Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar 1. maí 2025 10:00 Nú styttist í að þýzka fyrirtækið Heinemann taki formlega við rekstri Fríhafnarinnar á Keflavíkurflugvelli, eftir að hafa unnið útboð á vegum opinbera hlutafélagsins Isavia. Undirritaður hefur áður fjallað hér á Vísi um það hvernig Heinemann virðist nú þegar, við undirbúning innkaupa á vörum fyrir Fríhöfnina, ganga gegn útboðsskilmálunum. Þeir kváðu á um að íslenzkum vörum skyldi áfram gert hátt undir höfði í Fríhöfninni og að rekstraraðili Fríhafnarinnar skyldi sýna „samfélagslega ábyrgð“ með því að styðja minni fyrirtæki. Stórtjón, hvort sem gengið er að afarkostum eða ekki Það hefur ekki orðið raunin. Fríhöfnin er mikilvægasti útsölustaður margra minni og meðalstórra framleiðslufyrirtækja á Íslandi, til að mynda snyrtivöru-, sælgætis- og áfengisframleiðenda. Í sumum tilvikum fer meirihluti veltu þessara fyrirtækja í gegnum Fríhöfnina. Heinemann hefur sett fyrirtækjum afarkosti um að lækka verð sitt þannig að þýzka fyrirtækið nái 60-70% framlegð af vörum þeirra, að veita mun ríflegri greiðslufrest en verið hefur og jafnvel taka þátt í starfsmannakostnaði, vilji þau að starfsmenn Fríhafnarinnar hafi þekkingu á vörunum. Það er rétt að taka fram að ekki stendur til að lækka verð til farþega á flugvellinum, heldur vill Heinemann mun hærri framlegð en Fríhöfnin hefur hingað til tekið til sín. Hér eru innlendu framleiðslufyrirtækin algjörlega á milli steins og sleggju. Það er í raun sama hvort þau ganga að skilmálum Heinemann eða hafna þeim, reksturinn stórskaðast við það. Ef gengið er að afarkostunum, lækka tekjurnar um tugi prósenta. Ef þeim er hafnað, eiga fyrirtækin á hættu að missa sinn stærsta útsölustað. Þau geta ekki snúið sér til annarra söluaðila á Keflavíkurflugvelli, enda leyfa samningar Isavia það ekki. Hvað gera samkeppnisyfirvöld og ráðuneytin? Samkeppnisyfirvöld hafa skilgreint fríhafnarverzlun á Keflavíkurflugvelli sem sérstakan markað. Íslenzka ríkið hefur augljóslega komið einkafyrirtækinu Heinemann í ráðandi stöðu á þeim markaði. Samkeppnislögin gera kröfu um að markaðsráðandi fyrirtæki misbeiti ekki stöðu sinni og ekki verður öðru trúað en að Samkeppniseftirlitið stígi hér inn í, en Félag atvinnurekenda hefur sent SE ábendingar um háttsemi Heinemann. Samkeppniseftirlitið hefur áður komizt að þeirri niðurstöðu að Isavia viðhafi margvíslega samkeppnishamlandi háttsemi. Þau mál voru reifuð í áliti SE nr. 1/2022 og orðaði forstjóri eftirlitsins það þannig í fréttatilkynningu að ýmis mál, sem upp hafa komið á undanförnum árum, vektu „áleitnar spurningar um það hvernig Isavia nálgast samkeppni og samkeppnismál“ og bæta þyrfti stefnumörkun stjórnvalda. SE beindi síðan tilmælum í átta liðum til fjármálaráðuneytisins og þeirra ráðuneyta sem fara með samgöngu- og ferðamál, m.a. um að settar verði reglur um framkvæmd og efni útboða og sérleyfissamninga Isavia, þar sem samkeppnissjónarmið verði höfð að leiðarljósi. Rúmlega þrjú ár eru liðin frá útgáfu álitsins og ekkert hefur heyrzt af slíkum reglum stjórnvalda. Gilda EES-reglur ekki um einkavædda einkasölu? Það eru ekki eingöngu innlendir framleiðendur, sem hafa mætt nýju viðmóti hjá hinum nýja rekstraraðila Fríhafnarinnar. Fyrirtækið neitar líka að skipta við ýmsa innlenda birgja sem flytja inn vörur sem hafa verið vinsælar í Fríhöfninni. Engar athugasemdir er hægt að gera við að Heinemann kaupi vörur frá alþjóðlegum framleiðendum þar sem það fær hagstæðust kjör, en það hefur komið innlendum birgjum á óvart að jafnvel þótt þeir bjóði, í samstarfi við alþjóðlega framleiðendur, það verð sem Heinemann krefst, er viðskiptunum engu að síður hafnað. Eftir langt þref við Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) lét fjármálaráðuneytið undan og viðurkenndi árið 2019 að Fríhöfnin á Keflavíkurflugvelli væri í raun ríkiseinkasala með áfengi, í skilningi 16. greinar EES-samningsins. Þetta þýddi að tollalögum var breytt og fyrir þremur árum var sett reglugerð um vöruvalsreglur vegna innkaupa Fríhafnarinnar á áfengi, sem kveða á um gegnsæi og jafnræði í innkaupum. Þessar reglur væru ákveðin vörn gegn viðskiptaháttum eins og þeim, sem að ofan er lýst, enda kveða þær m.a. á um að veita skuli rökstuðning fyrir því að tilboðum sé hafnað. Í 16. grein EES-samningsins kemur skýrt fram að hún gildi „einnig um einkasölur sem ríki hafa fengið öðrum í hendur.“ FA óskaði með bréfi 20. marz sl. eftir staðfestingu fjármálaráðuneytisins á að reglurnar giltu áfram um Fríhöfnina þótt Isavia tæki við rekstrinum. Ráðuneytið var furðulengi að svara, sem bendir til að þegar farið var í útboðið á rekstri áfengiseinkasölunnar á Keflavíkurflugvelli hafi menn þar á bæ ekki verið búnir að skoða hvaða reglur skyldu gilda. Svarið barst 10. apríl og er afstaða ráðuneytisins sú að allt annað eigi við um Heinemann en hina ríkisreknu fríhafnarverzlun. 16. grein EES-samningsins eigi ekki við og Heinemann sé því ekki bundið af vöruvalsreglunum. FA heldur sig við þá afstöðu að það skipti ekki máli með hvaða hætti EES-ríki fela öðrum í hendur einkasölu. Staða Fríhafnarinnar er nákvæmlega sú sama að því leyti fyrir og eftir að Heinemann tekur við rekstrinum. Það er erfitt að trúa því að íslenzka ríkið haldi því fram að með því að framselja einokunina til einkaaðila eigi ekki að gilda um hana þær reglur, sem hafa verið í gildi síðustu ár. Félagið hefur bent ESA á þessi svör og stofnunin er með málið til skoðunar. Það tekur hins vegar tíma og á meðan hagar Heinemann sér bara eins og fyrirtækinu sýnist gagnvart áfengisbirgjum og öðrum, í boði fjármálaráðuneytisins. Stjórnvöld bera ábyrgð Í erindi sínu til fjármálaráðuneytisins spurði FA einnig hvað liði vinnu ráðuneytisins og eftir atvikum annarra ráðuneyta við að hrinda í framvæmd áðurnefndum tilmælum Samkeppniseftirlitsins frá því 2022. Því taldi ráðuneytið ekki fært að svara strax, en sagði „úrvinnslu standa yfir“. Enn hafa engin svör borizt, sem bendir til þess að eitthvað lítið hafi gerzt í málinu. Rétt er að hafa í huga að það er íslenzka ríkið sem hefur komið Heinemann í þá stöðu að geta ráðið örlögum íslenzkra fyrirtækja með þeim hætti sem að ofan er lýst. Isavia er í eigu ríkisins og fjármálaráðherra skipar stjórn fyrirtækisins. Það er sömuleiðis ríkisins að setja reglur um samkeppni og viðskiptahætti á Keflavíkurflugvelli - og tryggja að farið sé eftir þeim. Nýr fjármálaráðherra, sem er nýlega búinn að endurskipa stjórn Isavia, getur ekki firrt sig ábyrgð á þeim viðskiptaháttum sem nú eru viðhafðir á Keflavíkurflugvelli. Höfundur er framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ólafur Stephensen Keflavíkurflugvöllur Isavia Verslun Mest lesið Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Sköpum samfélag fyrir börn Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir skrifar Skoðun Viltu hafa jákvæð áhrif þegar þú ferðast? Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir skrifar Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason skrifar Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Gegn áætluðu kílómetragjaldi stjórnvalda á bifhjól Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Tillaga um hærri vörugjöld á mótorhjól er skref aftur á bak Unnar Már Magnússon skrifar Skoðun Hvernig hugsar þú um hreint vatn? Lovísa Árnadóttir skrifar Skoðun Takk Vigdís! Takk Guðni! Takk Halla! — Takk þjóð! Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun Blóðmerar - skeytingarleysi hinna þriggja valda Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Krefjandi tímar í veitingageiranum Einar Bárðarson skrifar Skoðun Má endalaust vera níðingur!! Arna Magnea Danks skrifar Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Silfurfat Samfylkingarinnar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Véfréttir og villuljós Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun „Fór í útkall“ Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Dagur náms- og starfsráðgjafar 2025: Faglegur stuðningur sem skiptir máli – fyrir einstaklinga og samfélagið Jónína Kárdal,Svandís Sturludóttir skrifar Sjá meira
Nú styttist í að þýzka fyrirtækið Heinemann taki formlega við rekstri Fríhafnarinnar á Keflavíkurflugvelli, eftir að hafa unnið útboð á vegum opinbera hlutafélagsins Isavia. Undirritaður hefur áður fjallað hér á Vísi um það hvernig Heinemann virðist nú þegar, við undirbúning innkaupa á vörum fyrir Fríhöfnina, ganga gegn útboðsskilmálunum. Þeir kváðu á um að íslenzkum vörum skyldi áfram gert hátt undir höfði í Fríhöfninni og að rekstraraðili Fríhafnarinnar skyldi sýna „samfélagslega ábyrgð“ með því að styðja minni fyrirtæki. Stórtjón, hvort sem gengið er að afarkostum eða ekki Það hefur ekki orðið raunin. Fríhöfnin er mikilvægasti útsölustaður margra minni og meðalstórra framleiðslufyrirtækja á Íslandi, til að mynda snyrtivöru-, sælgætis- og áfengisframleiðenda. Í sumum tilvikum fer meirihluti veltu þessara fyrirtækja í gegnum Fríhöfnina. Heinemann hefur sett fyrirtækjum afarkosti um að lækka verð sitt þannig að þýzka fyrirtækið nái 60-70% framlegð af vörum þeirra, að veita mun ríflegri greiðslufrest en verið hefur og jafnvel taka þátt í starfsmannakostnaði, vilji þau að starfsmenn Fríhafnarinnar hafi þekkingu á vörunum. Það er rétt að taka fram að ekki stendur til að lækka verð til farþega á flugvellinum, heldur vill Heinemann mun hærri framlegð en Fríhöfnin hefur hingað til tekið til sín. Hér eru innlendu framleiðslufyrirtækin algjörlega á milli steins og sleggju. Það er í raun sama hvort þau ganga að skilmálum Heinemann eða hafna þeim, reksturinn stórskaðast við það. Ef gengið er að afarkostunum, lækka tekjurnar um tugi prósenta. Ef þeim er hafnað, eiga fyrirtækin á hættu að missa sinn stærsta útsölustað. Þau geta ekki snúið sér til annarra söluaðila á Keflavíkurflugvelli, enda leyfa samningar Isavia það ekki. Hvað gera samkeppnisyfirvöld og ráðuneytin? Samkeppnisyfirvöld hafa skilgreint fríhafnarverzlun á Keflavíkurflugvelli sem sérstakan markað. Íslenzka ríkið hefur augljóslega komið einkafyrirtækinu Heinemann í ráðandi stöðu á þeim markaði. Samkeppnislögin gera kröfu um að markaðsráðandi fyrirtæki misbeiti ekki stöðu sinni og ekki verður öðru trúað en að Samkeppniseftirlitið stígi hér inn í, en Félag atvinnurekenda hefur sent SE ábendingar um háttsemi Heinemann. Samkeppniseftirlitið hefur áður komizt að þeirri niðurstöðu að Isavia viðhafi margvíslega samkeppnishamlandi háttsemi. Þau mál voru reifuð í áliti SE nr. 1/2022 og orðaði forstjóri eftirlitsins það þannig í fréttatilkynningu að ýmis mál, sem upp hafa komið á undanförnum árum, vektu „áleitnar spurningar um það hvernig Isavia nálgast samkeppni og samkeppnismál“ og bæta þyrfti stefnumörkun stjórnvalda. SE beindi síðan tilmælum í átta liðum til fjármálaráðuneytisins og þeirra ráðuneyta sem fara með samgöngu- og ferðamál, m.a. um að settar verði reglur um framkvæmd og efni útboða og sérleyfissamninga Isavia, þar sem samkeppnissjónarmið verði höfð að leiðarljósi. Rúmlega þrjú ár eru liðin frá útgáfu álitsins og ekkert hefur heyrzt af slíkum reglum stjórnvalda. Gilda EES-reglur ekki um einkavædda einkasölu? Það eru ekki eingöngu innlendir framleiðendur, sem hafa mætt nýju viðmóti hjá hinum nýja rekstraraðila Fríhafnarinnar. Fyrirtækið neitar líka að skipta við ýmsa innlenda birgja sem flytja inn vörur sem hafa verið vinsælar í Fríhöfninni. Engar athugasemdir er hægt að gera við að Heinemann kaupi vörur frá alþjóðlegum framleiðendum þar sem það fær hagstæðust kjör, en það hefur komið innlendum birgjum á óvart að jafnvel þótt þeir bjóði, í samstarfi við alþjóðlega framleiðendur, það verð sem Heinemann krefst, er viðskiptunum engu að síður hafnað. Eftir langt þref við Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) lét fjármálaráðuneytið undan og viðurkenndi árið 2019 að Fríhöfnin á Keflavíkurflugvelli væri í raun ríkiseinkasala með áfengi, í skilningi 16. greinar EES-samningsins. Þetta þýddi að tollalögum var breytt og fyrir þremur árum var sett reglugerð um vöruvalsreglur vegna innkaupa Fríhafnarinnar á áfengi, sem kveða á um gegnsæi og jafnræði í innkaupum. Þessar reglur væru ákveðin vörn gegn viðskiptaháttum eins og þeim, sem að ofan er lýst, enda kveða þær m.a. á um að veita skuli rökstuðning fyrir því að tilboðum sé hafnað. Í 16. grein EES-samningsins kemur skýrt fram að hún gildi „einnig um einkasölur sem ríki hafa fengið öðrum í hendur.“ FA óskaði með bréfi 20. marz sl. eftir staðfestingu fjármálaráðuneytisins á að reglurnar giltu áfram um Fríhöfnina þótt Isavia tæki við rekstrinum. Ráðuneytið var furðulengi að svara, sem bendir til að þegar farið var í útboðið á rekstri áfengiseinkasölunnar á Keflavíkurflugvelli hafi menn þar á bæ ekki verið búnir að skoða hvaða reglur skyldu gilda. Svarið barst 10. apríl og er afstaða ráðuneytisins sú að allt annað eigi við um Heinemann en hina ríkisreknu fríhafnarverzlun. 16. grein EES-samningsins eigi ekki við og Heinemann sé því ekki bundið af vöruvalsreglunum. FA heldur sig við þá afstöðu að það skipti ekki máli með hvaða hætti EES-ríki fela öðrum í hendur einkasölu. Staða Fríhafnarinnar er nákvæmlega sú sama að því leyti fyrir og eftir að Heinemann tekur við rekstrinum. Það er erfitt að trúa því að íslenzka ríkið haldi því fram að með því að framselja einokunina til einkaaðila eigi ekki að gilda um hana þær reglur, sem hafa verið í gildi síðustu ár. Félagið hefur bent ESA á þessi svör og stofnunin er með málið til skoðunar. Það tekur hins vegar tíma og á meðan hagar Heinemann sér bara eins og fyrirtækinu sýnist gagnvart áfengisbirgjum og öðrum, í boði fjármálaráðuneytisins. Stjórnvöld bera ábyrgð Í erindi sínu til fjármálaráðuneytisins spurði FA einnig hvað liði vinnu ráðuneytisins og eftir atvikum annarra ráðuneyta við að hrinda í framvæmd áðurnefndum tilmælum Samkeppniseftirlitsins frá því 2022. Því taldi ráðuneytið ekki fært að svara strax, en sagði „úrvinnslu standa yfir“. Enn hafa engin svör borizt, sem bendir til þess að eitthvað lítið hafi gerzt í málinu. Rétt er að hafa í huga að það er íslenzka ríkið sem hefur komið Heinemann í þá stöðu að geta ráðið örlögum íslenzkra fyrirtækja með þeim hætti sem að ofan er lýst. Isavia er í eigu ríkisins og fjármálaráðherra skipar stjórn fyrirtækisins. Það er sömuleiðis ríkisins að setja reglur um samkeppni og viðskiptahætti á Keflavíkurflugvelli - og tryggja að farið sé eftir þeim. Nýr fjármálaráðherra, sem er nýlega búinn að endurskipa stjórn Isavia, getur ekki firrt sig ábyrgð á þeim viðskiptaháttum sem nú eru viðhafðir á Keflavíkurflugvelli. Höfundur er framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda.
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar
Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar
Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Dagur náms- og starfsráðgjafar 2025: Faglegur stuðningur sem skiptir máli – fyrir einstaklinga og samfélagið Jónína Kárdal,Svandís Sturludóttir skrifar
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun