Rykkilínsmálið Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 16. september 2024 08:30 Rykkilínsmálið á sér rætur í 18. aldar Íslandi þar sem valdatengsl milli kaupmanna, prests og sýslumanns urðu grundvöllur persónulegra og samfélagslegra átaka. Snæbjörn Pálsson, fyrrum lögréttumaður og menntaður maður, lenti í átökum við þessa aðila þegar hann lét óheppileg ummæli falla um hár kaupmannsins á Þingeyri. Þessi smávægilegu ummæli urðu kveikja að átökum þar sem Snæbjörn var útilokaður úr viðskiptum og félagslífi. Þetta er dæmi um hvernig litlu persónulegu átökin gátu haft djúpstæð áhrif í samfélagi sem var byggt á persónulegum tengslum og valdastöðu. Valdatengsl á þessum tíma voru nátengd efnahagskerfi einokunarverslunarinnar og trúarlegu og pólitísku valdi, sem Snæbjörn mótmælti. Hann taldi sig órétti beittan og var ófús að beygja sig undir hið hefðbundna valdakerfi, sem var bæði miðstýrt frá Danmörku og byggði á persónulegum tengslum innan samfélagsins. Í stað þess að fylgja þeim óskrifuðu samfélagsreglum sem væntanlega voru gerðar til hans sem menntaðs og háttsetts einstaklings, tók hann mál í eigin hendur með fjölda málaferla og átaka. Persónulegar deilur sem spegilmynd stærri samfélagsátaka Rykkilínsmálið er ekki aðeins söguleg saga persónulegra deilna, heldur endurspeglar það togstreituna milli eldri íslenskrar hefðar og breyttra samfélagsaðstæðna í kjölfar danskra áhrifa. Einokunarverslunin gerði það að verkum að kaupmaðurinn á Þingeyri hafði nær algert vald yfir efnahagslífi héraðsins, og þeir sem höfðu tengsl við kaupmanninn (prestur og sýslumaður) urðu einnig verndarar þess valdakerfis. Þegar Snæbjörn tók þessi ummæli ekki sem smávægilega móðgun heldur sem tákn fyrir stærra misrétti, endurspeglaði það djúpstæðari óánægju með hið miðstýrða valdkerfi sem Danir höfðu komið á. Ummæli Snæbjörns og viðbrögð kaupmannsins opnuðu fyrir persónulegar deilur sem endurspegluðu þessa valdastreitu. Kaupmaðurinn var ekki aðeins að verja sitt eigið orðspor heldur einnig að viðhalda samfélagslegri stöðu sinni innan kerfis sem byggðist á einokun og forréttindum. Þannig verður valdabaráttan milli Snæbjörns og kaupmannsins ekki aðeins persónuleg, heldur einnig hluti af stærri ágreiningi um valdatengslin í samfélaginu. Nútímasamhengi: Hver er „kaupmaðurinn” í dag? Þegar við skoðum Rykkilínsmálið í nútímasamhengi má spyrja hver „kaupmaðurinn“ væri í dag. Nú til dags er valdatengslum dreift á fleiri svið en einokunarkaupmennirnir höfðu á sínum tíma. Stórfyrirtæki á alþjóðlegum vettvangi, tæknirisar og fjárfestar ráða nú yfir mikilvægum efnahagslegum og samfélagslegum auðlindum og hafa vald til að stjórna aðgengi fólks að nauðsynlegri þjónustu. Í dag gætu slíkir aðilar – stór fyrirtæki, pólitískir leiðtogar eða tæknirisar – leikið samsvarandi hlutverk kaupmannsins með því að nota vald sitt til að útiloka eða setja einstaklinga og hópa á jaðarinn. Rétt eins og kaupmaðurinn á Þingeyri var í bandalagi með prestinum og sýslumanninum, sjáum við hvernig stórar stofnanir og stjórnvöld geta myndað sambönd til að viðhalda eigin forréttindum og hindra þá sem gagnrýna kerfið. Einstaklingar sem stíga fram með gagnrýni eða andmæli, rétt eins og Snæbjörn, geta lent í erfiðleikum við að vinna gegn slíku valdi. Réttlæti, mótþrói og “erfiður” einstaklingur Snæbjörn var talinn erfiður af því hann tók ekki samfélagsstöðuna sem sjálfsagða og gerði uppreisn gegn valdinu. Hann túlkaði óréttlætið sem honum var sýnt ekki aðeins sem persónulegan ágreining heldur sem hluta af kerfisbundnu óréttlæti. Í nútímanum sjáum við hvernig fólk sem stendur upp gegn valdakerfum – hvort sem þau eru pólitísk, efnahagsleg eða samfélagsleg – er oft einnig talið „erfitt“ vegna þess að það mótmælir ríkjandi hugmyndum um hvernig hlutirnir eigi að vera. Mótþrói gegn valdi, sérstaklega þegar það er byggt á persónulegum tengslum eða forréttindum, getur leitt til þess að einstaklingar séu settir til hliðar eða útilokaðir. Snæbjörn var ekki tilbúinn að beygja sig undir þessi tengsl og valdatákn, og þess vegna taldi hann sig órétti beittan af kerfi sem hann sá sem ranglátt og mismunandi. Vald skrifræðisins og persónulegt vald Lykilatriði Rykkilínsmálsins er hvernig valdið í samfélaginu var háð persónulegum samböndum og tengslum. Kaupmaðurinn, presturinn og sýslumaðurinn byggðu vald sitt á tengslaneti sem gerði þeim kleift að móta samfélagsreglur og hefðir á staðbundnum vettvangi og á þann veg að rúmist innan stefnu stjórnvalda. Í dag sjáum við hvernig stórfyrirtæki, stjórnvöld og alþjóðlegir leikendur móta skrifræðisvaldið, en um leið byggja þau enn mikið á persónulegum tengslum og forréttindum innan valdasviða sinna. Einstaklingar sem reyna að brjóta upp þessi tengslanet, eins og Snæbjörn gerði, eiga oft erfitt uppdráttar þar sem valdatengslin eru fléttuð inn í bæði formlegar og óformlegar leiðir til að viðhalda stöðu þeirra sem eru við völd. Slíkt veldur því að þeir sem stíga gegn kerfinu eru settir til hliðar og oft einangraðir í samfélaginu, rétt eins og Snæbjörn var. Rykkilínsmálið veitir innsýn í hvernig smávægileg persónuleg deila getur orðið að stórum átökum sem endurspegla valdastríð, réttlæti og samfélagsstöðu. Snæbjörn Pálsson var einstaklingur sem taldi sig órétti beittan og barðist gegn valdakerfi sem byggði á persónulegum tengslum og miðstýrðum völdum. Í nútímanum sjáum við enn sambærileg átök þar sem einstaklingar eða hópar standa gegn stórum valdaaðilum, hvort sem þeir eru stórfyrirtæki, stjórnvöld eða samfélagsmiðlar. Vald tengist enn efnahagslegum og pólitískum tengslum, og þeir sem mótmæla því lenda oft í erfiðleikum með að fá réttláta meðferð í kerfi sem getur verið flókið, formfast og tengt persónulegum völdum. Rykkilínsmálið sýnir okkur að mótþrói gegn slíkum kerfum er ekki nýr vandi. Það kallar fram spurningar um réttlæti, vald og hvernig samfélög takast á við breytingar, bæði á 18. öld og í nútímanum. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun „Við andlát manns lýkur skattskyldu hans“ Þórður Gunnarsson Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson Skoðun Gerum betur Hilmar Björnsson Skoðun Skoðun Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Geðrænn vandi barna og ungmenna Eldur S. Kristinsson skrifar Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar Skoðun Eru sumir heppnari en aðrir? Anna Kristín Jensdóttir skrifar Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar Skoðun Sjálfstætt fólk Kristín Linda Jónsdóttir skrifar Skoðun Óstjórn í húsnæðismálum Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Arfur stjórnmálanna 2024 Elvar Eyvindsson skrifar Skoðun Kjósum rétt(indi) fyrir fatlað fólk! Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Frelsi er allra, ekki fárra útvaldra Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Menntun og tækifæri: Hvað veljum við fyrir Ísland? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Eyðimerkurganga kosningabaráttunnar? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Kjóstu meiri árangur Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða hlekkur ert þú í keðjunni? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Laxeldið verður ekki stöðvað Kristinn H. Gunnarsson skrifar Skoðun Þroskamerki þjóðar Tómas Torfason skrifar Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Var stytting náms til stúdentsprófs í þágu ungmenna? Sigurður E. Sigurjónsson skrifar Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson skrifar Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson skrifar Sjá meira
Rykkilínsmálið á sér rætur í 18. aldar Íslandi þar sem valdatengsl milli kaupmanna, prests og sýslumanns urðu grundvöllur persónulegra og samfélagslegra átaka. Snæbjörn Pálsson, fyrrum lögréttumaður og menntaður maður, lenti í átökum við þessa aðila þegar hann lét óheppileg ummæli falla um hár kaupmannsins á Þingeyri. Þessi smávægilegu ummæli urðu kveikja að átökum þar sem Snæbjörn var útilokaður úr viðskiptum og félagslífi. Þetta er dæmi um hvernig litlu persónulegu átökin gátu haft djúpstæð áhrif í samfélagi sem var byggt á persónulegum tengslum og valdastöðu. Valdatengsl á þessum tíma voru nátengd efnahagskerfi einokunarverslunarinnar og trúarlegu og pólitísku valdi, sem Snæbjörn mótmælti. Hann taldi sig órétti beittan og var ófús að beygja sig undir hið hefðbundna valdakerfi, sem var bæði miðstýrt frá Danmörku og byggði á persónulegum tengslum innan samfélagsins. Í stað þess að fylgja þeim óskrifuðu samfélagsreglum sem væntanlega voru gerðar til hans sem menntaðs og háttsetts einstaklings, tók hann mál í eigin hendur með fjölda málaferla og átaka. Persónulegar deilur sem spegilmynd stærri samfélagsátaka Rykkilínsmálið er ekki aðeins söguleg saga persónulegra deilna, heldur endurspeglar það togstreituna milli eldri íslenskrar hefðar og breyttra samfélagsaðstæðna í kjölfar danskra áhrifa. Einokunarverslunin gerði það að verkum að kaupmaðurinn á Þingeyri hafði nær algert vald yfir efnahagslífi héraðsins, og þeir sem höfðu tengsl við kaupmanninn (prestur og sýslumaður) urðu einnig verndarar þess valdakerfis. Þegar Snæbjörn tók þessi ummæli ekki sem smávægilega móðgun heldur sem tákn fyrir stærra misrétti, endurspeglaði það djúpstæðari óánægju með hið miðstýrða valdkerfi sem Danir höfðu komið á. Ummæli Snæbjörns og viðbrögð kaupmannsins opnuðu fyrir persónulegar deilur sem endurspegluðu þessa valdastreitu. Kaupmaðurinn var ekki aðeins að verja sitt eigið orðspor heldur einnig að viðhalda samfélagslegri stöðu sinni innan kerfis sem byggðist á einokun og forréttindum. Þannig verður valdabaráttan milli Snæbjörns og kaupmannsins ekki aðeins persónuleg, heldur einnig hluti af stærri ágreiningi um valdatengslin í samfélaginu. Nútímasamhengi: Hver er „kaupmaðurinn” í dag? Þegar við skoðum Rykkilínsmálið í nútímasamhengi má spyrja hver „kaupmaðurinn“ væri í dag. Nú til dags er valdatengslum dreift á fleiri svið en einokunarkaupmennirnir höfðu á sínum tíma. Stórfyrirtæki á alþjóðlegum vettvangi, tæknirisar og fjárfestar ráða nú yfir mikilvægum efnahagslegum og samfélagslegum auðlindum og hafa vald til að stjórna aðgengi fólks að nauðsynlegri þjónustu. Í dag gætu slíkir aðilar – stór fyrirtæki, pólitískir leiðtogar eða tæknirisar – leikið samsvarandi hlutverk kaupmannsins með því að nota vald sitt til að útiloka eða setja einstaklinga og hópa á jaðarinn. Rétt eins og kaupmaðurinn á Þingeyri var í bandalagi með prestinum og sýslumanninum, sjáum við hvernig stórar stofnanir og stjórnvöld geta myndað sambönd til að viðhalda eigin forréttindum og hindra þá sem gagnrýna kerfið. Einstaklingar sem stíga fram með gagnrýni eða andmæli, rétt eins og Snæbjörn, geta lent í erfiðleikum við að vinna gegn slíku valdi. Réttlæti, mótþrói og “erfiður” einstaklingur Snæbjörn var talinn erfiður af því hann tók ekki samfélagsstöðuna sem sjálfsagða og gerði uppreisn gegn valdinu. Hann túlkaði óréttlætið sem honum var sýnt ekki aðeins sem persónulegan ágreining heldur sem hluta af kerfisbundnu óréttlæti. Í nútímanum sjáum við hvernig fólk sem stendur upp gegn valdakerfum – hvort sem þau eru pólitísk, efnahagsleg eða samfélagsleg – er oft einnig talið „erfitt“ vegna þess að það mótmælir ríkjandi hugmyndum um hvernig hlutirnir eigi að vera. Mótþrói gegn valdi, sérstaklega þegar það er byggt á persónulegum tengslum eða forréttindum, getur leitt til þess að einstaklingar séu settir til hliðar eða útilokaðir. Snæbjörn var ekki tilbúinn að beygja sig undir þessi tengsl og valdatákn, og þess vegna taldi hann sig órétti beittan af kerfi sem hann sá sem ranglátt og mismunandi. Vald skrifræðisins og persónulegt vald Lykilatriði Rykkilínsmálsins er hvernig valdið í samfélaginu var háð persónulegum samböndum og tengslum. Kaupmaðurinn, presturinn og sýslumaðurinn byggðu vald sitt á tengslaneti sem gerði þeim kleift að móta samfélagsreglur og hefðir á staðbundnum vettvangi og á þann veg að rúmist innan stefnu stjórnvalda. Í dag sjáum við hvernig stórfyrirtæki, stjórnvöld og alþjóðlegir leikendur móta skrifræðisvaldið, en um leið byggja þau enn mikið á persónulegum tengslum og forréttindum innan valdasviða sinna. Einstaklingar sem reyna að brjóta upp þessi tengslanet, eins og Snæbjörn gerði, eiga oft erfitt uppdráttar þar sem valdatengslin eru fléttuð inn í bæði formlegar og óformlegar leiðir til að viðhalda stöðu þeirra sem eru við völd. Slíkt veldur því að þeir sem stíga gegn kerfinu eru settir til hliðar og oft einangraðir í samfélaginu, rétt eins og Snæbjörn var. Rykkilínsmálið veitir innsýn í hvernig smávægileg persónuleg deila getur orðið að stórum átökum sem endurspegla valdastríð, réttlæti og samfélagsstöðu. Snæbjörn Pálsson var einstaklingur sem taldi sig órétti beittan og barðist gegn valdakerfi sem byggði á persónulegum tengslum og miðstýrðum völdum. Í nútímanum sjáum við enn sambærileg átök þar sem einstaklingar eða hópar standa gegn stórum valdaaðilum, hvort sem þeir eru stórfyrirtæki, stjórnvöld eða samfélagsmiðlar. Vald tengist enn efnahagslegum og pólitískum tengslum, og þeir sem mótmæla því lenda oft í erfiðleikum með að fá réttláta meðferð í kerfi sem getur verið flókið, formfast og tengt persónulegum völdum. Rykkilínsmálið sýnir okkur að mótþrói gegn slíkum kerfum er ekki nýr vandi. Það kallar fram spurningar um réttlæti, vald og hvernig samfélög takast á við breytingar, bæði á 18. öld og í nútímanum. Höfundur er lögfræðingur.
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar
Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar
Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun