Um kyn, kynfræðslu, skóla og menntun Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar 21. desember 2020 11:30 Nú hefur Menntamálaráðherra skipað starfshóp um kynfræðslu í skólum, sem ég á sæti í. Það hefur skapast umræða um starfshópinn á samfélagsmiðlum og í framhaldi langar mig að setja fram mína sýn á bæði mönnun starfshópsins og hlutverk hans. Áhugi minn á jafnréttismálum nær aftur um áratugi þó svo að aktivismi minn eigi kannski ekki svo langa sögu. Í kennaranámi mínu við Háskóla Íslands 2004-2006 byrjaði hugmyndin um jafnréttisfræðslu að gerjast með mér. Í framhaldi af námi mínu réði ég mig í kennarastarf við Borgarholtsskóla haustið 2006 og það reyndist mér mikið heillaspor. Fljótlega fór ég að ræða hugmyndina um að búa til áfanga um kynja- og jafnréttisfræðslu við stjórnendur skólans. Þekkjandi jafnréttislögin, þar sem kveðið er á um að öll skólastig skuli jafnréttisfræða nemendur, var rökstuðningur minn fyrir fræðslunni borðleggjandi. Hugmyndinni um þennan nýja valáfanga var vel tekið af stjórnendum Borgarholtsskóla frá upphafi. Það tók nemendur í Borgó heldur ekki langan tíma að svara kallinu. Ég man vel eftir stelpunum sem voru í fyrsta hópnum, hvernig þær nærðu mig og hvöttu áfram, þrátt fyrir að áfanginn væri ansi frumstæður í upphafi. Við vissum strax að hugmyndin var góð, mikilvæg og átti ríkt erindi. Áfanginn þróaðist hratt og ég byrjaði strax að kynna hann fyrir kennurum á framhaldsskólastiginu og þar var honum líka tekið fagnandi og á undraverðum tíma tóku margir skólar upp áfangann. Í dag er kynjafræði kennd í flestum eða öllum framhaldsskólum á Íslandi, ýmist sem val- eða skylduáfangi. Einnig eru fjölmargir grunnskólar með sambærilega áfanga. Áhugi á efni áfangans og tilvist hans hefur alla tíð verið mikill, bæði innanlands og utan. Ég hef áður skrifað um innihald kynja- og jafnréttisfræðslunnar sem fæddist í Borgó um árið. En sumar vísur eru ekki of oft kveðnar. Frá upphafi átti inntak áfangans að vera gagnrýnin greining á samfélaginu og menningunni með kynjagleraugum. Birtingar kynjamisréttis í sínum fjölbreyttustu myndum skoðaðar, greindar og settar í samhengi. Kynferðissleg áreitni og kynferðislegt ofbeldi hefur alltaf verið hluti af menningu okkar og samfélagi og að fræðast um það er ein áhrifarík leið til upprætingar. Að átta sig á eigin mörkum og annarra er mikilvæg kynfræðsla. Kynlíf er stór og mikilvægur hluti lífs okkar. Kynlíf getur verið það fallegasta sem lífið hefur upp á að bjóða, en það er líka hægt að snúa því í ljótasta ofbeldi sem hugsast getur. Kynhegðun einstaklinga er jafnan undir smásjá samfélagsins, fólk er ýmist sveipað hetjuljóma fyrir kynhegðun eða druslustimplað, eftir kyni. Samþykki er flókið hugtak og þarf að setja í samhengi. Í kynjuðum heimi, þar sem allt okkar líf er litað af því hvaða kyni við tilheyrum eða viljum tilheyra er óhugsandi að aðskilja kynfræðslu frá kynjafræði. Ágætt dæmi um tengsl kynja- og kynfræðslu eru auglýsingar. Fræðimaðurinn Ervin Goffman fjallar um þrástef í birtingarmyndum kynja hvað varðar útlit og vald. Konur birtast sem valdslaust skraut og karlar sterkir með ríka gerendahæfni. Konur hlutgerðar og kynþokkavæddar. Æska, grannvaxinn líkami, kynferðislegar stellingar, valdalaus líkamsstaða einkenna kvenmyndir auglýsinga. Að skilja og setja í samhenngi þessi einkenni á menningunni og áhrifum hennar á kynverund okkar er frelsandi og valdeflandi. Að öll kyn í kennslustofunni glöggvi sig á mótandi skilaboðum í dægurmenningunni gerir þeim kleift að spyrna við áhrifunum. Að stelpur upplifi sig valdelfdar í kynhegðun sinni er óumdeilanlega mikilvægt því dægurmenningin er sannarlega að senda þeim skilaboð um að þær eigi að vera kynferðisleg viðföng annarra. Umræða í öruggu rými kennslustofunnar skerpir og víkkar hugann. Klám er annar hluti menningar okkar sem er mikilvægt að rýna í og ræða. Mér hefur alltaf þótt nauðsynlegt að aðgreina kynferðislega örvandi efni eins og fræðafólk hefur gert. Klám er kynferðislega örvandi efni sem inniheldur niðurlægingu og ofbeldi en erótík er kynferðislega örvandi efni þar sem virðing er borin fyrir þeim sem þar birtast. Grundvallarmunur er því á klámi og erótík. Ef marka má nemendur mína í gegnum tíðina, þá er stærsti hluti, jafnvel allt, kynferðislega örvandi efni á netinu klám. Margir strákar sjá fyrst klám um 7 ára aldur og við getum svo bara ímyndað okkur hvaða áhrif það hefur á langanir, væntingar og fantasíur stráka að hafa horft á klám í mörg ár áður en þeir stunda kynlíf með öðrum einstaklingi. Nauðsynleg kynfræðsla er að vekja athygli á að þessi menning mótar stelpur til þess að þjóna strákum í „kynlífi“ og að það sé ,,eðlilegt” að þeim sé misboðið og þær beittar ofbeldi. Fljótlega eftir að ég hóf störf sem kennari, fór ég að taka þátt í stéttarfélagsstarfi kennara og sú þátttaka leiddi mig inn í Jafnréttisnefnd Kennarasambands Íslands. Líklega settist ég fyrst í nefndina 2011 og hef setið sem fastast. Allan þann tíma í nefndinni hefur verið lögð áhersla á innleiðingu jafnréttisfræðslu í skólakerfið og nefndarfólk hefur verið samtaka í þeirri vinnu. Forsenda þess að jafnrétti sé stundað í skólum er að kennarar og allt starfsfólk skóla hafi jafnréttisnæmi. Kennaramenntun er lykill að innleiðingu jafnréttis í skólakerfið. Þekking, vitund og þjálfun í jafnréttismálum er grundvallaratriði hvers kennara sem vill stuðla að, stunda og fræða um jafnrétti. Það segir sig sjálft að ef vilji stjórnvalda er til að gera breytingar á skólakerfinu eða einstaka þáttum þess þá þurfa kennarar og skólafólk að vera með í þeirri vinnu frá upphafi til enda. Að öðrum kosti er ólíklegt að innleiðing breytinga heppnist. Starfsferill minn sem kennari hefur verið helgaður innleiðingu kyn-, kynja- og jafnréttisfræðslu í skólakerfið. Ég hef ígrundað málefnið, skoðað, rætt og ritað um það ómælt í gegnum árin. Fyrirlestrar mínir og námskeið skipta hundruðum. Það er mér því eðlilega mikilvægt og kært að nú sýni ráðherra menntamála málefninu áhuga með skipun starfshóps um kynfræðslu í skólum en eins og mér hefur vonandi tekist að rökstyðja í þessum pistli þarf kynfræðslan að vera í víðara samhengi. Sú tilhneiging að aðgreina kynfræðslu frá kynjafræðslu held ég að byggi á þeirri hugmynd að kynfræðsla sé ekki pólitísk. Pólitík skilgreini ég hér sem umræðu um völd og hagsmuni en kynjafræðin einmitt ögrar ríkjandi valdatengslum og að gefnu tilefni. Höfundur er kennari í Borgarholtsskóla. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Kynlíf Mest lesið Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Pyrrosar sigur Helgi Tómasson skrifar Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson skrifar Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann skrifar Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason skrifar Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson skrifar Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic skrifar Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Sjá meira
Nú hefur Menntamálaráðherra skipað starfshóp um kynfræðslu í skólum, sem ég á sæti í. Það hefur skapast umræða um starfshópinn á samfélagsmiðlum og í framhaldi langar mig að setja fram mína sýn á bæði mönnun starfshópsins og hlutverk hans. Áhugi minn á jafnréttismálum nær aftur um áratugi þó svo að aktivismi minn eigi kannski ekki svo langa sögu. Í kennaranámi mínu við Háskóla Íslands 2004-2006 byrjaði hugmyndin um jafnréttisfræðslu að gerjast með mér. Í framhaldi af námi mínu réði ég mig í kennarastarf við Borgarholtsskóla haustið 2006 og það reyndist mér mikið heillaspor. Fljótlega fór ég að ræða hugmyndina um að búa til áfanga um kynja- og jafnréttisfræðslu við stjórnendur skólans. Þekkjandi jafnréttislögin, þar sem kveðið er á um að öll skólastig skuli jafnréttisfræða nemendur, var rökstuðningur minn fyrir fræðslunni borðleggjandi. Hugmyndinni um þennan nýja valáfanga var vel tekið af stjórnendum Borgarholtsskóla frá upphafi. Það tók nemendur í Borgó heldur ekki langan tíma að svara kallinu. Ég man vel eftir stelpunum sem voru í fyrsta hópnum, hvernig þær nærðu mig og hvöttu áfram, þrátt fyrir að áfanginn væri ansi frumstæður í upphafi. Við vissum strax að hugmyndin var góð, mikilvæg og átti ríkt erindi. Áfanginn þróaðist hratt og ég byrjaði strax að kynna hann fyrir kennurum á framhaldsskólastiginu og þar var honum líka tekið fagnandi og á undraverðum tíma tóku margir skólar upp áfangann. Í dag er kynjafræði kennd í flestum eða öllum framhaldsskólum á Íslandi, ýmist sem val- eða skylduáfangi. Einnig eru fjölmargir grunnskólar með sambærilega áfanga. Áhugi á efni áfangans og tilvist hans hefur alla tíð verið mikill, bæði innanlands og utan. Ég hef áður skrifað um innihald kynja- og jafnréttisfræðslunnar sem fæddist í Borgó um árið. En sumar vísur eru ekki of oft kveðnar. Frá upphafi átti inntak áfangans að vera gagnrýnin greining á samfélaginu og menningunni með kynjagleraugum. Birtingar kynjamisréttis í sínum fjölbreyttustu myndum skoðaðar, greindar og settar í samhengi. Kynferðissleg áreitni og kynferðislegt ofbeldi hefur alltaf verið hluti af menningu okkar og samfélagi og að fræðast um það er ein áhrifarík leið til upprætingar. Að átta sig á eigin mörkum og annarra er mikilvæg kynfræðsla. Kynlíf er stór og mikilvægur hluti lífs okkar. Kynlíf getur verið það fallegasta sem lífið hefur upp á að bjóða, en það er líka hægt að snúa því í ljótasta ofbeldi sem hugsast getur. Kynhegðun einstaklinga er jafnan undir smásjá samfélagsins, fólk er ýmist sveipað hetjuljóma fyrir kynhegðun eða druslustimplað, eftir kyni. Samþykki er flókið hugtak og þarf að setja í samhengi. Í kynjuðum heimi, þar sem allt okkar líf er litað af því hvaða kyni við tilheyrum eða viljum tilheyra er óhugsandi að aðskilja kynfræðslu frá kynjafræði. Ágætt dæmi um tengsl kynja- og kynfræðslu eru auglýsingar. Fræðimaðurinn Ervin Goffman fjallar um þrástef í birtingarmyndum kynja hvað varðar útlit og vald. Konur birtast sem valdslaust skraut og karlar sterkir með ríka gerendahæfni. Konur hlutgerðar og kynþokkavæddar. Æska, grannvaxinn líkami, kynferðislegar stellingar, valdalaus líkamsstaða einkenna kvenmyndir auglýsinga. Að skilja og setja í samhenngi þessi einkenni á menningunni og áhrifum hennar á kynverund okkar er frelsandi og valdeflandi. Að öll kyn í kennslustofunni glöggvi sig á mótandi skilaboðum í dægurmenningunni gerir þeim kleift að spyrna við áhrifunum. Að stelpur upplifi sig valdelfdar í kynhegðun sinni er óumdeilanlega mikilvægt því dægurmenningin er sannarlega að senda þeim skilaboð um að þær eigi að vera kynferðisleg viðföng annarra. Umræða í öruggu rými kennslustofunnar skerpir og víkkar hugann. Klám er annar hluti menningar okkar sem er mikilvægt að rýna í og ræða. Mér hefur alltaf þótt nauðsynlegt að aðgreina kynferðislega örvandi efni eins og fræðafólk hefur gert. Klám er kynferðislega örvandi efni sem inniheldur niðurlægingu og ofbeldi en erótík er kynferðislega örvandi efni þar sem virðing er borin fyrir þeim sem þar birtast. Grundvallarmunur er því á klámi og erótík. Ef marka má nemendur mína í gegnum tíðina, þá er stærsti hluti, jafnvel allt, kynferðislega örvandi efni á netinu klám. Margir strákar sjá fyrst klám um 7 ára aldur og við getum svo bara ímyndað okkur hvaða áhrif það hefur á langanir, væntingar og fantasíur stráka að hafa horft á klám í mörg ár áður en þeir stunda kynlíf með öðrum einstaklingi. Nauðsynleg kynfræðsla er að vekja athygli á að þessi menning mótar stelpur til þess að þjóna strákum í „kynlífi“ og að það sé ,,eðlilegt” að þeim sé misboðið og þær beittar ofbeldi. Fljótlega eftir að ég hóf störf sem kennari, fór ég að taka þátt í stéttarfélagsstarfi kennara og sú þátttaka leiddi mig inn í Jafnréttisnefnd Kennarasambands Íslands. Líklega settist ég fyrst í nefndina 2011 og hef setið sem fastast. Allan þann tíma í nefndinni hefur verið lögð áhersla á innleiðingu jafnréttisfræðslu í skólakerfið og nefndarfólk hefur verið samtaka í þeirri vinnu. Forsenda þess að jafnrétti sé stundað í skólum er að kennarar og allt starfsfólk skóla hafi jafnréttisnæmi. Kennaramenntun er lykill að innleiðingu jafnréttis í skólakerfið. Þekking, vitund og þjálfun í jafnréttismálum er grundvallaratriði hvers kennara sem vill stuðla að, stunda og fræða um jafnrétti. Það segir sig sjálft að ef vilji stjórnvalda er til að gera breytingar á skólakerfinu eða einstaka þáttum þess þá þurfa kennarar og skólafólk að vera með í þeirri vinnu frá upphafi til enda. Að öðrum kosti er ólíklegt að innleiðing breytinga heppnist. Starfsferill minn sem kennari hefur verið helgaður innleiðingu kyn-, kynja- og jafnréttisfræðslu í skólakerfið. Ég hef ígrundað málefnið, skoðað, rætt og ritað um það ómælt í gegnum árin. Fyrirlestrar mínir og námskeið skipta hundruðum. Það er mér því eðlilega mikilvægt og kært að nú sýni ráðherra menntamála málefninu áhuga með skipun starfshóps um kynfræðslu í skólum en eins og mér hefur vonandi tekist að rökstyðja í þessum pistli þarf kynfræðslan að vera í víðara samhengi. Sú tilhneiging að aðgreina kynfræðslu frá kynjafræðslu held ég að byggi á þeirri hugmynd að kynfræðsla sé ekki pólitísk. Pólitík skilgreini ég hér sem umræðu um völd og hagsmuni en kynjafræðin einmitt ögrar ríkjandi valdatengslum og að gefnu tilefni. Höfundur er kennari í Borgarholtsskóla.
Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun
Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar
Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar
Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun