Auknar og breyttar kröfur á forseta Össur Skarphéðinsson skrifar 23. mars 2016 07:00 Umræður um forsetakosningar hafa snúist um flest annað en þá verðleika sem breytt inntak forsetaembættisins í tíð Ólafs Ragnars Grímssonar krefst af þeim sem sækjast eftir kjöri. Fæstir virðast líka átta sig á þeim breytingum sem geta orðið á hlutverki forseta verði ný stjórnarskrá samþykkt á næsta kjörtímabili. Á því eru nú vaxandi líkur. Þær tel ég færa forsetanum aukið formlegt og efnislegt vægi á mikilvægum augnablikum einsog við flóknar stjórnarmyndanir.„Annars konar lýðræðiskerfi“ Fjórir stjórnmálaflokkar hafa lýst yfir að strax að loknum kosningum vilji þeir ráðast í umfangsmiklar breytingar á stjórnarskránni í samræmi við tillögur stjórnlagaráðs frá 2011. Þeir flokkar hafa alllanga hríð haft góðan meirihluta í könnunum. Núverandi forseti hefur sagt að tillögurnar séu „í raun nýr grundvöllur stjórnskipunar“ og feli í sér „annars konar lýðræðiskerfi en þjóðin hefur vanist, mjög frábrugðið því sem við höfum þekkt í áratugi.“ Kvað forsetinn þó „ótaldar tillögur stjórnlagaráðs um forseta Íslands.“ Athyglisvert er því að brjóta til mergjar hvernig síðasttöldu tillögurnar breyta vægi og áhrifum forsetans, einkum andspænis sundurleitu þingi og flókinni stjórnarmyndun. Um leið herða þær kröfurnar sem verður að gera til forsetaefna.Ólafur Ragnar breytti forsetaembættinu Stjórnarskráin gefur forseta mjög rúmt svigrúm til athafna. Í þrennum efnum braut Ólafur Ragnar út jaðar hins pólitíska akurlendis Bessastaða. Í fyrsta lagi tók hann í fóstur eitt af meginsviðum utanríkisstefnu Íslendinga, norðurslóðir, og hefur í tíð núverandi ríkisstjórnar bókstaflega tekið það yfir með glæsibrag. Stjórnmálamenn grannríkja einsog Jónas Gahr Störe, formaður norska Verkamannaflokksins og fyrrverandi utanríkisráðherra, ásökuðu eigin ríkisstjórn um að láta Íslendinga „stela“ frá sér norðurslóðum. Á minni tíð í utanríkisráðuneytinu skilgreindi ég norðurslóðir sem eina af þungamiðjum utanríkisstefnunnar, og skrifaði stefnuna um norðurslóðir sem Alþingi samþykkti einróma. Fyrir mig, og væntanlega aðra Íslendinga, er þetta ótvíræða frumkvæði forsetans fagnaðarefni. Svipað má segja um áherslur hans á jarðhita og endurnýjanlega orku. Ólafur Ragnar hefur því fært alþjóðamál innfyrir verkahring forsetaembættisins. Nýr forseti mun þurfa að geta sett á dagskrá heima og erlendis mikilvæg utanríkispólitísk málefni, sem samstaða er um meðal almennings, svo fremi þau varði beina og óbeina hagsmuni Íslands. Gildir einu, hvort um væri að ræða norðurslóðir, íslenskar listir, loftslagsmál, mannréttindi, velferð hafsins – eða sértækari mál einsog súrnun norðurhafa. Forseti þarf að hafa þekkingu, reynslu og málefnalega burði til að koma hagsmunum Íslands með þessum hætti á framfæri.Málsvar og málskotsréttur Í öðru lagi verður Ólafs Ragnars minnst fyrir að hafa á ögurstundu tekið sér hlutverk málsvara Íslands í erfiðum milliríkjadeilum. Af 20 ára ferli voru ógleymanlegustu orð forsetans mælt á erlenda tungu í hinum herskáa þætti, „Hard-talk“ á BBC: „Listen, son“ – en þau voru aðdragandinn að því þegar forsetinn setti Jeremy Paxman, þekktasta orðhák engilaxneska fjölmiðlaheimsins, á sinn stað í beinni útsendingu. Pólitísk reynsla, þekking á utanríkispólitík, vald á enskri tungu, og vigt aldurs gerðu forsetann að vígfimasta baráttumanni Íslands í deilunni við Breta og Hollendinga. Nýr forseti verður, líkt og Ólafur, að geta haldið vel og fast utan um hagsmuni Íslands í fyrirvaralausri orrahríð við erlenda valdsmenn á alþjóðafundum og ekki síður óvægna miðla ef í harðbakka slær. Reynsla í harðri rökræðu á erlendum vettvangi og afburðahæfni á alheimstungunni munu skera úr um getu nýs forseta til að standa undir þessu nýja verkefni. Þriðja og mikilvægasta framlag Ólafs Ragnars er þó hvernig hann vakti málskotsréttinn til lífs eftir að flestir lögspekingar lýðveldisins höfðu túlkað hann sem innihaldslausan bókstaf. Með því að virkja málskotsréttinn færði forsetinn til þungamiðjuna í mikilvægi embættisins og breytti því í lýðræðislegan farveg fyrir vilja almennings andspænis umdeildum og óvinsælum lögum frá Alþingi. Rök forsetans voru gagnrýnd á sínum tíma. Alþingi og stjórnmálaflokkar undu hins vegar inngripum forsetans. Ríkisstjórnir sögðu ekki af sér. Þannig veittu þessar lykilstofnanir lýðveldisins málskotsréttinum lögmæti. Í dag er það nokkuð skýr vilji þjóðarinnar að meðan rétturinn er í höndum forseta sé hann nýttur sem stjórnskipulegur neyðarhemill til að tryggja henni rétt sinn. Nýr forseti þarf því að hafa sýnt að hann hafi bein sem duga gagnvart freku framkvæmdavaldi og búi yfir karakterstyrk, sem tryggi að vilji þjóðarinnar verði ekki kaffærður í refjum þingræðisins.Ný stjórnarskrá Á alþingi er í dag ríkur vilji til að ráðast í löngu tímabærar breytingar á stjórnarskránni í samræmi við tillögur stjórnlagaráðsins. Fjórir flokkar með langvarandi meirihluta í könnunum vilja nýja stjórnarskrá. Langstærsti flokkur dagsins, Píratar, hafa siglt þannig með himinskautum að varla verður að óbreyttu mynduð ríkisstjórn án þátttöku þeirra. Þeir hafa formlega samþykkt með kosningu að ný stjórnarskrá sé forgangsverkefni. Nýju ákvæðin um hlutverk forseta eru mjög merkileg. Í stað þess að forseti velji forsætisráðherra eftir hefðbundinn menúett með formönnum flokka á bak við luktar dyr verður hann að leggja fram formlega tillögu á Alþingi um þann einstakling sem hann vill að verði forsætisráðherra. Þingið mun ræða þá tillögu fyrir opnum tjöldum. Hafni það tillögu forsetans getur hann lagt fram aðra tillögu. Nái hún ekki heldur fram að ganga má hann leggja fram þriðju tillöguna, en sama rétt hafa þá einnig einstakir þingmenn og þingflokkar. Í þeirri lotu er athyglisverðast að forsetinn, og aðrir á þinginu, mega gera tillögu um að forsætisráðherra komi utan þings. Annað merkilegt nýmæli, sem siglir hljótt en ristir djúpt, rýfur einokun flokksformanna á ráðgjöf til forsetans við myndun ríkisstjórna. Tillaga stjórnlagaráðs tekur sérstaklega fram að forseti skuli leita samráðs um tillögur sínar við þingflokka, eða þingmenn, en mælir ekki fyrir um sérstaka skyldu til að ráðslaga við flokksformenn. Ekki þarf reyndan stjórnmálamann til að skilja hvað þetta býður upp á.Aukið vægi við stjórnarmyndanir Ég er hjartanlega ósammála þeim sem telja þessi nýmæli fela í sér litla breytingu á valdi forseta. Ég tel að við vissar aðstæður, þegar þing er sundrað og enginn skýr meirihluti í augsýn, færi þau forseta miklu meira svigrúm, meira vægi og ábyrgð en í dag. Þau gera því mun ríkari kröfur til að nýr forseti búi yfir færni til að geta undir tímapressu á úrslitastundum lokið stjórnarmyndun án þess að boða til nýrra kosninga. Um leið þarf hann vitaskuld að svara öðrum kröfum, sem ég reifa ef til vill síðar. Ég tel til dæmis að forsetaefni verði krafin um afstöðu sína til deilumála sem slitið hafa þjóðina sundur áratugum saman, einsog um stjórn fiskveiða og eignarhald á auðlindum. Þau verða án efa meðal þeirra erfiðu mála sem hugsanlega koma til kasta forsetans. Þjóðin vill væntanlega vita að hverju hún gengur.Verðleikaprófið Forsetakjör er verðleikapróf. Þar metur þjóðin staðfestu, feril, tjáningarhæfni, lífsreynslu, og mannlega eiginleika frambjóðanda andspænis þeim vaxandi kröfum sem gerðar eru til forsetans. Þessvegna er mikilvægt að þær séu skýrðar og ræddar strax í upphafi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Forsetakosningar 2016 Forsetakosningar 2016 Skoðun Össur Skarphéðinsson Tengdar fréttir Heilbrigðisþjónusta – óháð efnahag Við eigum að setja miklu meiri fjármuni í heilbrigðisþjónustuna. Forgangsraða í þágu almennings. Sjúklingar og aðstandendur þeirra sem hafa dvalið á Landspítalanum skynja vel þá þörf sem er til staðar. Álagið og vinnuaðstaðan er óviðunandi. 23. mars 2016 07:00 Mest lesið Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans Skoðun Skoðun Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson skrifar Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir skrifar Skoðun Þegar orkuöflun er sett á ís - dæmið frá Suður-Afríku Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans skrifar Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson skrifar Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen skrifar Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson skrifar Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Yfir hverju er verið að brosa? Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld sem fjárfestatenglar Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson skrifar Skoðun Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Byggjum fyrir eldra fólk, ekki ungt Ólafur Margeirsson skrifar Skoðun Hlustum í eitt skipti á foreldra Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Hugleiðingar um ástandið fyrir botni Miðjarðarhafs Örn Sigurðsson skrifar Sjá meira
Umræður um forsetakosningar hafa snúist um flest annað en þá verðleika sem breytt inntak forsetaembættisins í tíð Ólafs Ragnars Grímssonar krefst af þeim sem sækjast eftir kjöri. Fæstir virðast líka átta sig á þeim breytingum sem geta orðið á hlutverki forseta verði ný stjórnarskrá samþykkt á næsta kjörtímabili. Á því eru nú vaxandi líkur. Þær tel ég færa forsetanum aukið formlegt og efnislegt vægi á mikilvægum augnablikum einsog við flóknar stjórnarmyndanir.„Annars konar lýðræðiskerfi“ Fjórir stjórnmálaflokkar hafa lýst yfir að strax að loknum kosningum vilji þeir ráðast í umfangsmiklar breytingar á stjórnarskránni í samræmi við tillögur stjórnlagaráðs frá 2011. Þeir flokkar hafa alllanga hríð haft góðan meirihluta í könnunum. Núverandi forseti hefur sagt að tillögurnar séu „í raun nýr grundvöllur stjórnskipunar“ og feli í sér „annars konar lýðræðiskerfi en þjóðin hefur vanist, mjög frábrugðið því sem við höfum þekkt í áratugi.“ Kvað forsetinn þó „ótaldar tillögur stjórnlagaráðs um forseta Íslands.“ Athyglisvert er því að brjóta til mergjar hvernig síðasttöldu tillögurnar breyta vægi og áhrifum forsetans, einkum andspænis sundurleitu þingi og flókinni stjórnarmyndun. Um leið herða þær kröfurnar sem verður að gera til forsetaefna.Ólafur Ragnar breytti forsetaembættinu Stjórnarskráin gefur forseta mjög rúmt svigrúm til athafna. Í þrennum efnum braut Ólafur Ragnar út jaðar hins pólitíska akurlendis Bessastaða. Í fyrsta lagi tók hann í fóstur eitt af meginsviðum utanríkisstefnu Íslendinga, norðurslóðir, og hefur í tíð núverandi ríkisstjórnar bókstaflega tekið það yfir með glæsibrag. Stjórnmálamenn grannríkja einsog Jónas Gahr Störe, formaður norska Verkamannaflokksins og fyrrverandi utanríkisráðherra, ásökuðu eigin ríkisstjórn um að láta Íslendinga „stela“ frá sér norðurslóðum. Á minni tíð í utanríkisráðuneytinu skilgreindi ég norðurslóðir sem eina af þungamiðjum utanríkisstefnunnar, og skrifaði stefnuna um norðurslóðir sem Alþingi samþykkti einróma. Fyrir mig, og væntanlega aðra Íslendinga, er þetta ótvíræða frumkvæði forsetans fagnaðarefni. Svipað má segja um áherslur hans á jarðhita og endurnýjanlega orku. Ólafur Ragnar hefur því fært alþjóðamál innfyrir verkahring forsetaembættisins. Nýr forseti mun þurfa að geta sett á dagskrá heima og erlendis mikilvæg utanríkispólitísk málefni, sem samstaða er um meðal almennings, svo fremi þau varði beina og óbeina hagsmuni Íslands. Gildir einu, hvort um væri að ræða norðurslóðir, íslenskar listir, loftslagsmál, mannréttindi, velferð hafsins – eða sértækari mál einsog súrnun norðurhafa. Forseti þarf að hafa þekkingu, reynslu og málefnalega burði til að koma hagsmunum Íslands með þessum hætti á framfæri.Málsvar og málskotsréttur Í öðru lagi verður Ólafs Ragnars minnst fyrir að hafa á ögurstundu tekið sér hlutverk málsvara Íslands í erfiðum milliríkjadeilum. Af 20 ára ferli voru ógleymanlegustu orð forsetans mælt á erlenda tungu í hinum herskáa þætti, „Hard-talk“ á BBC: „Listen, son“ – en þau voru aðdragandinn að því þegar forsetinn setti Jeremy Paxman, þekktasta orðhák engilaxneska fjölmiðlaheimsins, á sinn stað í beinni útsendingu. Pólitísk reynsla, þekking á utanríkispólitík, vald á enskri tungu, og vigt aldurs gerðu forsetann að vígfimasta baráttumanni Íslands í deilunni við Breta og Hollendinga. Nýr forseti verður, líkt og Ólafur, að geta haldið vel og fast utan um hagsmuni Íslands í fyrirvaralausri orrahríð við erlenda valdsmenn á alþjóðafundum og ekki síður óvægna miðla ef í harðbakka slær. Reynsla í harðri rökræðu á erlendum vettvangi og afburðahæfni á alheimstungunni munu skera úr um getu nýs forseta til að standa undir þessu nýja verkefni. Þriðja og mikilvægasta framlag Ólafs Ragnars er þó hvernig hann vakti málskotsréttinn til lífs eftir að flestir lögspekingar lýðveldisins höfðu túlkað hann sem innihaldslausan bókstaf. Með því að virkja málskotsréttinn færði forsetinn til þungamiðjuna í mikilvægi embættisins og breytti því í lýðræðislegan farveg fyrir vilja almennings andspænis umdeildum og óvinsælum lögum frá Alþingi. Rök forsetans voru gagnrýnd á sínum tíma. Alþingi og stjórnmálaflokkar undu hins vegar inngripum forsetans. Ríkisstjórnir sögðu ekki af sér. Þannig veittu þessar lykilstofnanir lýðveldisins málskotsréttinum lögmæti. Í dag er það nokkuð skýr vilji þjóðarinnar að meðan rétturinn er í höndum forseta sé hann nýttur sem stjórnskipulegur neyðarhemill til að tryggja henni rétt sinn. Nýr forseti þarf því að hafa sýnt að hann hafi bein sem duga gagnvart freku framkvæmdavaldi og búi yfir karakterstyrk, sem tryggi að vilji þjóðarinnar verði ekki kaffærður í refjum þingræðisins.Ný stjórnarskrá Á alþingi er í dag ríkur vilji til að ráðast í löngu tímabærar breytingar á stjórnarskránni í samræmi við tillögur stjórnlagaráðsins. Fjórir flokkar með langvarandi meirihluta í könnunum vilja nýja stjórnarskrá. Langstærsti flokkur dagsins, Píratar, hafa siglt þannig með himinskautum að varla verður að óbreyttu mynduð ríkisstjórn án þátttöku þeirra. Þeir hafa formlega samþykkt með kosningu að ný stjórnarskrá sé forgangsverkefni. Nýju ákvæðin um hlutverk forseta eru mjög merkileg. Í stað þess að forseti velji forsætisráðherra eftir hefðbundinn menúett með formönnum flokka á bak við luktar dyr verður hann að leggja fram formlega tillögu á Alþingi um þann einstakling sem hann vill að verði forsætisráðherra. Þingið mun ræða þá tillögu fyrir opnum tjöldum. Hafni það tillögu forsetans getur hann lagt fram aðra tillögu. Nái hún ekki heldur fram að ganga má hann leggja fram þriðju tillöguna, en sama rétt hafa þá einnig einstakir þingmenn og þingflokkar. Í þeirri lotu er athyglisverðast að forsetinn, og aðrir á þinginu, mega gera tillögu um að forsætisráðherra komi utan þings. Annað merkilegt nýmæli, sem siglir hljótt en ristir djúpt, rýfur einokun flokksformanna á ráðgjöf til forsetans við myndun ríkisstjórna. Tillaga stjórnlagaráðs tekur sérstaklega fram að forseti skuli leita samráðs um tillögur sínar við þingflokka, eða þingmenn, en mælir ekki fyrir um sérstaka skyldu til að ráðslaga við flokksformenn. Ekki þarf reyndan stjórnmálamann til að skilja hvað þetta býður upp á.Aukið vægi við stjórnarmyndanir Ég er hjartanlega ósammála þeim sem telja þessi nýmæli fela í sér litla breytingu á valdi forseta. Ég tel að við vissar aðstæður, þegar þing er sundrað og enginn skýr meirihluti í augsýn, færi þau forseta miklu meira svigrúm, meira vægi og ábyrgð en í dag. Þau gera því mun ríkari kröfur til að nýr forseti búi yfir færni til að geta undir tímapressu á úrslitastundum lokið stjórnarmyndun án þess að boða til nýrra kosninga. Um leið þarf hann vitaskuld að svara öðrum kröfum, sem ég reifa ef til vill síðar. Ég tel til dæmis að forsetaefni verði krafin um afstöðu sína til deilumála sem slitið hafa þjóðina sundur áratugum saman, einsog um stjórn fiskveiða og eignarhald á auðlindum. Þau verða án efa meðal þeirra erfiðu mála sem hugsanlega koma til kasta forsetans. Þjóðin vill væntanlega vita að hverju hún gengur.Verðleikaprófið Forsetakjör er verðleikapróf. Þar metur þjóðin staðfestu, feril, tjáningarhæfni, lífsreynslu, og mannlega eiginleika frambjóðanda andspænis þeim vaxandi kröfum sem gerðar eru til forsetans. Þessvegna er mikilvægt að þær séu skýrðar og ræddar strax í upphafi.
Heilbrigðisþjónusta – óháð efnahag Við eigum að setja miklu meiri fjármuni í heilbrigðisþjónustuna. Forgangsraða í þágu almennings. Sjúklingar og aðstandendur þeirra sem hafa dvalið á Landspítalanum skynja vel þá þörf sem er til staðar. Álagið og vinnuaðstaðan er óviðunandi. 23. mars 2016 07:00
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun
Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar
Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar
Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun