glæpastarfsemi. Það er kaldhæðni að þeim Íslendingi er barðist af mestum dug gegn ferðum glæpagengja og fíkniefnahópa til og frá landinu, hafi verið vikið úr starfi? Af hverju? Hvar er að finna rökrétt svar við því? Véfrétt Samfylkingarkonunnar er eftir sem áður umhugsunarverð: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“. Höfundur er kennari Háskóla Íslands á eftirlaunum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Íslenski fáninn Mest lesið Halldór 4.10.2025 Halldór Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Stjórnarskrá Íslands og íslensk lög kveða skýrt á um tjáningarfrelsi. Hver maður á rétt á að láta í ljós hugsanir sínar og skoðanir, feli þær ekki í sér meiðyrði, rógburð eða önnur mannfjandsamleg skilaboð með orðum eða táknum. Myndir, tákn og sér í lagi fánar vega þungt þegar tjáningarfrelsi er annars vegar. Fánar og önnur tákn Hakakrossinn (svastiku-táknið) er án efa eitt þekktasta dæmið um áhrifamátt fána. Í mörg þúsund ár táknaði hann gæfu og velgengni meðal ólíkra menningarhópa. En fyrir rúmri öld tileinkuðu nasistar Þýskalands sér hann, sneru honum um 45 gráður og felldu inn í hvítan hring á rauðum grunni. Síðan hefur svastiku-táknið verið álitið tákn illsku og mannfyrirlitningar. Sumir þjóðfánar eru hlaðnir ýmiss konar merkingu. Sem dæmi má nefna fána Mósambík. Litirnir merkja náttúruauðlindirnar, jarðmálmana og sjálfa álfuna Afríku. Stríðsriffill á rauðum þríhyrningi merkir sjálfstæðisbaráttuna, skaröxi landbúnaðinn og hvít bók undir rifflinum og skaröxinni mikilvægi menntunar. Fánar og tákn hinsegin samfélagsins, sem íslensk skólabörn dunda sér stundum við að lita og skreyta, eiga sér ógrynni birtingarmynda og margs konar merkingar. Blómabreiða Reykjavíkurborgar í slakkanum við Njarðargötu síðastliðið sumar var slíkt tákn, fimm láréttar rendur, sem táknuðu fána transfólks. Glöggir hafa kannski séð að sá fáni virðist ætla að birtast þar aftur nú sumarið 2025. Ný og óvænt merking Dr. Matthías Þórðarson, fyrrverandi þjóðminjavörður, átti hugmyndina að íslenska þjóðfánanum, hvítum og rauðum krossi á bláum grunni; fáninn skyldi tákna fjallablámann, ísinn og eldinn, frumkrafta landsins. Þar var enga stríðsriffla að finna eða önnur vopn, því síður mjúka liti, enda bjó hér í þá daga hæglát og friðsöm eyþjóð samofin frumkröftum landsins og ómengaðri þjóðarvitund: „Hver á sér fegra föðurland … hver á sér meðal þjóða þjóð, er þekkir hvorki sverð né blóð …“ En þjóðfáninn virðist nú hafa öðlast nýjan sess í vitund sumra. Nýlega steig þingkona Samfylkingarinnar fram á ritvöll Vísis og hvatti tiltekinn hóp Íslendinga til að koma sér upp eigin fána til að tjá hugsanir sínar og skoðanir, frekar en að nota íslenska þjóðfánann. Fánaútgáfa Matthíasar hafði greinilega sérstæða merkingu í huga þingkonunnar; hann minnti hana á formæður vorar og forfeður er komu öll einhvers staðar frá og námu hér land: „Það bjó enginn á Íslandi fyrr en einhver kom og síðan þá hefur fólk haldið áfram að koma og fara frá eyjunni fögru hér norður í ballarhafi“. Athyglisverð hughrif alþingismanns gagnvart þjóðfánanum. Hópurinn, sem hún vísaði til, kom saman á Austurvelli laugardaginn 31. maí til að láta í ljós hugsanir sínar og skoðanir gagnvart hælisleitendastefnu íslenskra stjórnvalda. Af lítt skiljanlegum orsökum skilgreindi þingkonan umræddan hóp „rasista“ og hrætt fólk, sem vart væri mark á takandi af því það reyndi að „fá útrás fyrir ótta sinn með mannfjandsamlegum málflutningi“. „Þögnin mun magna upp hatrið“ Skrifin reyndust mjór vísir vaxandi stimplunar er átti eftir að birtast á samfélagsmiðlum gagnvart hinum meintu rasistum, er leyfðu sér að veifa þjóðfánaútgáfu Matthíasar á Austurvelli. Erindi fundarmanna var að varpa fram sjálfsögðum spurningum er vörðuðu þolmörk eigin velferðarkerfis. Þingkona Viðreisnar tjáði sig einnig um fundinn og skilgreindi hópinn sem hægra öfgafólk með andúðaráróður öfgaafla og handbók popúlista að leiðarljósi, hlaðna hræðsluáróðri og viðleitni til að valda ótta og óöryggi. Fleiri þekktir þjóðfélagsþegnar blönduðu sér í umræðuna með svipuðum hætti, undarlega hömlulaust. Viðreisnarkonan áréttaði reyndar að við yrðum að hafa umræðuna opna og frjálsa „því þögnin mun aðeins magna upp hatrið“, sagði hún. Réttmæt ábending! Í Kastljósi 2. júní talaði dómsmálaráðherra á slíkum nótum, enda viljum við ekki samfélag þar sem jaðrarnir takast á meðan hinir þegja. Hún sagðist hafa skynjað vaxandi áhyggjur af útlendingamálum á ferðum sínum um landið og nefndi í því sambandi viðhorf kennara, heilbrigðisstarfsfólks og lögreglu. Líkt og fánaberarnir á Austurvelli 31. maí bar hún ugg í huga yfir því að Ísland væri vanmáttugt lítið eyríki, sem gæti ekki tekið við svo mörgu fólki eins og raun bæri vitni. Íslensk þjóð stendur frammi fyrir stórum úrlausnarefnum á fjölmörgum sviðum: heilbrigðisþjónustu, samgangna, menntunar, húsnæðismála og þannig mætti lengi telja. Orð dómsmálaráðherra voru því í tíma töluð. En hún hefði mátt rjúfa þögnina enn frekar og tengja framangreindar áskoranir við árvissan 100 milljarða glórulausan kostnað vegna opinna landamæra. Og glæpagengi, sem valsa hér inn og út, óáreitt, vegna gagnslauss Schengen-samráðs sem æva skyldi hafa orðið frekar en samráð við EES og NATO. Schengen-samráðinu var meðal annars ætlað að efla lögreglusamvinnu milli landa til að berjast gegn alþjóðlegri glæpastarfsemi. Það er kaldhæðni að þeim Íslendingi er barðist af mestum dug gegn ferðum glæpagengja og fíkniefnahópa til og frá landinu, hafi verið vikið úr starfi? Af hverju? Hvar er að finna rökrétt svar við því? Véfrétt Samfylkingarkonunnar er eftir sem áður umhugsunarverð: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“. Höfundur er kennari Háskóla Íslands á eftirlaunum.
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun