Um bólusetningar og hlutleysi skóla Ragnar Þór Pétursson skrifar 4. júní 2021 13:31 Síðustu ár hefur reglulega komið upp krafa um hlutleysi skóla í umdeildum málum. Í sjálfu sér hefur ekki farið fram mikil umræða um hlutleysiskröfuna sem slíka. Oftar er um að ræða einstök tilfelli sem af einhverjum ástæðum vekja heitar tilfinningar í samfélaginu. Mest áberandi dæmi umræðunnar eru þau hvort kirkjuheimsóknir séu eðlilegur hluti skólastarfs og hvort/hvernig skólamötuneyti skuli taka tillit til þeirra sem ekki borða kjöt. Á allra síðustu dögum hefur bæst við í umræðuna krafa frá einstökum foreldrum um að börn þeirra sitji ekki undir „áróðri“ um gagnsemi bólusetninga. Þetta er umræða sem við þurfum að taka. Af ýmsum ástæðum tel ég að dæmið um kjöt eða kjötleysi sé ágætlega fallið sem upphafspunktur. Ég sé í fljótu bragði ferns konar gagnrýna afstöðu sem hægt er að nota í mótmælaskyni við óbreytt fyrirkomulag. Ferns konar rök um hlutleysi Í fyrsta lagi getur þú verið þeirrar skoðunar að það sé alls ekki hlutverk skólans að gefa börnum að borða. Skólinn fari út fyrir sitt eðlilega og/eða lögbundna hlutverk. Það getur til dæmis verið skoðun þín að þarna sé skólinn að taka að sér hlutverk foreldra eða eyða takmörkuðum fjármunum í verkefni sem ekki ætti að vera í forgangi. Í öðru lagi getur þú álitið sem svo að skólinn megi vissulega bjóða upp á kjöt en að maturinn í skólum sé ómögulegur og vondur. Þú teljir matseðilinn í skólanum ekki falla nægilega vel að smekk þinna barna og þau eigi sama rétt á að fá mat sem þeim finnist góður eins og önnur börn. Skólinn eigi ekki að mismuna eftir smekk eða reyna að stýra honum. Í þriðja lagi getur þú haldið því fram að maturinn sé hreinlega ekki nógu góður. Kjötvaran sé ekki nógu holl og notast sé við ódýrt og ómerkilegt hráefni. Börn þurfi að fá betri fæðu og það að skólar taki að sér það verkefni að gefa þeim að borða skapi kröfu á þá um að það sé gert almennilega (hér þarf maturinn í raun og sann að vera býsna óhollur til að þessi rök séu ekki bara dulbúin rök um smekk). Í fjórða lagi getur þú sagt að það sé siðferðileg afstaða þín að borða ekki kjöt. Þetta sé afstaða sem þú viljir ala börnin þín upp í og þar sem um sé að ræða algerlega eðlilega (og jafnvel algenga) afstöðu hljótir þú að geta gert kröfu um að skólinn taki tillit til ykkar. Lágmarkskrafan sé sú að boðið sé upp á aðra kosti þegar kjöt er á borðum. Hér getur afstaðan einnig verið trúarleg, t.d. þannig að þú og börn þín borði ekki svínakjöt af trúarástæðum. Þessar fjórar tegundir raka mætti kalla hlutverkarök, smekksrök, gæðarök og lífsskoðunarrök um hlutleysi skólans. Mér sýnist að samskonar rök geti gengið í flestum rökræðum um hlutleysi skólanna. Bólusetningar og hlutleysi Skoðum nú kröfuna um að börn sitji ekki undir áróðri um nytsemi bólusetninga og mátum við þetta. Hlutverkarök Afar auðvelt er að rökstyðja það að fræðsla um nytsemi bólusetninga falli innan hlutverks skólans. Það er beinlínis krökkt af markmiðum og kröfum í aðalnámskrá sem falla hér undir. Eitt lítið dæmi gæti verið krafan um að nemandi skuli í lok skólagöngu sinnar geta rætt eigin ábyrgð á líkamlegu og andlegu heilbrigði, bæði sín og annarra. Dæmin eru þó miklu fleiri. Smekksrök Mikilvægt er að gera greinarmun á smekk, staðreynd og skoðun. Ef fræðsla um bólusetningar er byggð á staðreyndum má vissulega finna einhver grá svæði þegar rýnt er í hvaða skoðanir myndaðar eru á grunni þeirra. Smekksrök hljóta þó að vega hér afar lítið. Gæðarök Líklega fellur umræða um skoðanir hér undir. Það er eðlilegt að til staðar sé gagnrýnin umræða um skoðanamyndandi þætti skólastarfs. Það er nefnilega skýrt af lögbundnu hlutverki skóla að í skóla eigi nemendur að læra að taka afstöðu, ígrunda hana og gera grein fyrir henni. Þetta snertir grunnhlutverk skólans við að undirbúa börn undir líf og starf í lýðræðisríki. Að sjálfsögðu má mynda sér skoðanir eða afstöðu án þess að vandað sé til verka. Slík skoðanamyndun er þó ekki í samræmi við hlutverk skólanna eins og því er lýst. Það er því eðlilegt að samfélagsleg umræða fari fram um þennan þátt þegar umdeild mál skekja samfélagið. Lífsskoðunarrök Án þess að ætla að gera fólki upp skoðanir þá virðist allmikið af umræðu um bólusetningar í samfélaginu falla undir þennan lið. Bólusetning er ekki skylda og einhverjir hópar taka afstöðu gegn þeim af nokkurs konar prinsippástæðum. Rökin á bak við það eru margvísleg. Í einhverjum tilfellum telja menn bóluefni og bólusetningar hluta af spilltu hagnaðardrifnu kerfi óheiðarlegs lyfjageira sem ekki sé treystandi. Eins virðist til andstaða við bólusetningar á grundvelli þess að fólk vilji bera ábyrgð á eigin heilsu með öðrum aðferðum. Sú afstaða getur jafnvel rist svo djúpt að fólk er tilbúið að þjást og jafnvel deyja til að standa við við hana. Þekkt er hvernig Bobby Fischer hafnaði læknismeðferð sem mögulega hefði bjargað lífi hans. Sama má segja um Steve Jobs og Bob Marley svo nefnd séu fleiri dæmi. Réttur barna Sem færir okkur að öðrum kjarna þessa máls. Það er eitt að neita sjálfum sér um læknismeðferð en annað að neita börnum sínum um hana. Börn hafa sjálfstæða tilvist og sjálfstæðan rétt. Þau eiga ekki að vera útibú foreldra sinna, hvort sem um er að ræða smekk eða skoðanir. Það er vissulega ábyrgð fjölskyldna að leiðbeina börnum og fræða þau og stjórnvöldum ber að virða ábyrgð, skyldur og réttindi fjölskyldna. Börn eiga hins vegar líka sjálfstæðan rétt á menntun og upplýsingum. Það gleymist oft að Barnasáttmáli SÞ kveður beinlínis á um að börn eigi rétt á að upplýsingum sé miðlað til þeirra, t.d. í fjölmiðlum. Jafnvel mætti ganga svo langt að segja að það sé hlutverk okkar, hinna fullorðnu, að skapa mál- og upplýsingaheim sem opinn er börnum og ungmennum. Hér er ég ekki að tala um hlutverk kennara og foreldra heldur einfaldlega þær skyldur sem fylgja því að búa í samfélagi. Færa má býsna sannfærandi rök fyrir því að greinileg hnignun lýðræðis í okkar heimshluta um þessar mundir birtist að einhverju leyti í því að við vanrækjum þetta. Við gerum ekki greinarmun á staðreyndum og skoðunum; upplýsingum og áróðri. Skólinn og bólusetningar Að mínu mati er algerlega óefað að umfjöllun um bólusetningar sé eðlilegur hluti af skyldunámi barna. Sú umfjöllun á þó að vera vönduð og fagleg og byggja á staðreyndum. Hún á ekki að vera áróður – en um leið eru það ekki andstæðingar bólusetninga sem skilgreina hvað er áróður og hvað ekki. Bólusetningar eru raunar kjörið viðfangsefni skólastarfs því fræðsla og umræða um þær hefur margar víddir, þar á meðal líffræðilegar, samfélagslegar og siðferðislegar. Þótt þetta séu umræðusvið sem við, hin fullorðnu, eigum erfitt með að fóta okkur á þá eiga börn rétt á að vera upplýst um þau. Það er vel hægt að gera án þess að ala á fordómum eða vanvirðingu. Þess vegna, meðal annars, starfar fagfólk í skólum – sem stýrir þar umræðum og fræðslu. Samfélag, sem stöðugt tvístrar sér og stendur í áflogum um alla hluti, hefur enga heimtingu á að krefja skóla um að vera hlutlausir, ef hlutleysi er meint þannig að umdeild mál séu látin vera. Miklu frekar eiga börn rétt á því að fullorðnir stilli sig um að gera öll mál umdeild. Foreldrar eiga ekki að geta frábeðið „sér“ nám barna sinna. Börnin eiga sjálfstæðan rétt á því að kynnast öðrum heimsmyndum en foreldra sinna. Þau eiga einnig rétt á því að nám þeirra og kennsla sé góð; að námsefni sé vandað og kennarar færir. Eitt af því sem kennarar geta gert til að stuðla að því er virk umræða um fagleg mál og stöðug starfsþróun. Líklega er löngu orðið tímabært að samfélagið (og þá sérstaklega skólafólkið) taki til róttækrar umræðu hinar ýmsar hliðar hlutleysiskröfunnar. Höfundur er formaður Kennarasambands Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ragnar Þór Pétursson Bólusetningar Skóla - og menntamál Grunnskólar Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Mest lesið Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium Skoðun Orðræða seðlabankastjóra veldur mér áhyggjum Ágúst Bjarni Garðarsson Skoðun Skynsemi Miðflokksins Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun Er Miðflokkurinn fyrir ungt fólk? Anton Sveinn McKee Skoðun Opið bréf til fjölmiðla Magnús Guðmundsson Skoðun Svarar ekki kostnaði að bjarga sjálfum sér Kári Helgason Skoðun Kæra sig ekki um evruna Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Aftur til fortíðar Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Er padda í vaskinum? Vilborg Gunnarsdóttir Skoðun Það er verið að hafa okkur að fíflum. Davíð Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun Um mennsku og samfélag Bolli Pétur Bollason skrifar Skoðun Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Sársaukafull vaxtarmörk Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Skynsemi Miðflokksins Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Tölum íslensku Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Er Miðflokkurinn fyrir ungt fólk? Anton Sveinn McKee skrifar Skoðun Svarar ekki kostnaði að bjarga sjálfum sér Kári Helgason skrifar Skoðun Um orkuskort, auðlindir og endurvinnslu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Er padda í vaskinum? Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Neikvæð samskipti barna og ungmenna á samfélagsmiðlunum Þórarinn Torfi Finnbogason skrifar Skoðun Rannsökum og ræðum menntakerfið Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Kæra sig ekki um evruna Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjölmiðla Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Horfið á möguleikana í samfélagslegri ábyrgð Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Aftur til fortíðar Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Að kjarna orku þjóðar Ísak Einar Rúnarsson skrifar Skoðun Orðræða seðlabankastjóra veldur mér áhyggjum Ágúst Bjarni Garðarsson skrifar Skoðun Flogið á milli landa á endurnýjanlegri orku: Draumsýn eða Raunveruleiki? Gnýr Guðmundsson skrifar Skoðun Það er verið að hafa okkur að fíflum. Davíð Bergmann skrifar Skoðun Útboð á Fjarðarheiðargöngum Hildur Þórisdóttir skrifar Skoðun Hvert á að fara með íslenskt þjóðfélag? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Svikin loforð gagnvart börnum? Hildur Rós Guðbjargardóttir skrifar Skoðun Að búa til steind getur haft skelfilegar afleiðingar! Elínrós Erlingsdóttir skrifar Skoðun Hvar eru sálfræðingarnir? Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Íslenska er ekki eina málið Lilja Magnúsdóttir skrifar Skoðun Hvar er grunnskólinn? Kristján Hrafn Guðmundsson skrifar Skoðun Er lýðræðislegt að senda vopn til Úkraínu? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Það á ekki að vera dekur að geta sótt sér sálfræðiþjónustu Ólafía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Um bókun 35, EES samninginn, Evrópusambandið og Bretland Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Húsnæði fyrir fólk, ekki fjárfesta Gísli Rafn Ólafsson skrifar Sjá meira
Síðustu ár hefur reglulega komið upp krafa um hlutleysi skóla í umdeildum málum. Í sjálfu sér hefur ekki farið fram mikil umræða um hlutleysiskröfuna sem slíka. Oftar er um að ræða einstök tilfelli sem af einhverjum ástæðum vekja heitar tilfinningar í samfélaginu. Mest áberandi dæmi umræðunnar eru þau hvort kirkjuheimsóknir séu eðlilegur hluti skólastarfs og hvort/hvernig skólamötuneyti skuli taka tillit til þeirra sem ekki borða kjöt. Á allra síðustu dögum hefur bæst við í umræðuna krafa frá einstökum foreldrum um að börn þeirra sitji ekki undir „áróðri“ um gagnsemi bólusetninga. Þetta er umræða sem við þurfum að taka. Af ýmsum ástæðum tel ég að dæmið um kjöt eða kjötleysi sé ágætlega fallið sem upphafspunktur. Ég sé í fljótu bragði ferns konar gagnrýna afstöðu sem hægt er að nota í mótmælaskyni við óbreytt fyrirkomulag. Ferns konar rök um hlutleysi Í fyrsta lagi getur þú verið þeirrar skoðunar að það sé alls ekki hlutverk skólans að gefa börnum að borða. Skólinn fari út fyrir sitt eðlilega og/eða lögbundna hlutverk. Það getur til dæmis verið skoðun þín að þarna sé skólinn að taka að sér hlutverk foreldra eða eyða takmörkuðum fjármunum í verkefni sem ekki ætti að vera í forgangi. Í öðru lagi getur þú álitið sem svo að skólinn megi vissulega bjóða upp á kjöt en að maturinn í skólum sé ómögulegur og vondur. Þú teljir matseðilinn í skólanum ekki falla nægilega vel að smekk þinna barna og þau eigi sama rétt á að fá mat sem þeim finnist góður eins og önnur börn. Skólinn eigi ekki að mismuna eftir smekk eða reyna að stýra honum. Í þriðja lagi getur þú haldið því fram að maturinn sé hreinlega ekki nógu góður. Kjötvaran sé ekki nógu holl og notast sé við ódýrt og ómerkilegt hráefni. Börn þurfi að fá betri fæðu og það að skólar taki að sér það verkefni að gefa þeim að borða skapi kröfu á þá um að það sé gert almennilega (hér þarf maturinn í raun og sann að vera býsna óhollur til að þessi rök séu ekki bara dulbúin rök um smekk). Í fjórða lagi getur þú sagt að það sé siðferðileg afstaða þín að borða ekki kjöt. Þetta sé afstaða sem þú viljir ala börnin þín upp í og þar sem um sé að ræða algerlega eðlilega (og jafnvel algenga) afstöðu hljótir þú að geta gert kröfu um að skólinn taki tillit til ykkar. Lágmarkskrafan sé sú að boðið sé upp á aðra kosti þegar kjöt er á borðum. Hér getur afstaðan einnig verið trúarleg, t.d. þannig að þú og börn þín borði ekki svínakjöt af trúarástæðum. Þessar fjórar tegundir raka mætti kalla hlutverkarök, smekksrök, gæðarök og lífsskoðunarrök um hlutleysi skólans. Mér sýnist að samskonar rök geti gengið í flestum rökræðum um hlutleysi skólanna. Bólusetningar og hlutleysi Skoðum nú kröfuna um að börn sitji ekki undir áróðri um nytsemi bólusetninga og mátum við þetta. Hlutverkarök Afar auðvelt er að rökstyðja það að fræðsla um nytsemi bólusetninga falli innan hlutverks skólans. Það er beinlínis krökkt af markmiðum og kröfum í aðalnámskrá sem falla hér undir. Eitt lítið dæmi gæti verið krafan um að nemandi skuli í lok skólagöngu sinnar geta rætt eigin ábyrgð á líkamlegu og andlegu heilbrigði, bæði sín og annarra. Dæmin eru þó miklu fleiri. Smekksrök Mikilvægt er að gera greinarmun á smekk, staðreynd og skoðun. Ef fræðsla um bólusetningar er byggð á staðreyndum má vissulega finna einhver grá svæði þegar rýnt er í hvaða skoðanir myndaðar eru á grunni þeirra. Smekksrök hljóta þó að vega hér afar lítið. Gæðarök Líklega fellur umræða um skoðanir hér undir. Það er eðlilegt að til staðar sé gagnrýnin umræða um skoðanamyndandi þætti skólastarfs. Það er nefnilega skýrt af lögbundnu hlutverki skóla að í skóla eigi nemendur að læra að taka afstöðu, ígrunda hana og gera grein fyrir henni. Þetta snertir grunnhlutverk skólans við að undirbúa börn undir líf og starf í lýðræðisríki. Að sjálfsögðu má mynda sér skoðanir eða afstöðu án þess að vandað sé til verka. Slík skoðanamyndun er þó ekki í samræmi við hlutverk skólanna eins og því er lýst. Það er því eðlilegt að samfélagsleg umræða fari fram um þennan þátt þegar umdeild mál skekja samfélagið. Lífsskoðunarrök Án þess að ætla að gera fólki upp skoðanir þá virðist allmikið af umræðu um bólusetningar í samfélaginu falla undir þennan lið. Bólusetning er ekki skylda og einhverjir hópar taka afstöðu gegn þeim af nokkurs konar prinsippástæðum. Rökin á bak við það eru margvísleg. Í einhverjum tilfellum telja menn bóluefni og bólusetningar hluta af spilltu hagnaðardrifnu kerfi óheiðarlegs lyfjageira sem ekki sé treystandi. Eins virðist til andstaða við bólusetningar á grundvelli þess að fólk vilji bera ábyrgð á eigin heilsu með öðrum aðferðum. Sú afstaða getur jafnvel rist svo djúpt að fólk er tilbúið að þjást og jafnvel deyja til að standa við við hana. Þekkt er hvernig Bobby Fischer hafnaði læknismeðferð sem mögulega hefði bjargað lífi hans. Sama má segja um Steve Jobs og Bob Marley svo nefnd séu fleiri dæmi. Réttur barna Sem færir okkur að öðrum kjarna þessa máls. Það er eitt að neita sjálfum sér um læknismeðferð en annað að neita börnum sínum um hana. Börn hafa sjálfstæða tilvist og sjálfstæðan rétt. Þau eiga ekki að vera útibú foreldra sinna, hvort sem um er að ræða smekk eða skoðanir. Það er vissulega ábyrgð fjölskyldna að leiðbeina börnum og fræða þau og stjórnvöldum ber að virða ábyrgð, skyldur og réttindi fjölskyldna. Börn eiga hins vegar líka sjálfstæðan rétt á menntun og upplýsingum. Það gleymist oft að Barnasáttmáli SÞ kveður beinlínis á um að börn eigi rétt á að upplýsingum sé miðlað til þeirra, t.d. í fjölmiðlum. Jafnvel mætti ganga svo langt að segja að það sé hlutverk okkar, hinna fullorðnu, að skapa mál- og upplýsingaheim sem opinn er börnum og ungmennum. Hér er ég ekki að tala um hlutverk kennara og foreldra heldur einfaldlega þær skyldur sem fylgja því að búa í samfélagi. Færa má býsna sannfærandi rök fyrir því að greinileg hnignun lýðræðis í okkar heimshluta um þessar mundir birtist að einhverju leyti í því að við vanrækjum þetta. Við gerum ekki greinarmun á staðreyndum og skoðunum; upplýsingum og áróðri. Skólinn og bólusetningar Að mínu mati er algerlega óefað að umfjöllun um bólusetningar sé eðlilegur hluti af skyldunámi barna. Sú umfjöllun á þó að vera vönduð og fagleg og byggja á staðreyndum. Hún á ekki að vera áróður – en um leið eru það ekki andstæðingar bólusetninga sem skilgreina hvað er áróður og hvað ekki. Bólusetningar eru raunar kjörið viðfangsefni skólastarfs því fræðsla og umræða um þær hefur margar víddir, þar á meðal líffræðilegar, samfélagslegar og siðferðislegar. Þótt þetta séu umræðusvið sem við, hin fullorðnu, eigum erfitt með að fóta okkur á þá eiga börn rétt á að vera upplýst um þau. Það er vel hægt að gera án þess að ala á fordómum eða vanvirðingu. Þess vegna, meðal annars, starfar fagfólk í skólum – sem stýrir þar umræðum og fræðslu. Samfélag, sem stöðugt tvístrar sér og stendur í áflogum um alla hluti, hefur enga heimtingu á að krefja skóla um að vera hlutlausir, ef hlutleysi er meint þannig að umdeild mál séu látin vera. Miklu frekar eiga börn rétt á því að fullorðnir stilli sig um að gera öll mál umdeild. Foreldrar eiga ekki að geta frábeðið „sér“ nám barna sinna. Börnin eiga sjálfstæðan rétt á því að kynnast öðrum heimsmyndum en foreldra sinna. Þau eiga einnig rétt á því að nám þeirra og kennsla sé góð; að námsefni sé vandað og kennarar færir. Eitt af því sem kennarar geta gert til að stuðla að því er virk umræða um fagleg mál og stöðug starfsþróun. Líklega er löngu orðið tímabært að samfélagið (og þá sérstaklega skólafólkið) taki til róttækrar umræðu hinar ýmsar hliðar hlutleysiskröfunnar. Höfundur er formaður Kennarasambands Íslands.
Skoðun Neikvæð samskipti barna og ungmenna á samfélagsmiðlunum Þórarinn Torfi Finnbogason skrifar
Skoðun Flogið á milli landa á endurnýjanlegri orku: Draumsýn eða Raunveruleiki? Gnýr Guðmundsson skrifar