Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar 1. maí 2025 10:00 Nú styttist í að þýzka fyrirtækið Heinemann taki formlega við rekstri Fríhafnarinnar á Keflavíkurflugvelli, eftir að hafa unnið útboð á vegum opinbera hlutafélagsins Isavia. Undirritaður hefur áður fjallað hér á Vísi um það hvernig Heinemann virðist nú þegar, við undirbúning innkaupa á vörum fyrir Fríhöfnina, ganga gegn útboðsskilmálunum. Þeir kváðu á um að íslenzkum vörum skyldi áfram gert hátt undir höfði í Fríhöfninni og að rekstraraðili Fríhafnarinnar skyldi sýna „samfélagslega ábyrgð“ með því að styðja minni fyrirtæki. Stórtjón, hvort sem gengið er að afarkostum eða ekki Það hefur ekki orðið raunin. Fríhöfnin er mikilvægasti útsölustaður margra minni og meðalstórra framleiðslufyrirtækja á Íslandi, til að mynda snyrtivöru-, sælgætis- og áfengisframleiðenda. Í sumum tilvikum fer meirihluti veltu þessara fyrirtækja í gegnum Fríhöfnina. Heinemann hefur sett fyrirtækjum afarkosti um að lækka verð sitt þannig að þýzka fyrirtækið nái 60-70% framlegð af vörum þeirra, að veita mun ríflegri greiðslufrest en verið hefur og jafnvel taka þátt í starfsmannakostnaði, vilji þau að starfsmenn Fríhafnarinnar hafi þekkingu á vörunum. Það er rétt að taka fram að ekki stendur til að lækka verð til farþega á flugvellinum, heldur vill Heinemann mun hærri framlegð en Fríhöfnin hefur hingað til tekið til sín. Hér eru innlendu framleiðslufyrirtækin algjörlega á milli steins og sleggju. Það er í raun sama hvort þau ganga að skilmálum Heinemann eða hafna þeim, reksturinn stórskaðast við það. Ef gengið er að afarkostunum, lækka tekjurnar um tugi prósenta. Ef þeim er hafnað, eiga fyrirtækin á hættu að missa sinn stærsta útsölustað. Þau geta ekki snúið sér til annarra söluaðila á Keflavíkurflugvelli, enda leyfa samningar Isavia það ekki. Hvað gera samkeppnisyfirvöld og ráðuneytin? Samkeppnisyfirvöld hafa skilgreint fríhafnarverzlun á Keflavíkurflugvelli sem sérstakan markað. Íslenzka ríkið hefur augljóslega komið einkafyrirtækinu Heinemann í ráðandi stöðu á þeim markaði. Samkeppnislögin gera kröfu um að markaðsráðandi fyrirtæki misbeiti ekki stöðu sinni og ekki verður öðru trúað en að Samkeppniseftirlitið stígi hér inn í, en Félag atvinnurekenda hefur sent SE ábendingar um háttsemi Heinemann. Samkeppniseftirlitið hefur áður komizt að þeirri niðurstöðu að Isavia viðhafi margvíslega samkeppnishamlandi háttsemi. Þau mál voru reifuð í áliti SE nr. 1/2022 og orðaði forstjóri eftirlitsins það þannig í fréttatilkynningu að ýmis mál, sem upp hafa komið á undanförnum árum, vektu „áleitnar spurningar um það hvernig Isavia nálgast samkeppni og samkeppnismál“ og bæta þyrfti stefnumörkun stjórnvalda. SE beindi síðan tilmælum í átta liðum til fjármálaráðuneytisins og þeirra ráðuneyta sem fara með samgöngu- og ferðamál, m.a. um að settar verði reglur um framkvæmd og efni útboða og sérleyfissamninga Isavia, þar sem samkeppnissjónarmið verði höfð að leiðarljósi. Rúmlega þrjú ár eru liðin frá útgáfu álitsins og ekkert hefur heyrzt af slíkum reglum stjórnvalda. Gilda EES-reglur ekki um einkavædda einkasölu? Það eru ekki eingöngu innlendir framleiðendur, sem hafa mætt nýju viðmóti hjá hinum nýja rekstraraðila Fríhafnarinnar. Fyrirtækið neitar líka að skipta við ýmsa innlenda birgja sem flytja inn vörur sem hafa verið vinsælar í Fríhöfninni. Engar athugasemdir er hægt að gera við að Heinemann kaupi vörur frá alþjóðlegum framleiðendum þar sem það fær hagstæðust kjör, en það hefur komið innlendum birgjum á óvart að jafnvel þótt þeir bjóði, í samstarfi við alþjóðlega framleiðendur, það verð sem Heinemann krefst, er viðskiptunum engu að síður hafnað. Eftir langt þref við Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) lét fjármálaráðuneytið undan og viðurkenndi árið 2019 að Fríhöfnin á Keflavíkurflugvelli væri í raun ríkiseinkasala með áfengi, í skilningi 16. greinar EES-samningsins. Þetta þýddi að tollalögum var breytt og fyrir þremur árum var sett reglugerð um vöruvalsreglur vegna innkaupa Fríhafnarinnar á áfengi, sem kveða á um gegnsæi og jafnræði í innkaupum. Þessar reglur væru ákveðin vörn gegn viðskiptaháttum eins og þeim, sem að ofan er lýst, enda kveða þær m.a. á um að veita skuli rökstuðning fyrir því að tilboðum sé hafnað. Í 16. grein EES-samningsins kemur skýrt fram að hún gildi „einnig um einkasölur sem ríki hafa fengið öðrum í hendur.“ FA óskaði með bréfi 20. marz sl. eftir staðfestingu fjármálaráðuneytisins á að reglurnar giltu áfram um Fríhöfnina þótt Isavia tæki við rekstrinum. Ráðuneytið var furðulengi að svara, sem bendir til að þegar farið var í útboðið á rekstri áfengiseinkasölunnar á Keflavíkurflugvelli hafi menn þar á bæ ekki verið búnir að skoða hvaða reglur skyldu gilda. Svarið barst 10. apríl og er afstaða ráðuneytisins sú að allt annað eigi við um Heinemann en hina ríkisreknu fríhafnarverzlun. 16. grein EES-samningsins eigi ekki við og Heinemann sé því ekki bundið af vöruvalsreglunum. FA heldur sig við þá afstöðu að það skipti ekki máli með hvaða hætti EES-ríki fela öðrum í hendur einkasölu. Staða Fríhafnarinnar er nákvæmlega sú sama að því leyti fyrir og eftir að Heinemann tekur við rekstrinum. Það er erfitt að trúa því að íslenzka ríkið haldi því fram að með því að framselja einokunina til einkaaðila eigi ekki að gilda um hana þær reglur, sem hafa verið í gildi síðustu ár. Félagið hefur bent ESA á þessi svör og stofnunin er með málið til skoðunar. Það tekur hins vegar tíma og á meðan hagar Heinemann sér bara eins og fyrirtækinu sýnist gagnvart áfengisbirgjum og öðrum, í boði fjármálaráðuneytisins. Stjórnvöld bera ábyrgð Í erindi sínu til fjármálaráðuneytisins spurði FA einnig hvað liði vinnu ráðuneytisins og eftir atvikum annarra ráðuneyta við að hrinda í framvæmd áðurnefndum tilmælum Samkeppniseftirlitsins frá því 2022. Því taldi ráðuneytið ekki fært að svara strax, en sagði „úrvinnslu standa yfir“. Enn hafa engin svör borizt, sem bendir til þess að eitthvað lítið hafi gerzt í málinu. Rétt er að hafa í huga að það er íslenzka ríkið sem hefur komið Heinemann í þá stöðu að geta ráðið örlögum íslenzkra fyrirtækja með þeim hætti sem að ofan er lýst. Isavia er í eigu ríkisins og fjármálaráðherra skipar stjórn fyrirtækisins. Það er sömuleiðis ríkisins að setja reglur um samkeppni og viðskiptahætti á Keflavíkurflugvelli - og tryggja að farið sé eftir þeim. Nýr fjármálaráðherra, sem er nýlega búinn að endurskipa stjórn Isavia, getur ekki firrt sig ábyrgð á þeim viðskiptaháttum sem nú eru viðhafðir á Keflavíkurflugvelli. Höfundur er framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ólafur Stephensen Keflavíkurflugvöllur Isavia Verslun Mest lesið Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson Skoðun Skoðun Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Nú styttist í að þýzka fyrirtækið Heinemann taki formlega við rekstri Fríhafnarinnar á Keflavíkurflugvelli, eftir að hafa unnið útboð á vegum opinbera hlutafélagsins Isavia. Undirritaður hefur áður fjallað hér á Vísi um það hvernig Heinemann virðist nú þegar, við undirbúning innkaupa á vörum fyrir Fríhöfnina, ganga gegn útboðsskilmálunum. Þeir kváðu á um að íslenzkum vörum skyldi áfram gert hátt undir höfði í Fríhöfninni og að rekstraraðili Fríhafnarinnar skyldi sýna „samfélagslega ábyrgð“ með því að styðja minni fyrirtæki. Stórtjón, hvort sem gengið er að afarkostum eða ekki Það hefur ekki orðið raunin. Fríhöfnin er mikilvægasti útsölustaður margra minni og meðalstórra framleiðslufyrirtækja á Íslandi, til að mynda snyrtivöru-, sælgætis- og áfengisframleiðenda. Í sumum tilvikum fer meirihluti veltu þessara fyrirtækja í gegnum Fríhöfnina. Heinemann hefur sett fyrirtækjum afarkosti um að lækka verð sitt þannig að þýzka fyrirtækið nái 60-70% framlegð af vörum þeirra, að veita mun ríflegri greiðslufrest en verið hefur og jafnvel taka þátt í starfsmannakostnaði, vilji þau að starfsmenn Fríhafnarinnar hafi þekkingu á vörunum. Það er rétt að taka fram að ekki stendur til að lækka verð til farþega á flugvellinum, heldur vill Heinemann mun hærri framlegð en Fríhöfnin hefur hingað til tekið til sín. Hér eru innlendu framleiðslufyrirtækin algjörlega á milli steins og sleggju. Það er í raun sama hvort þau ganga að skilmálum Heinemann eða hafna þeim, reksturinn stórskaðast við það. Ef gengið er að afarkostunum, lækka tekjurnar um tugi prósenta. Ef þeim er hafnað, eiga fyrirtækin á hættu að missa sinn stærsta útsölustað. Þau geta ekki snúið sér til annarra söluaðila á Keflavíkurflugvelli, enda leyfa samningar Isavia það ekki. Hvað gera samkeppnisyfirvöld og ráðuneytin? Samkeppnisyfirvöld hafa skilgreint fríhafnarverzlun á Keflavíkurflugvelli sem sérstakan markað. Íslenzka ríkið hefur augljóslega komið einkafyrirtækinu Heinemann í ráðandi stöðu á þeim markaði. Samkeppnislögin gera kröfu um að markaðsráðandi fyrirtæki misbeiti ekki stöðu sinni og ekki verður öðru trúað en að Samkeppniseftirlitið stígi hér inn í, en Félag atvinnurekenda hefur sent SE ábendingar um háttsemi Heinemann. Samkeppniseftirlitið hefur áður komizt að þeirri niðurstöðu að Isavia viðhafi margvíslega samkeppnishamlandi háttsemi. Þau mál voru reifuð í áliti SE nr. 1/2022 og orðaði forstjóri eftirlitsins það þannig í fréttatilkynningu að ýmis mál, sem upp hafa komið á undanförnum árum, vektu „áleitnar spurningar um það hvernig Isavia nálgast samkeppni og samkeppnismál“ og bæta þyrfti stefnumörkun stjórnvalda. SE beindi síðan tilmælum í átta liðum til fjármálaráðuneytisins og þeirra ráðuneyta sem fara með samgöngu- og ferðamál, m.a. um að settar verði reglur um framkvæmd og efni útboða og sérleyfissamninga Isavia, þar sem samkeppnissjónarmið verði höfð að leiðarljósi. Rúmlega þrjú ár eru liðin frá útgáfu álitsins og ekkert hefur heyrzt af slíkum reglum stjórnvalda. Gilda EES-reglur ekki um einkavædda einkasölu? Það eru ekki eingöngu innlendir framleiðendur, sem hafa mætt nýju viðmóti hjá hinum nýja rekstraraðila Fríhafnarinnar. Fyrirtækið neitar líka að skipta við ýmsa innlenda birgja sem flytja inn vörur sem hafa verið vinsælar í Fríhöfninni. Engar athugasemdir er hægt að gera við að Heinemann kaupi vörur frá alþjóðlegum framleiðendum þar sem það fær hagstæðust kjör, en það hefur komið innlendum birgjum á óvart að jafnvel þótt þeir bjóði, í samstarfi við alþjóðlega framleiðendur, það verð sem Heinemann krefst, er viðskiptunum engu að síður hafnað. Eftir langt þref við Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) lét fjármálaráðuneytið undan og viðurkenndi árið 2019 að Fríhöfnin á Keflavíkurflugvelli væri í raun ríkiseinkasala með áfengi, í skilningi 16. greinar EES-samningsins. Þetta þýddi að tollalögum var breytt og fyrir þremur árum var sett reglugerð um vöruvalsreglur vegna innkaupa Fríhafnarinnar á áfengi, sem kveða á um gegnsæi og jafnræði í innkaupum. Þessar reglur væru ákveðin vörn gegn viðskiptaháttum eins og þeim, sem að ofan er lýst, enda kveða þær m.a. á um að veita skuli rökstuðning fyrir því að tilboðum sé hafnað. Í 16. grein EES-samningsins kemur skýrt fram að hún gildi „einnig um einkasölur sem ríki hafa fengið öðrum í hendur.“ FA óskaði með bréfi 20. marz sl. eftir staðfestingu fjármálaráðuneytisins á að reglurnar giltu áfram um Fríhöfnina þótt Isavia tæki við rekstrinum. Ráðuneytið var furðulengi að svara, sem bendir til að þegar farið var í útboðið á rekstri áfengiseinkasölunnar á Keflavíkurflugvelli hafi menn þar á bæ ekki verið búnir að skoða hvaða reglur skyldu gilda. Svarið barst 10. apríl og er afstaða ráðuneytisins sú að allt annað eigi við um Heinemann en hina ríkisreknu fríhafnarverzlun. 16. grein EES-samningsins eigi ekki við og Heinemann sé því ekki bundið af vöruvalsreglunum. FA heldur sig við þá afstöðu að það skipti ekki máli með hvaða hætti EES-ríki fela öðrum í hendur einkasölu. Staða Fríhafnarinnar er nákvæmlega sú sama að því leyti fyrir og eftir að Heinemann tekur við rekstrinum. Það er erfitt að trúa því að íslenzka ríkið haldi því fram að með því að framselja einokunina til einkaaðila eigi ekki að gilda um hana þær reglur, sem hafa verið í gildi síðustu ár. Félagið hefur bent ESA á þessi svör og stofnunin er með málið til skoðunar. Það tekur hins vegar tíma og á meðan hagar Heinemann sér bara eins og fyrirtækinu sýnist gagnvart áfengisbirgjum og öðrum, í boði fjármálaráðuneytisins. Stjórnvöld bera ábyrgð Í erindi sínu til fjármálaráðuneytisins spurði FA einnig hvað liði vinnu ráðuneytisins og eftir atvikum annarra ráðuneyta við að hrinda í framvæmd áðurnefndum tilmælum Samkeppniseftirlitsins frá því 2022. Því taldi ráðuneytið ekki fært að svara strax, en sagði „úrvinnslu standa yfir“. Enn hafa engin svör borizt, sem bendir til þess að eitthvað lítið hafi gerzt í málinu. Rétt er að hafa í huga að það er íslenzka ríkið sem hefur komið Heinemann í þá stöðu að geta ráðið örlögum íslenzkra fyrirtækja með þeim hætti sem að ofan er lýst. Isavia er í eigu ríkisins og fjármálaráðherra skipar stjórn fyrirtækisins. Það er sömuleiðis ríkisins að setja reglur um samkeppni og viðskiptahætti á Keflavíkurflugvelli - og tryggja að farið sé eftir þeim. Nýr fjármálaráðherra, sem er nýlega búinn að endurskipa stjórn Isavia, getur ekki firrt sig ábyrgð á þeim viðskiptaháttum sem nú eru viðhafðir á Keflavíkurflugvelli. Höfundur er framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda.
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun