Beint lýðræði í stjórnarskrá Einar Hugi Bjarnason skrifar 29. september 2016 07:00 Á síðustu árum hefur ítrekað verið kallað eftir aukinni aðkomu almennings að ákvarðanatöku í samfélaginu. Í frumvarpi forsætisráðherra til stjórnarskipunarlaga sem nú liggur fyrir Alþingi er þessu ákalli svarað og farvegur skapaður fyrir kjósendur til að knýja fram þjóðaratkvæðagreiðslu um mikilvæg mál. Frumvarpið er efnislega samhljóða tillögum þverpólitískrar stjórnarskrárnefndar sem afhentar voru ráðherranum í júlí síðastliðnum.Þjóðaratkvæðagreiðslur Í frumvarpinu felst í fyrsta lagi að fimmtán af hundraði kosningabærra manna geta krafist þjóðaratkvæðagreiðslu um nýstaðfest lög með þeirri undantekningu að fjárlög, fjáraukalög, lög um skattamálefni og lög sem sett eru til að framfylgja þjóðréttarskuldbindingum eru undanskilin. Í öðru lagi getur sama hlutfall kjósenda krafist atkvæðagreiðslu um ályktanir Alþingis er lúta að samþykki þjóðaréttarsamninga. Í þriðja lagi getur Alþingi með lögum, sem samþykkt eru með auknum meirihluta á þinginu, ákveðið að þingsályktanir, sem hafa réttaráhrif eða fela í sér mikilvæga stefnumörkun, geti orðið andlag þjóðaratkvæðagreiðslu.Lengra gengið hér Tillögurnar fela í sér mikilvægt skref í þá átt að auka áhrif almennings á ákvarðanatöku í mikilvægum málum og er í því efni gengið lengra en þekkist annars staðar á Norðurlöndunum. Í norsku, sænsku og finnsku stjórnarskránum er ekki mælt fyrir um bindandi þjóðaratkvæðagreiðslur og í þeirri dönsku er rétturinn til að synja lögum staðfestingar með þjóðaratkvæðagreiðslu ekki hjá kjósendum heldur hjá minni hluta þingmanna. Þá er hvergi á Norðurlöndunum að finna heimildir til handa kjósendum að krefjast þjóðaratkvæðagreiðslu um þingsályktanir líkt og mælt er fyrir um í frumvarpi stjórnarskrárnefndar. Raunar er staðreyndin sú að aðeins þrjú Vestur-Evrópuríki – Sviss, Liechtenstein og Ítalía – hafa ákvæði í stjórnarskrám sínum sem ganga jafn langt og tillögur stjórnarskrárnefndar.Þröskuldar Lagt er til að fimmtán af hundraði kjósenda þurfi til að knýja fram þjóðaratkvæðagreiðslu. Þetta er sama hlutfall og stjórnlaganefnd gerði að tillögu sinni en stjórnlagaráð lagði til að sambærileg heimild yrði háð undirskriftum tíunda hluta kjósenda. Fimmtán prósent kosningabærra manna eru ríflega 35 þúsund einstaklingar. Reynslan hérlendis sýnir að raunhæft er að safna slíkum fjölda undirskrifta á tiltölulega skömmum tíma. Sem dæmi má nefna að rúmlega 56 þúsund undirskriftir bárust forseta Íslands vegna Icesave I og rúmlega 40 þúsund vegna Icesave III. Til þess að hnekkja lögum eða ályktunum þarf meiri hluti í þjóðaratkvæðagreiðslu, þó minnst fjórðungur kosningarbærra manna, að synja þeim samþykkis. Fjórðungur kosningabærra manna eru tæplega 60 þúsund einstaklingar. Á lýðveldistímanum hafa tvisvar sinnum farið fram bindandi þjóðaratkvæðagreiðslur á grundvelli 26. gr. stjórnarskrárinnar, þ.e. um gildi laga um ríkisábyrgð á svonefndum Icesave-samningum. Í fyrri atkvæðagreiðslunni synjuðu tæplega 135 þúsund kjósendur, um 60% kosningabærra manna, lögunum samþykkis. Í þeirri síðari rúmlega 100 þúsund eða liðlega 45% þeirra sem voru á kjörskrá. Þó að einhverjum kunni að þykja 25% þröskuldurinn hár er ljóst að hann er fjarri því óyfirstíganlegur þegar um umdeild mál er að tefla.Fest í sessi Tillögur stjórnarskrárnefndar eru vissulega málamiðlun ólíkra sjónarmiða. Hins vegar verður ekki fram hjá því litið að ef þær verða að stjórnskipunarlögum hafa náðst fram mikilsverðar lýðræðisumbætur sem fela í sér mikilsverð réttindi fyrir kjósendur sem ekki eru fyrir hendi í núverandi stjórnskipan. Með því að festa í sessi beint lýðræði eykst aðhald með kjörnum fulltrúum og völd og áhrif borgaranna aukast. Forseti Íslands hefur að mínum dómi tjáð sig skynsamlega um þá stöðu sem uppi er í málinu og minnt á gildi áfangasigra og málamiðlana og bent á að ráð sé að einblína núna á þá réttarbót sem lýtur að beinu lýðræði og rétti fólks til að segja hug sinn milliliðalaust í mikilvægum málum. Þá hefur forsetinn bent á að hóflegar breytingar á stjórnarskránni núna útiloka ekki róttækari skref síðar. Þó að ekki séu allir á eitt sáttir um hversu langt skuli ganga við breytingar á stjórnarskrá er ljóst að raunverulegt tækifæri er fyrir hendi nú til að ná fram veigamiklum breytingum á stjórnarskránni. Tækifæri sem óvíst er hvenær kemur aftur. Það væru mikil vonbrigði ef Alþingi léti þetta tækifæri úr greipum renna þvert gegn yfirlýstri stefnu þeirra flokka sem sæti eigi á Alþingi og vilja meirihluta kjósenda, ef mið er tekið af niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðslunnar um tillögur stjórnlagaráðs haustið 2012.Þessi grein birtist fyrst í Fréttablaðinu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Einar Hugi Bjarnason Mest lesið Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson Skoðun Skoðun Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Yfir hverju er verið að brosa? Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld sem fjárfestatenglar Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson skrifar Skoðun Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Byggjum fyrir eldra fólk, ekki ungt Ólafur Margeirsson skrifar Skoðun Hlustum í eitt skipti á foreldra Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Hugleiðingar um ástandið fyrir botni Miðjarðarhafs Örn Sigurðsson skrifar Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller skrifar Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Sjá meira
Á síðustu árum hefur ítrekað verið kallað eftir aukinni aðkomu almennings að ákvarðanatöku í samfélaginu. Í frumvarpi forsætisráðherra til stjórnarskipunarlaga sem nú liggur fyrir Alþingi er þessu ákalli svarað og farvegur skapaður fyrir kjósendur til að knýja fram þjóðaratkvæðagreiðslu um mikilvæg mál. Frumvarpið er efnislega samhljóða tillögum þverpólitískrar stjórnarskrárnefndar sem afhentar voru ráðherranum í júlí síðastliðnum.Þjóðaratkvæðagreiðslur Í frumvarpinu felst í fyrsta lagi að fimmtán af hundraði kosningabærra manna geta krafist þjóðaratkvæðagreiðslu um nýstaðfest lög með þeirri undantekningu að fjárlög, fjáraukalög, lög um skattamálefni og lög sem sett eru til að framfylgja þjóðréttarskuldbindingum eru undanskilin. Í öðru lagi getur sama hlutfall kjósenda krafist atkvæðagreiðslu um ályktanir Alþingis er lúta að samþykki þjóðaréttarsamninga. Í þriðja lagi getur Alþingi með lögum, sem samþykkt eru með auknum meirihluta á þinginu, ákveðið að þingsályktanir, sem hafa réttaráhrif eða fela í sér mikilvæga stefnumörkun, geti orðið andlag þjóðaratkvæðagreiðslu.Lengra gengið hér Tillögurnar fela í sér mikilvægt skref í þá átt að auka áhrif almennings á ákvarðanatöku í mikilvægum málum og er í því efni gengið lengra en þekkist annars staðar á Norðurlöndunum. Í norsku, sænsku og finnsku stjórnarskránum er ekki mælt fyrir um bindandi þjóðaratkvæðagreiðslur og í þeirri dönsku er rétturinn til að synja lögum staðfestingar með þjóðaratkvæðagreiðslu ekki hjá kjósendum heldur hjá minni hluta þingmanna. Þá er hvergi á Norðurlöndunum að finna heimildir til handa kjósendum að krefjast þjóðaratkvæðagreiðslu um þingsályktanir líkt og mælt er fyrir um í frumvarpi stjórnarskrárnefndar. Raunar er staðreyndin sú að aðeins þrjú Vestur-Evrópuríki – Sviss, Liechtenstein og Ítalía – hafa ákvæði í stjórnarskrám sínum sem ganga jafn langt og tillögur stjórnarskrárnefndar.Þröskuldar Lagt er til að fimmtán af hundraði kjósenda þurfi til að knýja fram þjóðaratkvæðagreiðslu. Þetta er sama hlutfall og stjórnlaganefnd gerði að tillögu sinni en stjórnlagaráð lagði til að sambærileg heimild yrði háð undirskriftum tíunda hluta kjósenda. Fimmtán prósent kosningabærra manna eru ríflega 35 þúsund einstaklingar. Reynslan hérlendis sýnir að raunhæft er að safna slíkum fjölda undirskrifta á tiltölulega skömmum tíma. Sem dæmi má nefna að rúmlega 56 þúsund undirskriftir bárust forseta Íslands vegna Icesave I og rúmlega 40 þúsund vegna Icesave III. Til þess að hnekkja lögum eða ályktunum þarf meiri hluti í þjóðaratkvæðagreiðslu, þó minnst fjórðungur kosningarbærra manna, að synja þeim samþykkis. Fjórðungur kosningabærra manna eru tæplega 60 þúsund einstaklingar. Á lýðveldistímanum hafa tvisvar sinnum farið fram bindandi þjóðaratkvæðagreiðslur á grundvelli 26. gr. stjórnarskrárinnar, þ.e. um gildi laga um ríkisábyrgð á svonefndum Icesave-samningum. Í fyrri atkvæðagreiðslunni synjuðu tæplega 135 þúsund kjósendur, um 60% kosningabærra manna, lögunum samþykkis. Í þeirri síðari rúmlega 100 þúsund eða liðlega 45% þeirra sem voru á kjörskrá. Þó að einhverjum kunni að þykja 25% þröskuldurinn hár er ljóst að hann er fjarri því óyfirstíganlegur þegar um umdeild mál er að tefla.Fest í sessi Tillögur stjórnarskrárnefndar eru vissulega málamiðlun ólíkra sjónarmiða. Hins vegar verður ekki fram hjá því litið að ef þær verða að stjórnskipunarlögum hafa náðst fram mikilsverðar lýðræðisumbætur sem fela í sér mikilsverð réttindi fyrir kjósendur sem ekki eru fyrir hendi í núverandi stjórnskipan. Með því að festa í sessi beint lýðræði eykst aðhald með kjörnum fulltrúum og völd og áhrif borgaranna aukast. Forseti Íslands hefur að mínum dómi tjáð sig skynsamlega um þá stöðu sem uppi er í málinu og minnt á gildi áfangasigra og málamiðlana og bent á að ráð sé að einblína núna á þá réttarbót sem lýtur að beinu lýðræði og rétti fólks til að segja hug sinn milliliðalaust í mikilvægum málum. Þá hefur forsetinn bent á að hóflegar breytingar á stjórnarskránni núna útiloka ekki róttækari skref síðar. Þó að ekki séu allir á eitt sáttir um hversu langt skuli ganga við breytingar á stjórnarskrá er ljóst að raunverulegt tækifæri er fyrir hendi nú til að ná fram veigamiklum breytingum á stjórnarskránni. Tækifæri sem óvíst er hvenær kemur aftur. Það væru mikil vonbrigði ef Alþingi léti þetta tækifæri úr greipum renna þvert gegn yfirlýstri stefnu þeirra flokka sem sæti eigi á Alþingi og vilja meirihluta kjósenda, ef mið er tekið af niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðslunnar um tillögur stjórnlagaráðs haustið 2012.Þessi grein birtist fyrst í Fréttablaðinu.
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun