Við deyjum 100 sinnum á degi hverjum
Þannig lýsir hinn 26 ára gamli Yousif Ajaj flóttamaður frá Sýrlandi upplifun sinni af verunni í flóttamannabúðum í Grikklandi og bætir við að „dýr gætu ekki einu sinni búið við þessar aðstæður“.
Straumur flóttafólks til Evrópu frá stríðshrjáðum löndum fyrir botni Miðjarðarhafs og í Norður-Afríku náði hámarki árið 2015 þegar milljón manns hættu lífi sínu til að flýja heimaland sitt, langflestir sjóleiðina, í leit að öryggi og vernd í álfunni. Meirihluti flóttafólksins flúði stríðsátök í Sýrlandi en aðrir komu frá Afganistan, Írak, Erítreu, Súdan og fleiri löndum. Margir lifðu af stríðsátök, ofsóknir og örbirgð í heimalandinu en fórust á leið sinni til Evrópu því að öruggar og lagalegar leiðir eru ekki tryggðar. Tæplega 9000 konur, karlmenn og börn týndu lífi sínu á leiðinni til Evrópu á árunum 2015 og 2016, aðrir hurfu sporlaust eða sættu margvíslegu ofbeldi af hálfu glæpagengja, smyglara eða manseljenda. Hvernig brást Evrópa við? Hún víggirti landamæri sín, setti flóttafólk í varðhald, meira að segja börn, beitti þvingunaraðgerðum og ofbeldi til skrá fingraför hælisleitenda og gerði tvíhliða samninga við önnur lönd um ólöglegar endursendingar, lönd þar sem mannréttindi eru fótum troðin.
Víða í Evrópu lætur flóttafólk lífið vegna óviðunandi aðstæðna, kulda og sjúkdóma sem vel er hægt að meðhöndla ef aðgengi að heilbrigðisþjónustu er tryggt. Í fæstum flóttamannabúðum er hugað að þörfum viðkvæmra hópa eins og fatlaðra, eldra fólks, þungaðra kvenna og fylgdarlausra barna.
Rúmlega 60.000 flóttamenn og hælisleitendur sem komu til Grikklands á árunum 2015 og 2016 eru nú strandaglópar í 50 flóttamannabúðum víðs vegar um grísku eyjarnar. Með lokun svokallaðrar Balkanleiðar, þ.e. landamærum Makedóníu að Grikklandi í suðri, hvarf von margra hælisleitenda um að geta haldið för sinni áfram til annarra Evrópuríkja, jafnvel til að sameinast fjölskyldum sínum þar. Eini valkostur þeirra nú er að sækja um alþjóðlega vernd í Grikklandi. Það er hins vegar ekki auðsótt þar sem ríkið lamaðist í kjölfar efnahagskreppunnar árið 2009 og á langt í land með að ná sér á strik.
K.A. er lögfræðingur frá Sýrlandi. Hann flúði heimaland sitt ásamt syni sínum, tengdadóttur og tveimur barnabörnum, níu og fjögurra ára.
„Í Sýrlandi aðstoðaði ég pólitíska fanga. Þrír samstarfsfélagar mínir, einnig lögfræðingar, voru handteknir og hurfu í kjölfarið. Þegar heimili mitt var lagt í rúst í sprengjuregni í Damaskus flutti ég til Raqqa en þar voru hryðjuverkasamtökin ISIS fyrir. Ég óttaðist að vera handtekinn vegna starfa minna og trúleysis. Ég fór í felur í eitt ár. Seinna fannst mér ég ekki eiga annara kosta völ en að yfirgefa Sýrland.“ Í september flúði fjölskyldan til Tyrklands. Þá var tengdadóttir K.A. langt gengin og gat því ekki haldið för sinni áfram.
Sonur K.A. lagði upp í ferðalag til Þýskalands í þeirri von fjölskyldan myndi sameinast honum síðar. Það hefur ekki enn gengið eftir. Þann 18. febrúar 2016 tókst fjölskyldunni, ásamt 20 daga gömlu barni, að komast yfir Eyjahafið og ná að ströndum Grikklands. Þau enduðu í bráðabirgða flóttamannabúðum í Idomeni nálægt landamærum Makedóníu í norðri. Þar sem Balkanleiðin var enn opin fyrir Sýrlendinga á þessum tíma trúði K.A. því að aðeins væri dagaspursmál hvenær fjölskyldan gæti sameinast syninum í Þýskalandi. „Þegar við komum til Idomeni var rigning. Mikil ringulreið var á staðnum og mjög sóðalegt. Við lögðumst til hvílu við ömurleg skilyrði. Allt í einu varð ég veikur og lagðist inn á spítala í tíu daga. Þegar spítaladvölinni lauk hafði makedóníska lögreglan lokað landamærunum fyrir alla og við sátum föst.“ Mikil óvissa ríkir um framtíð K.A. og fjölskyldu hans en hann hefur reynt að hafa samband við útlendingastofnun Grikklands svo mánuðum skiptir.
Flóttamannabúðirnar í Grikklandi eru flestar einungis búnar tjöldum sem eru ekki einu sinni ætluð til skammtímadvalar og halda hvorki veðrum né vindum. Þá er salernis – og sturtuaðstaða mjög bágborin en oft eru 500 manns um eitt salerni og aðstaðan ekki kynjaskipt sem setur konur og stúlkur í hættu á að verða fyrir hvers kyns ofbeldi sem þær vita ekki hvert þær eiga að tilkynna.
Í júlí 2016 ræddi Amnesty International við fimm konur sem tilheyra Yezidi minnihlutahópi í norður Írak og dvelja við ömurleg skilyrði í flóttamannabúðum í norðurhluta Grikklands. Þær flúðu árið 2014, ásamt fjölskyldum sínum, árásir ISIS sem stunduðu þjóðarhreinsanir gegn minnihlutahópum í norður Írak þar sem konur og stúlkur voru pyndaðar, sættu grimmilegum nauðgunum og voru þvingaðar í hjónabönd eða kynlífsþrælkun. Þrátt fyrir ofsóknir og kynbundið ofbeldi sem Yezidi-konurnar þurftu að þola í Írak fengu þær engan stuðning eða vernd í Grikklandi til að takast á við áföllin sem hernaður ISIS olli. Konurnar lýstu því allar fyrir Amnesty International hvernig óöryggi þeirra í flóttamannabúðunum ýtti undir og viðhélt angistinni sem fylgdi reynslu þeirra af stríðsrekstri ISIS.
Hundruð þúsunda kvenna, barna og karlmanna halda áfram að leggja upp í lífshættulega sjóferð, á vanbúnum bátum í leit að griðlandi innan Evrópu, aðallega í Grikklandi og Ítalíu sem eru í framlínu flóttamannastraumsins.
Bregðast verður við þeirri brýnu og miklu neyð sem flóttafólk býr við, ef ríki heims ætla ekki að láta óátalda þá þjáningu sem hægt er að koma í veg fyrir hjá milljónum manna. Raunhæft fyrirkomulag um samábyrgð ríkja getur bjargað milljónum frá eymd og dauða af völdum drukknunar eða sjúkdóma. Ísland er í hópi þeirra ríkja sem getur boðið flóttafólki raunverulegar, öruggar og löglegar flóttaleiðir undan stríði og átökum. Alþjóðleg vernd er ekki gjöf til flóttafólks heldur sjálfsagður réttur þeirra sem tryggður er í alþjóðalögum. Viðbrögð íslenskra stjórnvalda nú er prófsteinn á það hvort að Ísland axlar sómasamlega þá ábyrgð sem hvílir á því að taka þátt í að leysa þetta mikla neyðarástand mannréttinda á okkar tímum.
Íslandsdeild Amnesty International hvetur Íslendinga til að taka þátt í áskorun til íslenskra stjórnvalda um að gera meira til hjálpa fólki á flótta með því að setja sér nú þegar markmið um verulega aukningu í móttöku kvótaflóttafólks á árinu 2017 og grípa til þeirra aðgerða sem nauðsynlegar eru til að þau markmið muni nást. Hægt er að taka þátt í undirskriftasöfnun deildarinnar á www.netakall.is.
Höfundur er herferðastjóri Íslandsdeildar Amnesty International
